Adolf Berman

Praca naukowa

Absolwent filozofii Uniwersytetu Warszawskiego. Napisaną przez niego pracę magisterską, którą przedstawił do obrony w 1931, uznano za rozprawę doktorską, nadając mu odpowiedni tytuł. Był psychologiem oraz nauczycielem w gimnazjach warszawskich, prowadził badania naukowe w dziedzinie psychologii oraz wdrażał pionierski w Polsce system poradnictwa zawodowego^[2].

Działalność społeczna i polityczna w Polsce

Od 1926 członek partii Poalej Syjon – Lewica, redaktor polskojęzycznego organu tej partii; wydawał w języku jidysz tygodnik „Arbeter Cajtung”^[2].

W czasie II wojny światowej posługiwał się pseudonimem Borowski^[3] lub Adam Borowski^[4][5]. Był jednym z założycieli i przywódców utworzonego w 1942 Bloku Antyfaszystowskiego oraz współredagował jego organ – „Der Ruf”^[6]. Podczas wojny był dyrektorem żydowskiej organizacji charytatywnej, Centrali Związku Towarzystw Opieki nad Sierotami i Dziećmi Opuszczonymi „Centos”^[a]. Organizacja opiekowała się dziećmi (poniżej 14 roku życia) w getcie warszawskim; utrzymywała sierocińce, internaty i półinternaty, kluby i kuchnie dla dzieci. Organizowała obchody świąt^[7]. Pod jej opieką znajdowało się ok. 3/4 dzieci z ogólnej ich liczby wynoszącej ok. 100 tys.^[8] Berman pomagał także Żydom w ucieczkach z getta. Był odpowiedzialny za wyszukiwanie kontaktów z Polakami po „aryjskiej stronie”, co mógł robić względnie swobodnie, gdyż nie miał semickich rysów^[2]. We wrześniu 1942 wraz żoną Barbarą opuścił getto i zamieszkał po „stronie aryjskiej”^[1].

W czasie powstania w getcie warszawskim wspólnie z Leonem Feinerem był autorem depesz informujących Londyn o wydarzeniach, w tym o masowej likwidacji społeczności żydowskiej, i wzywających aliantów do pomocy. W ostatniej, trzeciej depeszy z 11 maja 1943 rozgoryczony pisał o braku reakcji świata na dokonującą się masakrę^[9].

Po wielkiej akcji deportacyjnej w lecie 1942 kontynuował podziemną działalność – m.in. ocalił ostatnie notatki historyka warszawskiego getta Emanuela Ringelbluma^[2]. Był członkiem prezydium Żydowskiego Komitetu Narodowego (ŻKN) i jego reprezentantem wobec polskiego podziemia. Pełnił funkcję sekretarza w prezydium „Żegoty”^[3]. Zaprzyjaźnił się wówczas z Władysławem Bartoszewskim, który miał pseudonim Ludwik Borowski; znajomość ta przetrwała wiele lat^[10]. Był współautorem, wspólnie z Leonem Feinerem i Icchakiem Cukiermanem, listu informującego świat o systematycznym wymordowywaniu społeczności żydowskiej w okupowanej Polsce. Pisał w nim także o bliskich i serdecznych stosunkach łączących ŻKN z przedstawicielami walczącej Polski Podziemnej^[9]. W styczniu 1944 został kierownikiem referatu żydowskiego Krajowej Rady Narodowej^[11]. W tym samym miesiącu był szantażowany przez szmalcowników, którzy według Zofii Rudnickiej zażądali od niego pół miliona złotych^[12]. Szantażystów udało się zidentyfikować i zlikwidować^[12].

Podczas powstania warszawskiego wchodził w skład Rady Politycznej Armii Ludowej na Żoliborzu^[6].

Rząd RP w Londynie poprzez delegata w Warszawie przekazywał pieniądze, wpłacane przez Joint i Światowy Kongres Żydów, na pomoc dla Żydów w Polsce, m.in. Adolfowi Bermanowi „Borowskiemu” dla Lewicy Poalej Syjon^[13]. Starano się także uratować chociaż niektórych Żydów wskazanych imiennie przez Reprezentację Polskich Żydów, m.in. Adolfa Bermana^[14].

W 1945 został wiceprzewodniczącym, a potem, do 1949, przewodniczącym Centralnego Komitetu Żydów Polskich. Latem 1946 uczestniczył w rozmowach z Ministerstwem Bezpieczeństwa Publicznego, Ministerstwem Sił Zbrojnych i Ministerstwem Obrony Narodowej, które doprowadziły do czasowego otwarcia granic Polski dla masowej emigracji Żydów^[6]. Odwiedził obóz w Treblince, gdzie zginęli jego bliscy i dzieci, nad którymi sprawował opiekę w getcie, co zrobiło na nim wstrząsające wrażenie^[7]. Po wojnie Władysław Bartoszewski odwiedził Bermana w Centralnym Komitecie Żydów Polskich, gdzie ten przyjął go, jak pisze Bartoszewski – „bardzo ciepło, mimo tego, iż nie miał on wątpliwości, że jestem oficerem AK i że znajduje się w innym obozie politycznym”^[5]. Dwukrotnie, w 1946 i 1948, Berman, korzystając ze swoich koneksji, wyciągnął z więzienia Władysława Bartoszewskiego^[5][15]. Jednak w kwietniu 1949 Adolf Berman został usunięty ze stanowiska przewodniczącego CKŻP, za czym stał Szymon Zachariasz^[10], zastąpił go komunista Grzegorz Smolar. W 1949 Bartoszewskiego aresztowano po raz trzeci, tym razem pozostał w więzieniu przez pięć lat^[5].

W 1950, wobec coraz dalej idącej marginalizacji CKŻP i ograniczenia jego autonomii, Berman zdecydował się na wyjazd do Izraela^[2].

W Izraelu

Jako Awraham Berman w latach 1951–1955 był deputowanym Knesetu II kadencji, do którego dostał się z listy Mapam^[6][16] . W wyniku rozłamu w Mapam został członkiem Frakcji Lewicowej (hebr. סיעת שמאל, Si’at smol), a od 1954 był członkiem Komunistycznej Partii Izraela (Maki) i wchodził w skład jej władz^[6][16] . Napisał książkę, w której opisał swoje wspomnienia z getta warszawskiego. Był przewodniczącym izraelskiej Organizacji Bojowników Antyfaszystów oraz członkiem prezydium Światowej Organizacji Partyzantów Żydowskich i Byłych Więźniów^[16] . Zeznawał w procesie Adolfa Eichmanna (1961)^[4], a także w sprawie Wiery Gran^[17].

Będąc Izraelczykiem, Adolf Berman nie wyzbył się polskości^[10]. Piastował stanowisko redaktora naczelnego marksistowskiego miesięcznika „Walka” – wydawanego w języku polskim w latach 1958–1965. Był też jednym z najaktywniejszych działaczy Ligi Przyjaźni Izraelsko-Polskiej^[6][10]. Język polski pozostał przeważającym językiem jego licznych korespondencji. Był głównym mówcą na uroczystych akademiach poświęconych pamięci Polaków, ludzi pióra, m.in. Władysława Broniewskiego i Stefana Żeromskiego^[10]. W połowie lat 50. Władysław Bartoszewski odnowił przyjaźń z Adolfem Bermanem, z którym korespondował, i w 1963 odwiedził Izrael, kiedy na zaproszenie Instytutu Jad Waszem odbierał dyplom Sprawiedliwy wśród Narodów Świata w imieniu Rady Pomocy Żydom „Żegota”. Adolf Berman pomógł mu wtedy w zbieraniu materiałów do książki Ten jest z ojczyzny mojej, o Polakach ratujących Żydów^[b][10].

Zmarł na raka w Tel Awiwie w 1978, w wieku 71 lat^[10].

Syn Isera i Guty. Miał dwóch braci: Jakuba i Mieczysława (zginął w Treblince) oraz dwie siostry: Annę (po mężu Wołek, zamordowaną wraz z mężem Pawłem i córką Leną w obozie zagłady w Treblince) i Irenę (po mężu Olecką, 1917–2000). Jakub (1901–1984) pozostał w Polsce, jako wicepremier i członek Komisji Wojskowej Biura Politycznego KC PZPR od maja 1949 nadzorował ludowe Wojsko Polskie^[18], kierował ideologią partii komunistycznej oraz aparatem represji.

Był żonaty z Barbarą (nazywaną Basią) Temkin (1907–1953), z zawodu bibliotekarką, z którą wspólnie ratował mieszkańców getta^[19]. Po przyjeździe do Izraela podupadła na zdrowiu, czego przyczyną był niesprzyjający klimat, w 1953 zmarła na zapalenie płuc. Była autorką dziennika z getta, wydanego w Izraelu w 1956 i w Polsce w 2000^[c][20][21]. Syn, Emanuel(inne języki) (ur. 1946), został psychoanalitykiem i profesorem psychologii klinicznej na Uniwersytecie w Hajfie. Wykładał także w Polsce^[10][22].

• Order Krzyża Grunwaldu II klasy (27 czerwca 1947)^[23]
• Medal za Warszawę 1939–1945 (17 stycznia 1946)^[24]

• W sprawie przedmiotu i podziału psychologii społecznej^[25] (1932)
• Głos z otchłani^[26] (1944)
• Mi-yeme ha-maḥteret^[27] (1971)
• Ba-Makom asher ya‘ad li ha-goral: ‘Im Yehude Varshah 1939–1942^[28] (1977)
• Vos der goyrl hoṭ mir basherṭ. Miṭ Yidn in Ṿarshe, 1939–1942^[29] [Co mi przeznaczył los. Z Żydami w Warszawie]^[30] (1980)

• Andrzej Kunert: Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939–1945 T. 2. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1987, s. 31–32. ISBN 83-211-0758-3.
• Waldemar Grabowski. Rada Pomocy Żydom „Żegota” w strukturach Polskiego Państwa Podziemnego. „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”. nr 11 (120), listopad 2010. IPN. Instytut Pamięci Narodowej. ISSN 1641-9561. 
• Kneset and Public Activities.
• Adolf Berman (ang.) – profil na stronie Knesetu.