Historia San Francisco

Najwcześniejsze archeologiczne dowody osadnictwa na terenach miasta pochodzą z roku 3000 p.n.e.^[1]

Gdy 2 listopada 1769 roku przybyli na te tereny hiszpańscy kolonizatorzy pod dowództwem Gaspara de Portolà(inne języki), zamieszkiwał je szczep Yelamu(inne języki) ludu Ohlone, który skupił się tu w kilkunastu wsiach. Była to pierwsza udokumentowana wizyta Europejczyków w okolicach Zatoki San Francisco^[2]. Siedem lat później, 28 marca 1776 roku, Hiszpanie założyli na tych terenach fort, a następnie misję imienia św. Franciszka z Asyżu (Mission Dolores).

Podczas meksykańskiej wojny o niepodległość(inne języki) z Hiszpanią w 1821 roku rejon ten został przyłączony do Meksyku. W 1835 roku William Richardson założył, nieopodal kotwicowiska łodzi w miejscu obecnego Portsmouth Square(inne języki), pierwsze znaczące osiedle nieleżące w obrębie Mission Dolores^[3].

Razem z alkadem Misji, Francisco de Haro, Richardson sporządził plan przyszłych ulic pod rozwijającą się osadę. Powstałe miasto, wtenczas nazywane Yerba Buena, zaczęło zaludniać się amerykańskimi osadnikami. W trakcie wojny amerykańsko-meksykańskiej, 7 czerwca 1846 roku, amerykański komodor John D. Sloat(inne języki) uznał Kalifornię za tereny należące do Stanów Zjednoczonych, a dwa dni później, kapitan John B. Montgomery(inne języki) przybył do Yerba Buena, by ustanowić tam administrację amerykańską. Rok później Yerba Buena przemianowano na San Francisco^[4]. Pomimo atrakcyjnego położenia, będące naturalnym portem i bazą marynarki wojennej San Francisco, wciąż było małą osadą z niesprzyjającymi osadnictwu warunkami geograficznymi^[5].

Kalifornijska gorączka złota spowodowała napływ poszukiwaczy tego kruszcu na tereny stanu. Przybysze osiedlali się masowo w San Francisco, preferując je ponad rywalizujące z nim miasto Benicia^[6]. Wizja wzbogacenia się była tak silna, że załogi statków przybywających do portu często porzucały swoje jednostki i masowo udawały się na pola złotonośne. Port miejski wypełnił się opuszczonymi statkami^[7][8]. Do grudnia 1849 roku liczba mieszkańców San Francisco wzrosła z 1000 do 25000^[9]. Z tych czasów wywodzi się też jedna z ikon miasta – chleb na zakwasie, będący podstawą wyżywienia XIX-wiecznych górników i robotników^[10].

Kalifornia zyskała wkrótce status stanu, a w mieście zlokalizowano stały garnizon amerykański. Wybudowano fortyfikacje: Fort Point(inne języki), strzegący wejścia do zatoki przez cieśninę Golden Gate, oraz fort na wyspie Alcatraz, zabezpieczający samą zatokę. Odkrycie srebra, m.in. złóż Comstock Lode(inne języki) w 1859 roku w nieodległej Nevadzie, dodatkowo przyspieszyło rozwój miasta^[11]. Wraz z napływem poszukiwaczy kruszców, osadników i zwykłych awanturników w mieście szerzyło się bezprawie. Szczególnie część miasta znana jako Barbary Coast wsławiła się jako oaza kryminalistów, prostytutek i hazardzistów^[12].

Wzbogaceni na gorączce złota przedsiębiorcy szukali możliwości inwestycji swojego kapitału. Pierwszymi beneficjentami były instytucje finansowe: powstały pierwsze banki, jak Wells Fargo w 1852 roku, oraz przemysł kolejowy w osobie magnatów z tak zwanej „Wielkiej Czwórki”, na czele której stał Leland Stanford, która koordynowała powstanie Pierwszej Kolei Transkontynentalnej.

Rozwój Portu San Francisco ugruntował centralną pozycję miasta w handlu w regionie. Wychodząc naprzeciw rosnącemu zapotrzebowaniu ludności na towary i usługi, w mieście powstały liczne manufaktury. Levi Strauss założył przedsiębiorstwo handlowe, a później zaczął produkcję pierwszych dżinsów dla górników. Domingo Ghirardelli(inne języki) rozpoczął produkcję czekolady. Miasto, za sprawą imigrantów, stało się wielokulturowym i wielojęzycznym ośrodkiem. Chińczycy pracujący przy kolei skupili się w jednej dzielnicy, znanej później jako Chinatown. Pojawiają się także dzielnice imigrantów z Włoch (North Beach(inne języki)), a wciąż duży udział mieszkańców stanowili hiszpańskojęzyczni potomkowie osadników z czasów meksykańskich. Rozwinął się transport, z systemem tramwajów linowych. Wykształcił się także charakterystyczny dla miasta wiktoriański charakter zabudowy. Skrupulatnie zaplanowano tereny zielone oraz przestrzeń publiczną; założony został Park Golden Gate. Powstały nowe szkoły, kościoły, teatry i inne obiekty użyteczności publicznej. Presidio, teren dawnego hiszpańskiego fortu, przekształcił się w najważniejszą amerykańską instalację wojskową na wybrzeżu Pacyfiku^[13]. Na przełomie XIX i XX wieku miasto było znane ze swojego krzykliwego stylu, okazałych hoteli, wytwornych rezydencji skupionych na Nob Hill(inne języki) i rozkwitającej sztuki^[14].

„W całej historii świata nie znajdziemy nowoczesnego, dużego miasta, które zostałoby tak doszczętnie zniszczone. Nie ma już San Francisco.” – Jack London po trzęsieniu ziemi z 1906^[15]

Osobny artykuł: Trzęsienie ziemi w San Francisco (1906).

W 1906 roku San Francisco nawiedził największy kataklizm w jego historii. 18 kwietnia 1906 o 5:12 silne trzęsienie ziemi obróciło miasto w ruinę. Część budynków zawaliła się od wstrząsów, a następnie, wskutek uszkodzeń linii gazowych, wybuchły gigantyczne, wielodniowe pożary, które strawiły większą część pozostałej zabudowy. Ponieważ uszkodzone wodociągi uniemożliwiały skuteczne gaszenie ognia, artylerzyści z Presidio próbowali opanować rozprzestrzenianie się pożarów, wysadzając w powietrze kwartały budynków, by postawić barierę płomieniom^[16]. Wskutek trzęsienia i pożarów więcej niż trzy czwarte miasta legło w gruzach, włączając w to całe centrum^[17]. Ówczesne raporty mówiły o 498 ofiarach śmiertelnych, jednak współczesne badania szacują straty nawet na kilka tysięcy^[18]. Ponad połowa z 400 000 mieszkańców została bez dachu nad głową^[19]. Ocaleni tymczasowo zamieszkali w koczowisku w namiotach w Parku Golden Gate, w Presidio, na plażach oraz tam gdzie było jeszcze miejsce. Wiele osób na stałe wyprowadziło się z miasta w inne rejony Zatoki.

Miasto odbudowano szybko i na wielką skalę. Odrzucono projekty zakładające całkowitą zmianę układu ulic i wybrano znacznie szybszą opcję z zachowaniem ich historycznego planu^[20]. Bank of Italy Amadeo Gianniniego, późniejszy Bank of America, udzielił wielu pożyczek poszkodowanym rodzinom. W kilka lat odbudowano budynki mieszkalne i użyteczności publicznej, w wielokroć w większej liczbie i okazalszej formie niż sprzed kataklizmu. Wiele ulic poszerzono, unowocześniono centrum i część portu znaną jako Fisherman's Wharf(inne języki). City Hall, siedzibę władz miejskich i administracji, z przepychem odbudowano w stylu Beaux Arts(inne języki). Miasto świętowało odrodzenie swojego ratusza podczas Międzynarodowej Wystawy Panamsko-Pacyficznej(inne języki) w 1915 roku^[21], która oficjalnie miała celebrować otwarcie Kanału Panamskiego, ale stała się także okazją do pokazania całkowicie odbudowanego i odnowionego San Francisco. Z okazji wystawy wzniesiono dodatkowo jeszcze kilka dużych budynków które, poza Palace of Fine Arts, po zakończeniu wyburzono.

Na początku XX wieku miasto stało się głównym centrum bankowym i finansowym na Zachodnim Wybrzeżu. Montgomery Street(inne języki) w Financial District była znana jako „Wall Street Zachodu”^[22] ze znajdującymi się przy niej m.in.: Bankiem Rezerw Federalnych, główną siedzibą korporacji Wells Fargo, a także obecnie już nie działającą Pacific Coast Stock Exchange(inne języki) (Giełda Papierów Wartościowych Wybrzeża Pacyficznego). W San Francisco powstał także Bank of America, pionier usług dla klasy średniej.

W następnych latach miasto ugruntowało swoją pozycję stolicy finansowej. Podczas krachu na giełdzie w 1929 roku nie upadł żaden bank wywodzący się z San Francisco^[23]. Co więcej to właśnie podczas wielkiego kryzysu miasto rozpoczęło dwie wielkie inwestycje budowlane, wznosząc jednocześnie Bay Bridge i Golden Gate Bridge, otwarte kolejno w 1936 i 1937 roku. Także w tym okresie zaadaptowano Alcatraz, wcześniej fort, na super-strzeżone więzienie federalne, w którym osadzeni zostali tak znani gangsterzy, jak np. Al Capone z Chicago. W późniejszych latach miasto świętowało swój powrót do świetności goszcząc wystawę światową w 1939 roku, a w kolejnych latach Golden Gate International Exposition(inne języki), na potrzeby której usypano sztuczną wyspę na Zatoce – Treasure Island.

Podczas II wojny światowej stocznia marynarki wojennej w San Francisco stała się centrum napraw dokowych dla floty pacyficznej Stanów Zjednoczonych, a Fort Mason(inne języki) głównym punktem ekspedycyjnym dla tysięcy żołnierzy walczących na pacyficznym teatrze działań wojennych^[24]. Dostępność pracy przyciągnęła wielu ludzi, szczególnie Afroamerykanów ze stanów południowych, po zakończeniu wojny, wielu powracających żołnierzy, a także pracowników cywilnych, zdecydowało się pozostać w San Francisco na stałe. W 1945 roku w mieście została podpisana Karta Narodów Zjednoczonych, powołująca do życia Organizację Narodów Zjednoczonych, a w 1951 roku traktat pokojowy z San Francisco oficjalnie zakończył wojnę na Pacyfiku.

W latach 50. XX wieku, jak i 60., zachodnia część miasta przeszła gruntowną przebudowę i zmianę zagospodarowania. W tym okresie zbudowano też miejskie autostrady. Jednak wiele z nich, wskutek protestów mieszkańców, powstało tylko częściowo^[25]. W 1972 roku ukończono najwyższy budynek w mieście – Transamerica Pyramid^[26], a w kolejnych latach w procesie manhattanizacji wyższa zabudowa pojawiła się w całym centrum^[27].

W kolejnych latach miasto zaczęło tracić pozycję centrum przemysłowo-transportowego. Aktywność portowa przeniosła się do niedalekiego Oakland, spadła liczba miejsc pracy związana z transportem morskim, przemysłem i pokrewnymi. Turystyka i jej obsługa zaczęły być najważniejszą częścią gospodarki San Francisco. Gwałtowny rozwój przeżyły przedmieścia, a samo miasto znacznie zmieniło profil demograficzny, gdy na miejsce białej ludności miasta, napłynęli imigranci z Azji czy Ameryki Łacińskiej^[28][29]. W tym samym okresie miasto stało się centrum amerykańskiej kontrkultury i ruchów liberalnych.

Pisarze skupieni w dzielnicy North Beach, z generacji bitników przyczynili się do rozkwitu tak zwanego „renesansu z San Francisco”^[30].

Masowo do miasta napływali hippisi, zaludniając w latach 60. dzielnicę Haight-Ashbury, by w 1967 roku, podczas Summer of Love(inne języki), osiągnąć szczyt liczebności^[31].

W latach 70. XX wieku miasto było głównym ośrodkiem walki o prawa dla homoseksualistów. Dzielnica Castro przekształciła się w gay village, której znaczną część mieszkańców stanowili homoseksualiści lub sympatycy ruchów LGBT. Także w tym czasie Harvey Milk (zamordowany razem z burmistrzem George’em Moscone’em(inne języki) w 1978), zadeklarowany homoseksualista i prowadzący swoją kampanię wyborczą pod szyldem równouprawnienia, został wybrany do Rady Nadzorczej San Francisco(inne języki) (ang. Board of Supervisors)^[32], co zostało przedstawione w filmie „Obywatel Milk” (2008).

W 1989 roku miasto nawiedziło trzęsienie ziemi Loma Prieta o sile 7,1 stopni w skali Richtera, które spowodowało straty i ofiary w całym rejonie Zatoki. W San Francisco wstrząsy uszkodziły Marina District(inne języki) i South of Market(inne języki), a także spowodowały uszkodzenia autostrad miejskich: Embarcadero(inne języki) oraz Central Freeway(inne języki), które następnie rozebrano (Central Freeway częściowo). Uszkodzony, a w rezultacie przebudowany, został także Bay Bridge.

W latach „bańki internetowej” gospodarkę miasta ożywiły liczne nowo powstałe przedsięwzięcia. Do San Francisco sprowadzili się liczni przedsiębiorcy i deweloperzy z branży informatycznej, a następnie marketingowcy i inne towarzyszące firmy. W znaczący sposób zmieniło to profil wielu biedniejszych rejonów miasta, które gwałtownie się wzbogaciły. Po załamaniu koniunktury w 2001, wiele z firm upadło, ale zaawansowane technologie, przemysł informatyczny i inne pokrewne wciąż są głównymi elementami gospodarki miasta i jego okolic^[33].