Hiperinflacja w Republice Weimarskiej

Literatura przedmiotu nie wypracowała jednoznacznej klasyfikacji inflacji ze względu na wzrost cen i tempo w jakim się on odbywa. W przypadku hiperinflacji często przyjmuje się definicję zaproponowaną w 1956 przez amerykańskiego ekonomistę Philipa Cagana(inne języki)^[1] – hiperinflacja występuje wtedy kiedy miesięczna stopa inflacji przekracza 50% a kończy się w miesiącu poprzedzającym spadek inflacji poniżej 50% na okres co najmniej jednego roku^[2]. Miesięcznej stopie 50% odpowiada stopa roczna ok. 13 000%^[3].

W okresie międzywojennym zjawisko hiperinflacji niemieckiej tłumaczyły dwie teorie ekonomiczne: teoria bilansu płatniczego i ilościowa teoria pieniądza^[4].

Teoria bilansu płatniczego

Według zwolenników teorii bilansu płatniczego (m.in. Reichsbank^[a], ekonomiści niemieccy, np. Helfferich, 1923; Moritz Bonn^[5], ekonomista amerykański John Henry Williams(inne języki)^[5]) przyczyn hiperinflacji należało upatrywać w ujemnym bilansie płatniczym i zachowaniu kursu walutowego^[2] – deprecjacji marki.

Ujemny bilans płatniczy po zakończeniu wojny oznaczał odpływ pieniądza z kraju. Według Karla Helffericha – sekretarza stanu w Ministerstwie Skarbu (1915) odpowiedzialnego za finansowanie wojny, późniejszego wicekanclerza w rządzie Theobalda von Bethmanna Hollwega^[6] – deficyt na rachunku płatniczym związany był z trudnościami Niemiec w pozyskaniu kredytów zagranicznych, koniecznością importu coraz droższych surowców, a ponadto stale rósł wskutek płatności na rzecz Belgii i Francji^[7] – spłat 132 miliardów marek w złocie reparacji wojennych nałożonych na Niemcy w 1921 i innych obciążeń wynikających z postanowień traktatu wersalskiego^[b]. Ujemny bilans płatniczy doprowadził do deprecjacji waluty, co z kolei wywołało wzrost cen – inflację i wzrost płac, i w efekcie doprowadziło do niedoboru pieniądza na rynku. Wobec takiej sytuacji, Helfferich uważał, że Reichsbank był zmuszony do emisji dodatkowego pieniądza, by zapewnić obsługę transakcji po wyższych cenach – sprostać rosnącemu popytowi na pieniądz i nie dopuścić do zapaści gospodarczej^[7]. Helfferich mówił:

Jednocześnie Helfferich podkreślał, że deprecjacja waluty zachodziła w dużo szybszym tempie niż przyrost ilości pieniądza w obiegu, wnioskując z tego, że emisja pieniądza nie mogla doprowadzić do spadku wartości marki^[7].

Zwolennicy teorii bilansu płatniczego winą za hiperinflację obarczali aliantów – co przemawiało do nacjonalistycznie nastawionych mas. Ponadto politycy i prasa o deprecjację waluty oskarżała spekulantów^[9].

Ilościowa teoria pieniądza

Natomiast według ekonomistów popierających ilościową teorię pieniądza, hiperinflacja była spowodowana nadmierną emisją pieniądza w celu pokrycia rosnących deficytów budżetowych^[10] (Walter Eucken, 1923^[11]; Ludwig von Mises, 1922^[12]; L. Albert Hahn^[13]; Bresciani-Turroni, 1937; Graham, 1930^[14]).

Podaż pieniądza w Rzeszy zaczęła rosnąć już z wybuchem I wojny światowej – koszty wysiłku wojennego finansowano przede wszystkim poprzez emisję papierów dłużnych, które wobec zawieszenia wymienialności marki na złoto stały się nowym pokryciem waluty niemieckiej – Reichsbank dokonywał monetyzacji niemieckiego długu publicznego – skupował weksle skarbowe na otwartym rynku, udzielając w ten sposób pożyczek rządowi na pokrycie deficytu. Po przegranej wojnie podaż pieniądza nadal rosła by zaspokoić rządowe zapotrzebowanie na środki finansowe, co doprowadziło do deprecjacji waluty niemieckiej i osłabienia siły nabywczej^[15].

Proces deprecjacji waluty niemieckiej przebiegał nierównomiernie^[16]. W 1913 r., przed wybuchem I wojny światowej, kurs dolara amerykańskiego do marki niemieckiej, brytyjskiego szylinga, francuskiego franka czy włoskiego lira utrzymywał się na podobnym poziomie^[17]. W latach 1914–1918 kurs marki spadł o połowę, a do sierpnia 1919 marka ponownie straciła połowę swojej wartości^[17]. Podczas negocjacji pokojowych (18 stycznia 1919 – 21 stycznia 1920) deprecjacja marki nabrała przyspieszenia – w lutym 1920 wartość marki spadła do jednej czterdziestej jej wartości przedwojennej^[18]. Po okresie kilkunastomiesięcznej stabilizacji – we wrześniu 1921 jedna marka była warta mniej niż jeden cent amerykański, w czerwcu 1922 za markę płacono już tylko ⅓ centa amerykańskiego^[18]. Wartość marki spadała odtąd w przyspieszającym tempie. W listopadzie 1923 jedna marka papierowa warta była jedną bilionową złotej marki z 1914 – za 1 dolara amerykańskiego płacono 4,2 biliona marek (4,2 × 10¹²)^[c][9].

I wojna światowa

31 lipca 1914 Reichsbank zawiesił samozwańczo wymienialność marki na złoto w swoich placówkach – w przededniu wojny obywatele niemieccy wymienili w filiach banku ok. 100 milionów marek^[19], a rezerwy bankowe kruszcu były na wyczerpaniu^[20]. 4 sierpnia 1914 wymienialność została zawieszona ustawowo^[20]. Jednocześnie stworzono nowe możliwości zwiększania podaży pieniądza poprzez zniesienie wymogu pokrycia marki w złocie (ustawowo nie mniej niż 1/3 banknotów w obiegu musiała mieć pokrycie w złocie a reszta w trzymiesięcznych wekslach gwarantowanych^[21])^[22] – nowym pokryciem waluty mogły być odtąd trzymiesięczne papiery dłużne Rzeszy^[23]. Ponadto kasy pożyczkowe (niem. Darlehnskassen), które udzielały kredytów lombardowych pod zabezpieczenie państwowymi papierami dłużnymi, mogły wprowadzać do obiegu jako oficjalny środek płatniczy tzw. Darlehnskassenscheine, które Reichsbank wymieniał na banknoty^[24].

Pierwsze sześć dni mobilizacji na początku wojny wymagało zapewnienia finansowania w wysokości 750 milionów marek, co pomimo pełnowymiarowej pracy mennic przyczyniło się do niedoboru pieniądza o nominałach mniejszych niż 5 marek^[22]. Wówczas miasta, gminy, a nawet przedsiębiorstwa rozpoczęły, za cichym przyzwoleniem rządu, emisję własnych pieniędzy (niem. Notgeld) o nominałach 50 fenigów oraz 1, 2, 3 i 5 marek^[22]. Kiedy zaczęło brakować niezbędnych do produkcji bilonu miedzi i niklu, monety o nominale niższym niż 10 fenigów zaczęto bić z żelaza, cynku i aluminium^[22]. Jednak emisje te nie zaspokoiły popytu na drobne, ponieważ zarówno gospodarstwa domowe, jak i urzędy gromadziły bilon miedziany, by pokrywać swoje zobowiązania^[22]. Doprowadziło to do kolejnej emisji pieniądza komunalnego w 1915–1916^[22]. Jednocześnie w obozach dla internowanych jeńców wojennych wprowadzono specjalny pieniądz obozowy (niem. Lagergeld)^[22]. Ponadto w 1916 wycofano z obiegu srebrne i złote monety w celu przetopienia ich na metal przemysłowy, a część środków gromadzono by uregulować płatności za towary importowane – jako rekompensatę na rynek wypuszczono pieniądz papierowy^[22]. Ponadto w okresie, kiedy produkcja krajowa była nastawiona na potrzeby wojny, na rynku wewnętrznym zaczęło brakować wielu towarów pierwszej potrzeby, co powodowało wzrost ich cen^[19]. W 1917 wzrost cen przewyższył wzrost płac nominalnych – płace realne zaczęły spadać^[19]. W 1918 płace realne zaczęły wzrastać a popyt cywilny nie mógł jednak zostać zaspokojony ze względu na panujące niedobory^[19].

Stale rosnące koszty wysiłku wojennego – w sumie 164 miliardy marek (164 × 10⁹)^[d] – finansowano przede wszystkim poprzez emisję papierów dłużnych: obligacji skarbowych (97 miliardów marek) – np. obligacji wojennych (niem. Kriegsanleihen), weksli skarbowych (niem. Schatzwechsel), przekazów skarbowych (niem. Schatzanweisungen) itp. (57 miliardów marek), a w mniejszym stopniu poprzez zwiększanie opodatkowania (10 miliardów marek)^[22]. Za reformą systemu podatkowego i podwyższeniem podatków opowiadał się Adolph Wagner, natomiast Karl Helfferich, ówczesny sekretarz stanu w Urzędzie Skarbu Rzeszy (niem. Reichsschatzamt), popierał politykę zadłużania^[25]. Jak sugerował Helferrich w swoim przemówieniu przed Reichstagiem w 1915 r., wykup obligacji wojennych po zwycięskiej wojnie mógł być finansowany z reparacji wojennych uzyskanych przez Niemcy od przegranych:

Finansowanie wydatków państwowych na drodze deficytu doprowadziło to gwałtownego wzrostu zadłużenia państwa^[22]. Jednak od 1916 r. papiery dłużne Niemiec nie znajdowały nabywców na rynku, funkcję kredytodawcy przejął Reichsbank poprzez emisję dodatkowego pieniądza (monetyzacja długu publicznego)^[24]. Finansowanie deficytu za pomocą emisji dodatkowego pieniądza zamiast zwiększania dochodów budżetowych (np. poprzez podniesienie podatków) czy pożyczek na rynku finansowym spowodowało pięciokrotny wzrost podaży pieniądza w latach 1914–1918^[19]. Deprecjacja waluty postępowała jednak relatywnie wolno^[27], do końca wojny kurs marki wobec dolara amerykańskiego spadł o połowę^[17].

Sytuacja powojenna

Po zakończeniu wojny utrzymywała się łagodna inflacja. Dług publiczny osiągnął rekordowe 166 miliardów marek, z czego 48 miliardów pochodziło z monetyzacji^[28]. Budżet Rzeszy obciążały koszty utrzymania porządku publicznego wobec narastających nastrojów rewolucyjnych, koszty demobilizacji i przestawienia gospodarki na produkcję cywilną oraz wypłaty rent weteranom wojennym i rodzinom poległych^[24]. Rząd subwencjonował żywność, a także dopłacał do działalności poczty i kolei – udział subwencji w budżecie państwa stale wzrastał^[24]. Utrzymując politykę pełnego zatrudnienia rząd zapewniał spokój społeczny, stąd też niechętnie patrzono na ewentualne podwyżki podatków^[24]. Wobec stale rosnących wydatków państwa, dochody z podatków, opłat i ceł nie były w stanie pokryć potrzeb finansowych Rzeszy. Deficyty budżetowe nadal finansowano za pomocą emisji pieniądza bez pokrycia. Na przełomie listopada i grudnia 1918 podaż pieniądza zwiększyła się w stosunku do października 1918 o 24%^[29]. Pierwszy powojenny minister finansów Eugen Schiffer(inne języki) planował wprowadzenie 80% podatku od zysków wojennych i 10% podatku od zysków kapitałowych, a także podwyżkę podatku dochodowego i podatku od spadków i darowizn – jego zamierzenia spotkały się z ostrą krytyką ze strony Landów a bardziej zamożni obywatele zaczęli wyprowadzać swój kapitał za granicę^[28]. Z kolei Matthias Erzberger, minister bez teki, skrytykował 10% podatek od zysków kapitałowych jako zbyt niski – w Wielkiej Brytanii wynosił on wówczas 20% – gabinet poparł Erzbergera^[30].

Próby zdławienia inflacji i konsolidacji finansów publicznych podjęte przez ministra finansów w rządzie Gustava Bauera Matthiasa Erzbergera nie powiodły się^[19].

Sytuację budżetową pogorszyły horrendalnie wysokie reparacje wojenne w kwocie 132 miliardów marek w złocie nałożonych na Niemcy w maju 1921. Jeszcze w trakcie negocjacji, wobec oporu strony niemieckiej, wojska Francji i Belgii wkroczyły do Nadrenii, okupując główne ośrodki przemysłowe Düsseldorf i Duisburg wraz z Ruhrortem^[31]. W przejawie protestu przeciw wysokości odszkodowań wojennych gabinet Konstantina Fehrenbacha podał się do dymisji, nie chcąc ratyfikować porozumienia^[31]. 10 maja 1921 zaprzysiężono nowy rząd Josepha Wirtha, który zobowiązał się do spłaty reparacji w ich pełnym wymiarze, by zademonstrować aliantom wolę polityczną niemieckiego rządu^[22] pomimo niemożliwość wypełnienia zobowiązań, a przez to doprowadzić do rewizji porozumienia w sprawie reparacji^[31]. Owa polityka ustępstw – nazywana przez ówczesnych polityków prawicowych Erfüllungspolitik – doprowadziła do głębokiej polaryzacji niemieckiej sceny politycznej, a prawicowe partie opozycyjne zaczęły zyskiwać na poparciu społecznym^[22]. W czerwcu 1921 zaufanie do marki zaczęło topnieć, coraz więcej przedsiębiorstw i gospodarstw domowych wyzbywało się pieniędzy, przyczyniając się do przyspieszenia obiegu pieniądza w gospodarce^[19].

W 1921 spłaty reparacji wojennych stanowiły 32,4% wszystkich wydatków budżetowych, a w 1922 już 35,7%^[24]. Jeszcze latem i na jesieni 1921 Walther Rathenau – ówczesny minister odbudowy Niemiec i Louis Loucheur(inne języki) – francuski minister regionów wyzwolonych podpisali porozumienie w sprawie spłat niemieckich reparacji. Francja zgodziła się na spłaty węglem, koksem, drewnem, a nawet w formie świadczeń pracy. Powołano nawet niemiecko-francuskie przedsiębiorstwa typu joint venture w celu odbudowy północnych regionów Francji^[31].

Hiperinflacja 1922–1923

Dalsze procesy inflacyjne zostały przyspieszone poprzez nagły wzrost oczekiwań inflacyjnych. Wzrost ten związany był z zabójstwem ministra spraw zagranicznych Walthera Rathenaua w czerwcu 1922 przez członków skrajnie prawicowej organizacji terrorystycznej Consul oraz z wydaniem na zlecenie Komisji Reparacyjnej w czerwcu 1922 raportu komisji bankowej pod przewodnictwem J.P. Morgana, w którym zalecano wstrzymanie się z udzielaniem Niemcom pożyczek długoterminowych, aż do rewizji roszczeń reparacyjnych^[32]. Zaufanie w stabilność polityczną w Niemczech zostało poważnie nadszarpnięte, co przyśpieszyło proces deprecjacji marki.

Jednocześnie rząd nie był w stanie wywiązać się ze zobowiązań reparacyjnych wobec Francji i zapobiec planom zajęcia zagłębia Ruhry – głównego ośrodka przemysłowego Rzeszy – przez wojska francuskie na poczet odszkodowań. W listopadzie 1922 świeżo powołany drugi rząd Josepha Wirtha upadł, kiedy nie udało się zawiązać koalicji ze wszystkimi siłami demokratycznymi reprezentowanymi w Reichstagu. Kolejny rząd bezpartyjnego liberała Wilhelma Cuno nie powstrzymał wojsk francuskich i belgijskich od okupacji Zagłębia Ruhry w styczniu 1923 – rząd proklamował opór pasywny a społeczeństwo Nadrenii i Ruhry przystąpiło do strajków. Środki na wsparcie strajkujących zdobywano poprzez kolejne zwiększenie emisji pieniądza^[22].

Na przełomie marca i kwietnia 1923 rezerwy złota i dewiz Reichsbanku umożliwiające stabilizację kursu walutowego i hamowanie inflacji zaczęły się kończyć^[32]. 18 kwietnia 1923 pozbawiony rezerw Reichsbank został zmuszony zakończyć swoje interwencje na otwartym rynku^[32]. W kwietniu 1923 za jednego dolara płacono już 350 000 marek^[32]. 12 sierpnia 1923 rząd Cuno podał się do dymisji, i został zastąpiony przez rząd Gustava Stresemanna. Głównym celem nowego gabinetu była stabilizacja gospodarcza kraju^[32]. Stresemann zakończył walki w Nadrenii, co spotkało się z ogromną krytyką na niemieckiej scenie politycznej^[32]. Kurs marki do dolara zareagował drastycznie – 29 września 1923 za jednego dolara płacono już 160 milionów marek^[32].

W październiku 1923 dochody państwa z tytułu podatków pokrywały jedynie 1% wydatków państwowych – 99% środków pozyskiwano poprzez emisję dodatkowego pieniądza^[19]. Deprecjacja marki przyspieszała – Reichsbank zmuszony był emitować banknoty o coraz wyższych nominałach – w listopadzie 1923 wypuszczono banknot o nominale 100 bilionów marek (10 × 10¹²). Jesienią 1923 dla mennicy Rzeszy pracowały 133 drukarnie, papier do druku dostarczało 30 zakładów papierniczych a matryce 29 warsztatów. Ogółem przy druku ok. 10 miliardów (10⁹) banknotów zatrudnienie znalazło 30 tys. osób^[22]. Pomimo tego nie nadążano z drukiem banknotów za postępującą deprecjacją. Stąd miasta, gminy i przedsiębiorstwa ponownie podjęły się emisji własnego pieniądza (niem. Notgeld) – w sumie wydrukowano ponad 700 trylionów marek (700 × 10¹⁸) a Reichsbank wyemitował 524 tryliony (524 × 10¹⁸)^[22].

Była to sytuacja bez precedensu – najwyższa miesięczna stopa inflacji wyniosła wówczas 29 525,71% – co jest trzecim najwyższym wynikiem w historii po stopie hiperinflacji w Serbii (1992–1994) 309 tys. % i Węgrzech (1945–1946) 1,295 × 10¹⁶ %^[33] (12,95 biliarda). Przykładowo: 3 stycznia 1923 1 kg chleba kosztował 163 marki a 1 kg wołowiny 1800 marek, 19 listopada 1923 ceny tych produktów wynosiły odpowiednio 233 miliardy marek i 4 biliony 800 miliardów marek^[19]. Podczas gdy w maju 1923 za dolara amerykańskiego płacono 47 670 marek to 20 listopada 1923 kosztował on już 4,2 biliony marek^[19].

15 listopada 1923 wartość nominalna banknotów w obiegu wynosiła 92,8 tryliona marek papierowych^[20]. Wtedy dolar kosztował 4,2 biliona marek.

Społeczne skutki inflacji

Hiperinflacja stale pogarszała sytuację zaopatrzeniową społeczeństwa – wzrost płac nie nadążał za wzrostem cen, płace realne spadły do poziomu 40% swojej wartości przedwojennej, oszczędności w gotówce traciły na wartości, z braku popytu ceny nieruchomości spadały – społeczeństwo ubożało^[22]. Wypłaty wynagrodzenia odbywały się w rytmie dziennym, by umożliwić pracownikom jak najszybsze zakupy, a godziny otwarcia sklepów dopasowano do godzin ogłaszania oficjalnego kursu walutowego^[22].

Wskutek orzeczenia sądowego o spłacie kredytów z wiosny 1923, stanowiącego, że „marka marce równa” (niem. eine Mark gleich eine Mark), przedwojenne pożyczki zaciągnięte w markach złotych były spłacane w markach papierowych w stosunku 1:1. Wielu rolników i przedsiębiorców mogło szybko spłacić zaciągnięte wcześniej kredyty. Również skarb państwa spłacił długi wojenne w ten sposób – wykupując obligacje wojenne w kwocie 154 miliardów marek, których wartość nabywcza w listopadzie 1923 stanowiła 15,4 fenigów z 1913^[19].

• 
  50 000 marek
  19 listopada 1922
  (= ok. 20 marek z 1914)
• 
  500 000 marek
  25 lipca 1923
  (= ok. 50 fenigów z 1914)
• 
  5 milionów marek
  25 lipca 1923
  (= ok. 5 marek z 1914)
• 
  50 milionów marek
  1 września 1923
  (= ok. 5 marek z 1914)

• 
  1 miliard marek
  Nadruk z końca 1923 ehem. 1000 Mark-Schein von 15. Dezember 1922
  (wartość pod koniec 1922 ok. 20 fenigów z 1914)
• 
  5 miliardów marek
  10 września 1923
  (= ok. 50 marek z 1914)
• 
  5 bln marek
  1 listopada 1923
  (= ok. 50 marek z 1914)
  Notgeld z 1924–1925
  (wartość 5 Rentenmark – wg kursu z 15 listopada 1923)
• 
  100 bln marek
  15 lutego 1924
  Notgeld z 1924–1925
  (wartość 100 Rentenmark – wg kursu z 15 listopada 1923)

Reforma walutowa w listopadzie 1923

W kulminacyjnym punkcie hiperinflacji istniały już różne propozycje wyjścia z sytuacji. We wrześniu 1923 Karl Theodor Helfferich zaproponował wprowadzenie nowej waluty opartej na życie – marki żytniej (niem. Roggenmark), która nie byłaby jeszcze walutą w pełni stabilną z uwagi na wahanie cen żyta w zależności od zbiorów, lecz pozwoliłaby na utrzymanie wartości waluty w przedziale pomiędzy najwyższą a najniższą ceną żyta^[34]. Plan Helffericha nie został pozytywnie przyjęty ani przez przedstawicieli ministerstwa finansów ani przez przemysłowców, którzy preferowali walutę opartą na złocie^[34]. Pomysł Helffericha, by nowa waluta znalazła pokrycie w konkretnym dobrze, został jednak zrealizowany kiedy wprowadzoną walutę przejściową Rentenmarkę oparto na ziemi znajdującej się w posiadaniu państwa niemieckiego^[34]. W związku z tym, nazywano często Helffericha „ojcem Rentenmarki” (niem. Vater der Rentenmark)^[35].

15 października 1923 rząd Rzeszy powołał do życia Deutsche Rentenbank^[32][36], który przejął zadanie emisji pieniądza od Reichsbanku^[37] i od 15 listopada 1923 rozpoczął emisję nowej waluty – Rentenmarki. Ponieważ rezerwy złota Rzeszy nie wystarczyły na pokrycie kapitału założycielskiego Rentenbanku, zaciągnięto kredyt pod hipotekę zakładów przemysłowych i gospodarstw rolnych znajdujących się w posiadaniu państwa – kredyt opiewał na sumę 3,2 miliarda Rentenmarek. Kurs nowej waluty – Rentenmarki – ustalono na 1:10¹² (bilion) marki papierowej, co odpowiadało 4,2 Rentenmarki za dolara.

Rozporządzenie ograniczyło ilość pieniądza w obiegu do kwoty 3,2 miliarda Rentenmarek, ustalając również granicę 1,2 miliarda Rentenmarek do dyspozycji rządu^[37]. Pomimo tego, że finansowanie wydatków rządowych odbywało się prawie wyłącznie poprzez emisję dodatkowego pieniądza, Rentenbank nie zgodził się na podwyższenie tych pułapów^[37]. Reforma skutecznie ograniczyła ilość pieniądza w obiegu, zatrzymała inflację i wymusiła powrót do zbilansowanego budżetu^[37].

Dzięki reformie, ograniczeniu pieniądza w obiegu i drastycznej konsolidacji budżetu udało się ustabilizować walutę – zaczęto mówić o cudzie Rentenmarki.

Rentenmarka była jedynie rozwiązaniem przejściowym, a 30 sierpnia 1924 zgodnie z planem Dawesa wprowadzono Reichsmarkę.

• 
  1 Rentenmarka z 1923
• 
  2 Rentenmarki z 1923
• 
  5 Rentenmarek z 1923
• 
  10 Rentenmarek z 1923

• 
  100 Rentenmarek z 1923
• 
  1000 Rentenmarek z 1923
• 
  10 Rentenmarek z 1925
• 
  5 Rentenmarek z 1926

Chociaż hiperinflacja zakończyła się reformą walutową a Republika Weimarska przetrwała jeszcze przez ponad dekadę, wielu historyków uważa, że ówczesna sytuacja gospodarcza odegrała znaczącą role w dojściu nazistów i Adolfa Hitlera do władzy. Hiperinflacja poważnie zachwiała zaufaniem klasy średniej do instytucji liberalnych – członkowie klasy średniej mający oszczędności w gotówce i obligacjach byli najbardziej narażeni na straty. Spadło zaufanie do banków – wielu bankierów było pochodzenia żydowskiego, przez co niektórzy określali weimarskie banknoty o wysokich nominałach mianem żydowskiego confetti^[38].

Stabilność cen i waluty stały się głównym celem późniejszej polityki pieniężnej Niemiec, a przywiązanie do restrykcyjnej polityki pieniężnej widoczne jest również w debatach na temat mechanizmów antykryzysowych i organizacji pomocy dla gospodarek strefy euro osłabionych podczas kryzysu w 2008 roku.

Wykaz literatury uzupełniającej: Hiperinflacja w Republice Weimarskiej.

• einestages – Zeitgeschichten auf Spiegel Online: Hyperinflation 1923: Als die Mark vernichtet wurde. einestages.spiegel.de. [dostęp 2011-02-11]. (niem.).
• einestages – Zeitgeschichten auf Spiegel Online: Hyperinflation 1923: Zeit ist Geld. einestages.spiegel.de. [dostęp 2011-02-11]. (niem.).
• einestages – Zeitgeschichten auf Spiegel Online: Notgeld: Der schöne Schein. einestages.spiegel.de. [dostęp 2011-02-11]. (niem.).
• Mirosław Dusza. Kiedy pieniądz umiera… największe inflacje świata. „Bank i kredyt”, s. 50–57, luty 2005. NBP. (pol.).