Forma słownikowa
Forma słownikowa[1], także: forma hasłowa[2], lemma[3][4], lemat[5] – ta spośród form gramatycznych wyrazu odmiennego, która jest tradycyjnie wykorzystywana w słownikach i reprezentuje tam w nagłówku artykułu hasłowego cały wyraz ze wszystkimi jego formami[1][6]. Forma ta stanowi niejako „umowną etykietę zbioru form” i decyduje o umiejscowieniu artykułu hasłowego w słowniku[7].
Wybór formy słownikowej bywa ustalony tradycją i różni się w zależności od języka[2].
Forma słownikowa bywa zwykle traktowana przez osoby uczące się języka obcego jako podstawowa, tj. taka, w której przyswajane są nowe wyrazy i od której tworzy się pozostałe formy odmiany[8].
Przykłady form słownikowych w niektórych językach
Rzeczowniki
- język polski: mianownik liczby pojedynczej[9][2]
- łacina: mianownik liczby pojedynczej, uzupełniony formą dopełniacza liczby pojedynczej, np. miles (militis) „żołnierz (żołnierza)”[10]
Czasowniki
- język polski: bezokolicznik[9][2]
- łacina: pierwsza osoba liczby pojedynczej czasu teraźniejszego, uzupełniona formami bezokolicznika, pierwszej osoby l. poj. czasu perfectum oraz supinum, np. taceo (tacere, tacui, tacitum) „milczę (milczeć, zamilkłem, aby zamilknąć)”[2][10]
- greka: pierwsza osoba liczby pojedynczej czasu teraźniejszego, choć istnieją słowniki stosujące tu bezokolicznik[2]
Przymiotniki
Problemy
Zdarza się, że w danym języku istnieją wyrazy nieużywane bądź rzadko używane w tej akurat formie, która tradycyjnie pełni rolę słownikowej (np. polskie rzeczowniki sanie, nożyce – nie mają liczby pojedynczej, przymiotniki ciężarna, dojna – w zasadzie nie występują w rodzaju męskim itp.), stanowią one jednak zawsze stosunkowo małą grupę[2]. W przypadku słowników historycznych czy dialektalnych istnieje niebezpieczeństwo utworzenia form sztucznych albo wręcz błędnych, ponieważ np. polski bezokolicznik jest formą rzadko używaną i może nie występować w zabytkach językowych bądź zapisach tekstów gwarowych[2].
Ponadto tradycyjna forma słownikowa nie zawsze pozwala ustalić sposób odmiany wyrazu, np. w języku japońskim forma twierdząca czasownika, używana jako słownikowa, nie wskazuje, czy należy on do klasy samogłoskowej (jap. ichidan) czy spółgłoskowej (jap. godan), podczas gdy forma przecząca jest pod tym względem w pełni jednoznaczna[11]. Podobnie sprawa ma się z polskim bezokolicznikiem, w którym zatarciu ulega struktura czasownika i typ koniugacyjny (np. umieć – umie, szaleć – szaleje, widzieć – widzi, słyszeć – słyszy, mieć – ma, gdzie identycznemu zakończeniu bezokolicznika -eć odpowiadają różne typy odmiany)[2][12].
Zobacz też
- lemat w matematyce
Przypisy
Bibliografia
- Stanisław Kania: Przegląd podstawowych zagadnień leksykografii. W: Stanisław Kania, Jan Tokarski: Zarys leksykologii i leksykografii polskiej. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1984, s. 127–244. ISBN 83-02-02354-X. (pol.).
- Jan Tokarski: Na początku było Słowo… Rozważania o wyrazie. W: Stanisław Kania, Jan Tokarski: Zarys leksykologii i leksykografii polskiej. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1984, s. 9–126. ISBN 83-02-02354-X. (pol.).
- Jan Fellerer: Kilka uwag o płaskiej koncepcji gramatyki języka polskiego jako obcego. W: W poszukiwaniu nowych rozwiązań. Dydaktyka języka polskiego jako obcego u progu XXI wieku. Red. Władysław Miodunka i Anna Seretny. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2008, s. 91–101. ISBN 978-83-233-2582-6. [dostęp 2017-12-25]. (pol.).
- Vivian Marr: Collins Latin Dictionary. Glasgow: HarperCollins, 1997, s. V. ISBN 978-0-00-722439-5. (ang.).
- Jozef Mistrík, Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758 (słow.).