Chorlogijn Czojbalsan

Wczesne życie

Urodzony w rodzinie aratów. Był nieślubnym synem ubogiej kobiety ze wschodniej części kraju^[5]. Był najmłodszym z czwórki dzieci. Jego ojcem był prawdopodobnie Jamsu, Dagur z Mongolii Zewnętrznej, sam Czojbalsan utrzymywał, że nie zna tożsamości ojca^[6]. W wieku 8 lat oddany do buddyjskiego klasztoru, przez pięć lat mieszkał tam jako uczeń klasztorny, opanowując język tybetański. W wieku 13 lat przyjął zakonne imię Czojbalsan (urodził się jako Dugar)^[7]. Następnie w 1908 uciekł z klasztoru. W 1911 przybył do stolicy kraju Urgi, gdzie pracował jako robotnik fizyczny. W związku z ogłoszeniem niepodległości Mongolii rząd potrzebował kadr urzędniczych i założył szkołę tłumaczy, gdzie w 1912 przyjęto Czojbałsana. Dwa lata później skierowano go na naukę do szkoły podstawowej (lub liceum – w pracy Kojły podane są sprzeczne informacje) w Irkucku, gdzie uczęszczał w latach 1914–1917. Poznał wówczas język rosyjski. Tam wraz z innymi mongolskimi uczniami zapoznał się z komunistyczną ideologią oraz ruchami rewolucyjnymi^[8][9].

Rewolucja mongolska

Osobny artykuł: rewolucja w Mongolii (1921).

Po powrocie do Urgi, w 1919 wraz z Dogsomynem Bodoo założył niezależne od Damdina Suche Batora kółko rewolucyjne w Urdze. Kółko miało antychiński charakter, oprócz Czojbalsana należeli do niego także inni przyszli przywódcy rewolucyjni w tym Dambyn Czagdardżaw. Kółko w 1920 połączyło się z kółkiem Suche Batora (późniejszego mentora politycznego Czojbalsana), tworząc Mongolską Partię Ludowo-Rewolucyjną (oficjalnie jednak jako datę powstania partii przyjmuje się moment pierwszego zjazdu, w marcu 1921). W połowie 1920 udał się do Ułan Ude, a następnie do Irkucka z delegacją komunistów mongolskich, aby prosić o pomoc rząd radziecki^[10]. w Irkucku przebywał przez pewien czas i otrzymał tam szkolenie wojskowe^[11].Od listopada 1920 i w 1921 uczestniczył w walkach z wojskami barona Romana von Ungerna-Sternberga i resztkami przebywających w kraju wojsk chińskich^[12]. Pomimo że początkowo rewolucjoniści dysponowali jedynie 400-osobową armią partyzancką, zdołali samodzielnie pokonać oddziały Chin, a z pomocą Armii Czerwonej doprowadzić do klęski barona Ungerna-Sternberga^[13]. Czojbalsan uznawany jest za drugiego (po Suche Batorze) przywódcę rewolucji komunistycznej. W 1921 został członkiem Komitetu Centralnego MPL-R.

Droga do władzy

Po zwycięstwie rewolucji został zastępcą głównodowodzącego Mongolską Armią Ludową i przewodniczącym Mongolskiego Rewolucyjnego Związku Młodzieży^[14]. Dowództwo nad armią objął w 1924 i piastował je przez cztery lata – do 1928, w tym okresie prowadził kampanię modernizacyjną skierowaną przeciwko uznanym za feudalne wzorcom kulturowym^[15]. Do lat 30. był raczej „na bocznym torze”, spowodowane to było jego trybem życia (był uważany za kobieciarza wykazującego skłonność do częstego imprezowania). Choć był raczej zwolennikiem frakcji lewicowych, w mongolskich i radzieckich raportach często pojawia się informacja o jego prawicowych tendencjach^[16]. W trakcie czystki w partii, w trakcie której stracono Bodoo, także Czojbalsan o mało nie stracił sprawowanych funkcji (a być może życia), przed czym uratowała go osobista interwencja Suche Batora^[17]. Po śmierci Suche Batora został wysłany na naukę do Rosyjskiej Akademii Wojskowej^[18].

Od 1928 do 1929 pełnił rolę przewodniczącego Małego Churału. Funkcję parlamentu w tym czasie sprawował Wielki Churał, który zbierał się raz na 3 lata, w czasie zjazdu wybierał on ze swoich delegatów tzw. Mały Churał, będący jego reprezentantem. Mały Churał zbierał się raz na rok i wybierał swe przedstawicielstwo na czele z przewodniczącym, które to przedstawicielstwo jako jedyne z parlamentu sprawowało ciągłą władzę. Objęcie tego stanowiska umożliwiło mu dokonanie reformy rządu, na skutek której władzę w partii stracili zwolennicy partyjnej prawicy (NEP-owcy)^[17]. W 1931 został ministrem rolnictwa i gospodarki hodowlanej, który to urząd piastował do 1935. Poparł wówczas reformy gospodarcze w radzieckim stylu, w tym kolektywizację rolnictwa^[19] oraz konfiskatę majątków buddyjskich klasztorów^[20]. Politykę tę ograniczył po 1932 roku, gdy miało miejsce nieudane powstanie wojskowych w regionie Chubsugułu^[21]. Następnie został ministrem spraw zagranicznych i ministrem obrony narodowej.

Objęcie władzy

W okresie stalinowskiej czystki w partii w 1934 roku udało mu się zyskać sympatię samego Józefa Stalina, co pozwoliło mu zachować sprawowane urzędy i zwiększyło jego wpływy w rządzie. W czystce straconych zostało 56 niestalinowskich działaczy komunistycznych^[22]. Dzięki wsparciu Stalina w 1936 roku został marszałkiem sił zbrojnych i szefem nowo utworzonego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych^[23]. W trakcie urzędowania przyczynił się do eliminacji wysoko postawionego działacza Peldżidijna Gendena, uchodzącego za wrogiego ZSRR^[24]. Wyrok na Gendenie uruchomił falę czystek, które przeprowadzało radzieckie NKWD. Czojbalsan miał stosunkowo niewielki wpływ na działania służb, a jego próby ratowania przed wyrokami współpracowników były przez NKWD odrzucane^[25]. Ofiarami czystek padli też liczni mnisi buddyjscy i intelektualiści. Czystki zakończyły się w 1939 roku, a ich ofiarami na skutek działań Czojbalsana padli na koniec działacze odpowiedzialni za ich przebieg (także według samego Czojbalsana wiele straconych osób było niewinnych)^[26]. W tym samym roku objął funkcję premiera Mongolii, a więc de facto także sekretarza Komitetu Centralnego MPL-R (w tym okresie nie było funkcji pierwszego sekretarza, KC wybierał kilku równorzędnych sekretarzy, jednak, faktycznie znacznie większą władzę miał premier).

Osobny artykuł: bitwa nad Chałchin-Goł.

Wiosną 1939 roku doszło do akcji militarnej w której wojska mongolskie i radzieckie starły się z siłami japońskimi z Mandżurii. W ciągu trwających od maja do września 1939 roku walk, wojska radzieckie i mongolskie dowodzone przez Gieorgija Żukowa zmiażdżyły oddziały japońskie w pobliżu wsi Nomonhan^[27]. Po inwazji III Rzeszy na ZSRR Czojbalsan poparł radziecki wysiłek wojenny (oficjalnie Mongolia nie wypowiedziała jednak Niemcom wojny). Czojbalsan i sekretarz partii Jumdżaagijn Cedenbal (forsowany na następcę Czojbalsana) nadzorowali wsparcie mongolskie dla ZSRR, które wysłano w postaci surowców, zaopatrzenia, żywności czy odzieży wojskowej. W czasie wojny Czojbalsan przeprowadził szereg reform – wprowadził nową konstytucję, zreformował alfabet mongolski wprowadzając cyrylicę oraz zupełnie zlikwidował wpływy buddyjskiego duchowieństwa^[28][29].

Przez całe życie był zagorzałym mongolskim nacjonalistą, który nigdy nie porzucił nadziei na zjednoczenie wszystkich Mongołów pod sztandarem Mongolskiej Republiki Ludowej. W 1945 roku zachęcał do etnicznej rebelii we Wschodnim Sinciangu, a w klęsce Japonii widział szansę na realizację marzenia o „Wielkiej Mongolii” (zjednoczenia Mongolii Zewnętrznej i Wewnętrznej)^[30]. 10 sierpnia 1945 roku Mongolia wypowiedziała wojnę Japonii i przyłączyła się do radzieckiego ataku na wojska japońskie w północnych Chinach (operacja kwantuńska). W trakcie kampanii Czojbalsan rozpętał za pośrednictwem prasy falę panmongolskiego nacjonalizmu. Koniec wojny i ostateczna klęska Japonii nie doprowadziły jednak do zjednoczenia mongolskich ziem ze względu na zbyt silną pozycję Chin^[31].

Po zakończeniu wojny rozpoczął politykę „budowy podstaw socjalizmu”, w ramach której rozszerzył kolektywne rolnictwo, przeprowadził pierwszy w historii kraju plan pięcioletni (1948-1952), wybudował infrastrukturę i przemysł. Z jego inicjatywy powstały liczne fabryki, kopalnie, systemy transportowe i sieci elektryczne. Przyczynił się do poprawy systemu edukacyjnego, utworzył pierwszy poważny uniwersytet w historii kraju i zwiększył wskaźnik alfabetyzacji społeczeństwa. Reformy realizował korzystając z radzieckiej pomocy gospodarczej^[32]. Wraz ze zwycięstwem w Chinach komunistów w 1949 roku ograniczył wydatki na liczącą 80 tysięcy żołnierzy armię (w 1948 roku wydatki te stanowiły 33% całego budżetu, a w 1952 roku spadły do 15%)^[33]. W 1946 roku wygasł Protokół o Przyjaźni i Wzajemnej Pomocy z ZSRR, pomimo to Czojbalsan kontynuował politykę bliskiej współpracy ze Związkiem Radzieckim^[34] do czasu rozłamu ze Stalinem. Rozłam spowodowany był brakiem wsparcia Stalina dla zjednoczeniowych i panmongolskich pomysłów Czojbalsana. W 1949 roku Czojbalsan odmówił udziału w 70. urodzinach Stalina, a rok później zdecydowanie odrzucił radziecką propozycję przyłączenia Mongolii do ZSRR (wcześniej do ZSRR przyłączyła się Tuwa)^[35][36].

Zmarł 26 stycznia 1952 w szpitalu dla VIP-ów w Moskwie. Po śmierci jego zwłoki przewieziono do Ułan Bator i pochowano w mauzoleum na centralnym placu im. Suche Batora. Pojawiły się pogłoski, według których Czojbalsan miał zostać otruty na polecenie Stalina, którego rozzłościły nacjonalizm Czojbalsana i jego próby likwidacji wpływów radzieckich^[37]. Następcą Czojbalsana został Jumdżaagijn Cedenbal, który rządził Mongolią do 1984. W 2005 roku mauzoleum zostało zburzone, zaś szczątki Czojbalsana skremowane i przeniesione na miejski cmentarz^[38].

W 1962 Komitet Centralny Mongolskiej Partii Ludowo-Rewolucyjnej potępił pośmiertnie Czojbalsana za wprowadzenie kultu jednostki oraz nadużycia władzy.

W 1921 roku poślubił pobożną buddyjską krawcową o imieniu Borotologaia i mimo opinii kobieciarza pozostawał z nią w związku małżeńskim do 1935 roku. W 1929 roku rozpoczął romans z aktorką Diwą. Przez romans rozwiódł się z Borotologaią. Po rozwodzie ożenił się z bardziej nowoczesną kobietą, B. Gündegmaą. Para miała adoptowane dzieci (choć według pogłosek jeden z chłopców był nieślubnym dzieckiem Czojbalsana)^[17].

• W 1941 imieniem marszałka nazwano największe miasto wschodniej Mongolii.
• Pomnik Chorlogijna Czojbalsana znajduje się przed Państwowym Uniwersytetem Mongolskim (uczelnia przez wiele lat nosiła także imię wojskowego).
• W 2017 Centralny Bank Mongolii wydał monetę z jego wizerunkiem^[39].

• Bohater Mongolskiej Republiki Ludowej – dwukrotnie (1941, 1945)
• Order Suche Batora – czterokrotnie
• Order Czerwonego Sztandaru – pięciokrotnie
• Order Czerwonego Sztandaru Pracy
• Order Gwiazdy Polarnej
• Medal za Zwycięstwo nad Japonią
• Medal „25 lat Mongolskiej Republiki Ludowej”
• Order Lenina – dwukrotnie (ZSRR)
• Order Czerwonego Sztandaru – dwukrotnie (ZSRR)
• Order Suworowa I klasy (ZSRR)
• Medal jubileuszowy „XX lat Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej” (ZSRR)
• Medal „Za zwycięstwo nad Niemcami w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941–1945” (ZSRR)
• Medal „Za zwycięstwo nad Japonią” (ZSRR)
• Zasłużony Pracownik Bezpieczeństwa Publicznego (ZSRR)

• Ch. Czojbałsan, Krótki zarys historii mongolskiej rewolucji ludowej, Książka i Wiedza, Warszawa 1954

• Encyklopedia PWN, Wyd. PWN, Warszawa 1963
• Hirba Ł., 1953: Nowa Mongolia, Wyd. Wiedza Powszechna (struktura parlamentu)
• Kojło, S., 1983: Suche Bator, Wyd. „Książka i Wiedza”
• Murzajew E., 1957: Mongolia. Opis fizycznogeograficzny, Wyd. PWN
• Чойбалсан Хорлоогийн – Проект ХРОНОС (ros.) [dostęp 25 kwietnia 2010]