Historiografia Czampy

W drugiej połowie I tysiąclecia p.n.e. ludy austronezyjskie zaczęły zasiedlać wschodnie wybrzeża Indochin. Kupcy, piraci i różnego autoramentu żeglarze zakładali swoje bazy w ujściach rzek Środkowego Wietnamu. Ich pochodzenie potwierdzają stanowiska archeologiczne kultury Sa Huỳnh wykazujące duże związki ze stanowiskami na Borneo i nikłe z dominującą w północnym Wietnamie kulturą Đông Sơn. Przypuszczalne kierunki rozprzestrzeniania się ludności na terenie Indochin przedstawia mapka^[1]. Osiedleni na tym terenie mon-khmerzy zostali podporządkowani lub odepchnięci w góry, a z czasem również podporządkowani wojowniczym przybyszom. Powstałe w ten sposób wieloetniczne społeczeństwo stanowiło ludność ówczesnej Czampy^[2].

Historiografia Czamów opiera się na dwóch niezależnych od siebie kategoriach źródeł:

• Zachowane obiekty (świątynie), rzeźby i wyniki badań archeologicznych. Teksty w sanskrycie, lub językach lokalnych, czamskim lub khmerskim odczytane z inskrypcji paleograficznych wykonanych pismem sylabicznym, pochodzącym od pisma indyjskiego brahmi. Datowanie tych obiektów określone zostało według umieszczonych na nich dat kalendarza indyjskiego saka, a w przypadku ich braku wykonane metodami archeologicznymi lub paleograficznymi.
• Zapisy na temat Indochin w kronikach chińskich i wietnamskich. Zapisy te wykonane zostały pismem chińskim, z wykorzystaniem transkrypcji fonetycznej nazw własnych. Daty podane zostały według kalendarza chińskiego.

Ostatnio w badaniach historycznych uwzględnia się również kroniki Czamów, ręcznie kopiowane teksty pochodzące z okresu od XVI do początków XIX w., pisane nowoczesnym pismem czamskim, uważane dawniej za zbiór legend i opowieści. Kroniki te, oraz pochodzący z XVIII i XIX w. zbiór dokumentów nazywany Królewskie Archiwa Czamów są obecnie coraz częściej wykorzystywane jako źródła^[3].

Pozostałości materialne Państwa Czamów

Pozostałości po kulturze Czamów można podzielić terytorialnie na cztery grupy odpowiadające historycznym krainom tego regionu:

• Amarawati (prowincja Quảng Nam), z centrum w dolinie Thu Bồn, gdzie ulokowane są sanktuaria Mỹ Sơn, Trà Kiệu i Đồng Dương. Najstarsze budowle w Mỹ Sơn pochodzą z VII w.
• Panduranga (prowincje Ninh Thuận i Bình Thuận) z budowlami w okolicach miast Phan Rang i Phan Thiết. Początki świątyni Hòa Lai, niedaleko Phan Rang, datuje się na VIII w.
• Kauthara (Prowincja Khánh Hòa). Świątynia Po Nagar w Nha Trang, której zachowane części pochodzą z VIII-XIII w.
• Widżaja (Prowincja Bình Định) z budowlami nieco młodszymi, datowanymi na XI-XIII w.

Obszary te są również źródłem inskrypcji przypisywanych Czamom^[4]. Najstarsze z nich, to datowane na podstawie analizy paleograficznej: znaleziona w Kautharze sanskrycka inskrypcja Võ Cạnh (C40^[5])^[6] (II-IV w.) i znaleziona w dolinie Thu Bồn inskrypcja Đông Yên Châu (C174) w języku czamskim. Inskrypcje te nie dają się powiązać z innymi zapisami i nie wnoszą nic do historii Czamów. Zwarta grupa zapisów pojawia się dopiero w okresie V-VIII wieku w Amarawati, sugerując, że kolebka państwa Czamów znajduje się w Mỹ Sơn. Od połowy VIII w. środek znalezisk paleograficznych przesuwa się na południe. Wtedy powstają najstarsze inskrypcje z Pandurangi datowane między 774 a 854 r.n.e. Większość z nich wykonana jest w sanskrycie, a niektóre częściowo lub całkowicie w języku czamskim. W X w. ponownie więcej inskrypcji pojawia się na północy, ale już nie są powiązane z Mỹ Sơn. Pojawia się nowa stolica Indrapura w Đồng Dương. W ciągu następnych 200 lat inskrypcje są mniej więcej równomiernie rozłożone między północą a południem, po czym ilość inskrypcji znalezionych na północy maleje. Ostatnia inskrypcja w Mỹ Sơn jest datowana na 1263 r. Po roku 1456 inskrypcje Czamów przestają się pojawiać, a kroniki stają się jedynym źródłem badań historycznych.

Kroniki chińskie i wietnamskie

Zapisy na temat państw istniejących w południowowschodniej części półwyspu Indochińskiego pojawiły się w kronikach chińskich dopiero ok. III w. n.e.. Większość z nich dotyczy silnego i rozległego królestwa Funanu, położonego gdzieś w dolnym biegu Mekongu. Państwo to na początku VII w. zostało zastąpione przez państwo Czenla. Zapisy te niestety nie pozwalają na dokładne określenie położenia i identyfikację ludności tego kraju^[7]. Pierwsze zapisy które przypisuje się Czampie dotyczą buntu w należącej do cesarstwa chińskiego prowincji Lin Yi i powstania tam niezależnego państwa. Z tych zapisów wynika jedynie, że Lin Yi leżało gdzieś na południe od Giao Chỉ. Późniejsze źródła wietnamskie są równie nieregularne jak chińskie i pozwalają jedynie na ogólną identyfikację miejsc i ludzi. Treść zapisów bardzo rzadko pozwala na skorelowanie opisanych faktów historycznych z faktami opisanymi w inskrypcjach^[8]. Okres między XVI a XIX w. kolonialni historycy badali wyłącznie w oparciu o źródła obce, głównie kroniki wietnamskie i chińskie. Obecnie włącza się do badań historycznych również manuskrypty czamskie.

Problem nazw i lokalizacji państwa Czamów

Nazwa Czampa (sanskr. Campāpura lub Campānagara) pojawia się w połowie VII w. i jak twierdzą współcześni badacze nie jest nazwą zaimportowaną z Indii, lecz pochodzi od nazwy Czam (Čam), którą Czamowie określali samych siebie^[9]. Niestety nie udało się dotychczas określić zasięgu terytorialnego władzy poszczególnych dynastii do których przypisane są inskrypcje. I chociaż nie można wykluczyć, że te dynastie władały całym obszarem "Czampy", to nie ma dowodów na to, że była między nimi jakaś ciągłość władzy.

W kronikach chińskich, począwszy od II w. n.e. używane są różne nazwy na określenie państw leżących na terenach dzisiejszego środkowego Wietnamu. Pierwsze odnośniki dotyczą zbuntowanej prowincji Lin Yi^[10]. Nazwa ta jest używana do 757 r., potem zostaje zastąpiona przez Huanwang (環王, wiet. Hoàn Vương), a po 877 r. przez nazwę Zhancheng (占城, Miasto Czamów, wiet. Chiêm Thành). W międzyczasie pojawia się też nazwa Zhanpo (占婆, Czampa), co może sugerować, że Huanwang i Zhanpo to różne kraje^[11]. Po wyzwoleniu Wietnamu w odniesieniu do terytoriów położonych za południową granicą dominuje nazwa Chiêm Thành.

Biorąc to pod uwagę, właściwe odniesienie do terytorium można z pewnością przypisać jedynie tekstom pochodzącym z inskrypcji^[12].

Historia Czampy została opracowana na początku XX w. przez francuskich archeologów i historyków kolonialnych i przedstawiona syntetycznie w fundamentalnej pracy Georges'a Maspero Królestwo Czampy^[13]. Francuzi przyjęli, oparte na ówczesnej wiedzy o wędrówkach ludów, przekonanie, że austronezyjczycy byli trzecią z kolei falą ludności wędrującej przez Indochiny w kierunku południowym, wypieraną przez czwartą falę złożoną z ludności mon-khmerskiej. W wyniku tego założenia powstał obraz wielkiego, jednolitego i rozległego państwa Czamów rozciągającego się od granic Giao Chỉ (okupowanego przez Chińczyków Wietnamu), na północy, do delty Mekongu na południu.

Wydarzenia przedstawione w obu kategoriach źródeł uporządkowano według dat, a nazwy własne przyporządkowano do siebie według podobieństwa i czasu^[14]. Z wykreślonej w ten sposób chronologii wynikało duże zróżnicowanie ilości historycznych zapisów w różnych okresach, dotyczących różnych terytoriów. Na podstawie dokładnej analizy powstała hipoteza, według której główny ośrodek państwa (stolica) miał być przenoszony w różne miejsca w zależności od sytuacji wewnętrznej i zewnętrznej. Terytorium Czampy począwszy od X w. było stopniowo przejmowane przez Wietnamczyków. W 1471 r. Czampa została całkowicie podbita, a jej pozostałość, Panduranga podlegała administracyjnie Wietnamowi.

Na początku naszej ery, w wyniku kolonizacji^[15] przeprowadzonej przez mieszkańców Indii, Azja Południowo-Wschodnia została zindianizowana. Procesowi temu uległa również Czampa. Chociaż indianizacja jest faktem, to teoria kolonizacyjna nie przetrwała próby czasu ustępując poglądowi, że było to wynikiem intensywnych podróży austronezyjskich żeglarzy i ich rozległych kontaktów nie tylko z Chinami, ale też z Indiami, a nawet Cesarstwem Rzymskim, na co są dowody zebrane w wykopaliskach Óc Eo, ’Ângkôr Borei i in. W wyniku tych kontaktów ludność regionu przyswoiła sobie kulturę, religię i struktury polityczne Indii, woląc je od sztywnych i zbiurokratyzowanych wzorów chińskich^[16].

W wyniku ogromnego niedostatku materiałów źródłowych dużą rolę w historiografii Czampy odgrywają różnego rodzaju teorie spekulatywne. Najważniejszą z nich, popartą wynikami analizy tekstów źródłowych jest teoria, według której Czampa nie była jednolitym państwem, lecz wieloma luźno powiązanymi centrami politycznymi. Przyczyniło się do tego ukształtowanie terenu; długiego, ponad tysiąckilometrowego pasa wybrzeża oddzielonego od doliny Mekongu górami Annamskimi. Z tych gór w dość regularnych odstępach spływają prostopadle liczne i potężne rzeki. Zlewnie tych rzek oddzielone są od siebie schodzącymi do samego morza bocznymi pasmami górskimi, tworząc izolowane, żyzne enklawy doskonale nadające się do zamieszkania. W tych enklawach, w drugiej połowie I tysiąclecia p.n.e. zakładali swoje osiedla przodkowie Czamów tworząc zgodnie z modelem Bronsona^[17] strukturę gospodarczą obejmującą całe wybrzeże. Taka struktura pozwalała poszczególnym enklawom na utrzymanie dużej niezależności politycznej. Państwa te, powiązane ze sobą wspólną kulturą i językiem, konkurowały ze sobą, rozwijały się i upadały w rytm działania międzynarodowego handlu na morskim szlaku jedwabnym. W obliczu zagrożeń zewnętrznych mogły jednoczyć się w większą strukturę polityczną określaną jako mandala. M. Vickery, główny przedstawiciel zwolenników odrębności politycznej czamskich państewek uważa, że dotychczasowe źródła nie zawierają żadnych dowodów na jednolitość Czampy, a dokładna ich analiza wskazuje, że wiele zapisów uważanych dotychczas za odnoszące się do tych samych faktów historycznych, nie ma ze sobą nic wspólnego. Zawarte w nich opisy wydarzeń i ludzi dotyczą różnych tworów politycznych. Krytykuje również teorię mandali, uważając podziały za zbyt duże dla jej utworzenia. Zwolennicy odrębności wyrażają również pogląd, że terytoria położone w bezpośrednim sąsiedztwie Giao Chỉ, w tym także Lin Yi, były zamieszkałe przez ludność mon-khmerską, a najdalej na północ wysunięte osiedla Czamów leżały w okolicy Huế^[18].