Cesarz Wszechrusi

Tytuł Cesarza Wszechrusi został wprowadzony za panowania Piotra I Wielkiego. Po zwycięstwie w wojnie północnej i podpisaniu pokoju w Nystad we wrześniu 1721 r. Senat i Synod postanowili wręczyć Piotrowi tytuł Cesarza Wszechrusi wraz z następującym sformułowaniem: „Jak zazwyczaj od rzymskiego Senatu za wybitne uczynki cesarzy takie tytuły były publicznie przynoszone w darze i wpisywane w statutach dla wiecznej pamięci”^[1][2][3].

22 października (2 listopada) 1721 roku Piotr I przyjął tytuł^[4]. Prusy i Holandia uznały nowy tytuł cesarza rosyjskiego natychmiast, Szwecja w 1723 r., Turcja w 1739 r., Wielka Brytania i Austria w 1742 r., Francja w 1745 r., Hiszpania w 1759 r. i wreszcie Rzeczpospolita w 1764 r. W związku z tym państwo rosyjskie stało się znane jako Imperium Rosyjskie^[5].

5 (16) lutego 1722 roku Piotr wydał Dekret o sukcesji, w którym zniósł pradawny zwyczaj przejęcia tronu przez bezpośrednich potomków po męskiej linii, ale pozwolił mianować na następcę dowolną uczciwą osobę z woli monarchy.

5 (16) kwietnia 1797 r. Paweł I ustanowił nową kolejność dziedziczenia. Odtąd kolejność dziedziczenia tronu rosyjskiego, a również powiązanego z nim polskiego i finlandzkiego, opierała się na zasadzie pierworództwa, czyli poprzez zastępowanie starszych z rodu potomkami w przypadku śmierci lub abdykacji tych pierwszych w momencie dziedziczenia. W przypadku braku spadkobierców w linii prostej tron przechodził do spadkobierców z linii bocznych. W obrębie każdej linii (prostej lub bocznej) bardziej preferowani byli mężczyźni niż kobiety, a męskie linie boczne były przywoływane przed żeńskimi. Objęcie tronu przez powołanego ograniczało go do wyznawania wiary prawosławnej. Pełnoletniość panującego cesarza (i spadkobiercy) rozpoczynała się w wieku 16 lat, do tego wieku (jak również w innych przypadkach niezdolności), jego władzę sprawował namiestnik, którym mógł zostać (jeśli nie było osoby wyznaczonej przez panującego wcześniej cesarza) żyjący ojciec lub matka cesarza, a w przypadku ich braku – najbliższy pełnoletni dziedzic.

Wszyscy rządzący Rosją cesarze należeli do tej samej rodziny cesarskiej – Romanowów, którego pierwszy przedstawiciel stał się monarchą w 1613 roku. Od 1761 r. władzę sprawowali potomkowie córki Piotra I – Anny i księcia Holstein-Gottorpskiego Karola Fryderyka, którzy po męskiej linii pochodzili z Holstein-Gottorpów (gałąź dynastii Oldenburgskiej), i w literaturze genealogicznej ci przedstawiciele Domu Romanowów, począwszy od Piotra III, noszą nazwisko Holstein-Gottorp-Romanow.

Po abdykacji 2 marca (15 marca) 1917 r. cesarza Mikołaja II w imieniu swoim i swojego syna Carewicza Aleksego, i abdykacji 3 marca tego samego roku jego brata Michała i odmowy „przyjęcia Najwyższej Władzy”, Imperium przestało istnieć. 1 września 1917 r. Rząd Tymczasowy ogłosił Rosję republiką.

Artykuł 1 Zasadniczych ustaw państwowych Cesarstwa Rosyjskiego w obowiązującej do 1906 r. redakcji, stwierdzał, że „Cesarz Wszechrosji jest monarchą absolutnym i nieograniczonym. Być posłusznym jego władzy nie tylko ze strachu, ale także ze względu na swoje sumienie, sam Bóg nakazuje”. Terminy „absolutny” i „nieograniczony”, które są zbieżne w swoim znaczeniu, wskazują, że wszystkie funkcje prawotwórczej władzy państwowej, zasadnych działań w ramach prawa (wykonawczego) i wymiaru sprawiedliwości są przeprowadzane niepodzielnie i bez obowiązkowego udziału innych instytucji przez głowę państwa, która przekazuje wykonanie niektórych z tych funkcji do określonych organów, działających w jej imieniu i pod jej władzą (art. 81).

Na tej podstawie art. 1 charakteryzuje Rosję jako państwo o monarchicznej (absolutystycznej) formie rządu.

23 kwietnia 1906 r. do Zasadniczych ustaw zostały wprowadzone poprawki w związku z wydaniem przez rosyjskiego cesarza Mikołaja II w dniu 6 sierpnia 1905 r. Manifestu o utworzeniu Dumy Państwowej, 17 października 1905 r. Manifestu „O poprawie porządku państwowego” i 20 lutego 1906 r. O reorganizacji Rady Państwa. W nowym wydaniu Zasadniczych ustaw państwowych Cesarstwa Rosyjskiego poprzedni artykuł 1 stał się artykułem 4 i zachowując autokrację i supremację, został jednocześnie pozbawiony zapisu o nieograniczoności władzy. W nowym tekście stwierdzono, że „najwyższa władza absolutna należy do Wszechrosyjskiego Cesarza. Być posłusznym Jego władzy nie tylko ze strachu, ale także z powodu sumienia, sam Bóg nakazuje.” Rosja stała się monarchią dualistyczną.

Tym samym Zasadnicze ustawy zostały uzupełnione postanowieniami, które „bardziej precyzyjnie rozgraniczały zakres nierozerwalnie należącej do nas władzy urzędowej, a władzy ustawodawczej”, i opisywały uprawnienia monarchy (wcześniej nie było to konieczne ze względu na nieograniczoną władzę imperialną, patrz wyżej). Cesarz teraz sprawował władzę ustawodawczą „w jedności z Radą Państwową i Dumą Państwową” (art. 7). On zatwierdzał ustawy, a bez jego zatwierdzenia żadna ustawa nie mogła wejść w życie (art. 9); cesarzowi przyznano prawo inicjatywy ustawodawczej w odniesieniu do wszystkich ustaw i wyłączne prawo w odniesieniu do kontroli Zasadniczych ustaw (art. 8). Władza wykonawcza w kraju („Władza zarządzania w całej jej objętości”) całkowicie należała do cesarza, przy czym głowa państwa sprawowała ją bezpośrednio, a w zarządzaniu jednostkami podporządkowanymi pewien stopień władzy był przez niego powierzony, zgodnie z prawem, podległym miejscom i osobom, działającym w jego imieniu i zgodnie z jego poleceniami (art. 10). W trybie najwyższej władzy cesarz wydawał, zgodnie z ustawami, dekrety „dotyczące organizacji i funkcjonowania różnych części administracji państwowej”, a także rozporządzenia niezbędne do egzekwowania prawa.

Cesarz był najwyższym przywódcą wszystkich stosunków zagranicznych Rosji i określał kierunek polityki międzynarodowej kraju (art. 12), wypowiadał wojnę i zawierał pokój, oraz umowy z zagranicznymi państwami (art. 13). Ponadto, zgodnie z artykułem 14, cesarz był „suwerennym przywódcą” Rosyjskich Sił Zbrojnych, był on naczelnym dowódcą wszystkich lądowych i morskich sił zbrojnych państwa rosyjskiego oraz posiadał wyłączne prawo do wydawania dekretów i poleceń „do wszystkiego, co dotyczy porządku sił zbrojnych i obrony państwa rosyjskiego”, a także ustanawiania ograniczeń w zakresie prawa pobytu i nabywania nieruchomości w miejscowościach, które stanowią obszary pańszczyźniane i warownie dla armii i floty. Cesarz ogłaszał stan wojskowy lub wyjątkowy na danym terenie (art. 15). Posiadał także prawo do wytłaczania monety i ustalania jej wyglądu (art. 16).

Zgodnie z art. 17, cesarz mianował i odwoływał przewodniczącego i członków Rady Ministrów, głównych przełożonych poszczególnych jednostek, a także innych urzędników, jeżeli dla tych ostatnich nie było innej procedury mianowania i odwoływania. W odniesieniu do osób znajdujących się na stanowiskach państwowych cesarz ustanawiał ograniczenia wynikające z wymogów służby państwowej (art. 18). Przydzielał nagrody i prawa majątkowe, a także ustalał warunki i tryb przyznawania nagród państwowych (Art. 19).

Cesarz wydawał bezpośrednio dekrety i rozporządzenia zarówno w odniesieniu do jego własności osobistej, jak i w odniesieniu do własności cesarskiej (przypisanej nie do określonego monarchy, lecz do cesarza jako głowy państwa, majątek ten nie mógł być przekazany w spadku, przekazany do podziału i podlegać innym rodzajom rozporządzania mieniem). Zarówno te, jak i inne majątki były zwolnione z podatków i opłat (art. 20). Do monarchy, jako władcy cesarskiego domu, przynależały, zgodnie z Ustawą o sukcesji, zarządzenia odnośnie do nieruchomości udzielnych; określały strukturę i stan instytucji podległych ministrowi dworu cesarskiego, a także procedurę zarządzania nimi. (art. 21).

W imieniu cesarza sprawowana była władza sądownicza w państwie (art. 22), jemu również przynależało prawo do ułaskawiania „i ogólnie rzecz biorąc, ułaskawianie w szczególnych przypadkach, które nie podlegały ogólnemu prawu, gdy nie narusza to niczyich chronionych przez prawo interesów i praw obywatelskich” (art. 23).

Artykuł 23 Zasadniczych ustaw przewidywał akceptację dekretów i zarządzeń cesarza przez przewodniczącego Rady Ministrów lub przez podległego ministra, albo przez głównego zarządcę osobnej jednostki i ogłaszanie ich przez Senat Rządzący.