Jacek Malczewski

Jacek Malczewski urodził się w Radomiu^[1], w zubożałej rodzinie szlacheckiej herbu Tarnawa^[2]. Ród Malczewskich z Malczewa wydał także sławnego niegdyś poetę Antoniego Malczewskiego (ta gałąź rodziny samowolnie zmieniła herb Tarnawa na Abdank)^[3]. Jego ciotką była mistyczka Wanda Malczewska^[4]. Z rodziny pochodził także generał Wojska Polskiego i minister spraw wojskowych z czasów przewrotu majowego Juliusz Tadeusz Tarnawa-Malczewski^[5]. Jacek po kądzieli spokrewniony był z Teodorem Korwin-Szymanowskim (ojciec Teodora i dziad Jacka byli rodzeństwem)^[6], z Jadwigą Łuszczewską^[7], Karolem Szymanowskim^[8] i Jarosławem Iwaszkiewiczem^[9].

Do trzynastego roku życia wychowywał się pod okiem rodziców, Juliana i Marii z Korwin-Szymanowskich^[10]. Ojciec był generalnym sekretarzem Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego guberni radomskiej^[10], matka – córką byłego oficera wojsk napoleońskich Aleksandra Szymanowskiego^[11]. W 1867 rodzice wysłali Jacka do majątku wuja Feliksa Karczewskiego w Wielgiem, gdzie jego opiekunem i nauczycielem był Adolf Dygasiński^[12][13]. Cztery lata później 17-letni Malczewski przeprowadził się do Krakowa, gdzie uczył się w gimnazjum św. Jacka^[14].

W 1872 Malczewski rozpoczął edukację artystyczną, szkoląc się pod okiem Leona Piccarda^[15]. Został też wolnym słuchaczem w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych^[16], a następnie (na prośbę własnego ojca, ale też Jana Matejki, który cenił wczesne rysunki Malczewskiego) opuścił gimnazjum i zaczął studiować w SSP^[17][18]. W 1873 rozpoczął studia w SSP, gdzie jego nauczycielami byli Władysław Łuszczkiewicz i Feliks Szynalewski^[15].

Malczewski nie chciał jednak pozostać w SSP. Jeszcze w 1872 informował ojca o projekcie wyjazdu do Paryża^[18]. W październiku 1875, wbrew woli zarówno ojca, jak i Matejki, wyjechał na dalsze, ośmiomiesięczne studia do Paryża^[19]. W latach 1876–1877 studiował w pracowni Henri Ernesta Lehmanna w paryskiej École des Beaux-Arts, zwiedzał też Académie Suisse^[15]. Do pracowni Matejki powrócił na prośbę ojca jesienią 1877^[18], w 1879 ukończył kurs kompozycji w klasie mistrzowskiej Matejki^[15]. W 1880 udał się wraz z Marcelim Czartoryskim w podróż do północnych Włoch^[20]. W 1884 trafił do pałacu w Rozdole Karola Lanckorońskiego i wziął udział w zorganizowanej przez niego wyprawie archeologicznej do Azji Mniejszej. Z Karolem Lanckorońskim połączyła Malczewskiego wieloletnia przyjaźń^[21]. W 1883 Malczewski namalował swój pierwszy istotny obraz, Śmierć Ellenai, który był utrzymany w naturalistycznej, drobiazgowej estetyce i bardzo spodobał się Matejce^[22].

W 1884 zmarł Julian Malczewski^[23], a jego syn utrwalił pogrzeb za pomocą realistycznych szkiców^[24]. W 1885 wyjechał do Monachium, gdzie zetknął się z osobą Józefa Brandta^[2]. W latach 80. i na początku lat 90., częściowo pod wpływem sztuki Artura Grottgera, namalował serię naturalistycznych obrazów o życiu codziennym powstańców narodowych, zesłanych na Syberię. Obrazy takie jak Niedziela w kopalni (1882), Na etapie (1883), Sybiracy (1891), Wigilia na Syberii (1892) wyróżniał kontemplacyjny charakter: sceny odpoczynku podczas marszów, modlitwy, czuwanie przy zmarłych sybirakach^[15].

Przełomem w jego karierze okazały się obrazy Melancholia (1890–1894) i Błędne koło (1895–1897), uznawane za manifesty symbolizmu w malarstwie polskim. Melancholia stanowiła zbiorowy portret Polaków pogrążonych w celebracji cierpienia i apatii, w różnym wieku, odmiennych klas społecznych; tragizm obrazu podawała w wątpliwość jedynie tajemnicza postać w czerni, symbolizująca zapewne bardziej świetlaną przyszłość niż zabory^[15]. Podobnie aluzyjna była treść Błędnego koła, w którym krąg postaci zatraca się w żywiołowym, spontanicznym tańcu^[15]. Melancholia i Błędne koło zainspirowały Stanisława Wyspiańskiego przy tworzeniu dramatu symbolicznego Wesele (1901)^[25].

W 1896 objął funkcję wykładowcy w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Był jednym z członków założycieli elitarnego Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” (1897)^[15]. Zasłużył się także jako nauczyciel malarstwa na Wyższych Kursach dla Kobiet im. A. Baranieckiego (1899–1911), wspierając kobiety, które nie miały wówczas prawa studiować w ASP^[15]. Malczewski prowadził wykłady malarskie jeszcze w dwóch szkołach żeńskich – w Szkole Artystycznej dla Kobiet Teofili Certowicz (od 1897 roku)^[26] i w Szkole Sztuk Pięknych dla Kobiet prowadzonej przez Marię Niedzielską^[27]. W międzyczasie przeżył kolejną osobistą tragedię: śmierć matki w 1898^[28]. W następstwie rodzinnej tragedii namalował serię obrazów Thanatos (1898–1899), w których uwidaczniał się stale powracający motyw w twórczości artysty: obsesja na punkcie śmierci^[15]. Dodatkowo w 1900 Malczewski popadł w konflikt z rektorem ASP Julianem Fałatem, którego służalczość wobec władz zaborczych oraz forsowanie przestarzałego programu nauczania zraziły Malczewskiego do uczelni^[29]. Opuściwszy na 10 lat ASP, Malczewski w międzyczasie organizował wiele wystaw swoich prac; w 1903 po raz pierwszy odbyła się indywidualna wystawa twórczości Malczewskiego w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie i Lwowie, a także w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie^[15].

W 1908 nadano mu tytuł profesora^[30]. W 1909 otrzymał Nagrodę Akademii Umiejętności z fundacji Probusa Barczewskiego za obraz (tryptyk) Grosz czynszowy^[31]. Gdy w 1910 rektorem ASP został Teodor Axentowicz, Malczewski powrócił na stanowisko profesora, a w 1912 objął stanowisko rektora^[15]. Funkcję tę pełnił do wybuchu I wojny światowej, kiedy uciekł na dwa lata z Krakowa w obawie przed frontem wschodnim. Początek wojny spędził w Wiedniu, starając się dowieść swojej lojalności przed władzami austro-węgierskimi^[32]. Do Krakowa powrócił w 1916^[15].

W 1921 ustąpił z funkcji profesora ASP. Jubileusz 70-lecia życia i 50-lecia pracy malarskiej obchodził, organizując wystawy swoich obrazów w Krakowie, Lwowie, Warszawie i Poznaniu^[15]. W latach 1923–1926 mieszkał w XIX-wiecznym dworze w Lusławicach, założył tam szkółkę malarską dla utalentowanych dzieci wiejskich. W 1923 namalował tryptyk „Mój pogrzeb”. Na początku lat 20. był prezesem honorowym Związku Polskich Artystów Plastyków w Krakowie^[33]. W 1927 otrzymał nagrodę artystyczną miasta Warszawy, w październiku 1928 został wybrany członkiem czeskiej Akademii Nauki i Sztuki^[34], a w 1929 uhonorowany został Wielkim Złotym Medalem na Wystawie Krajowej w Poznaniu^[35]. Pod koniec życia artysta stracił wzrok. Zmarł 8 października 1929. Przed śmiercią zażyczył sobie, żeby go pochowano na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie, lecz zgodnie z wolą przedstawicieli ASP i Towarzystwa Sztuk Pięknych spoczął w Krypcie Zasłużonych na Skałce^[36].

W 1887 ożenił się z córką krakowskiego aptekarza Marią Gralewską. Z tego związku na świat przyszły dzieci: w 1888 córka Julia, a 24 października 1892 syn Rafał (później także malarz). W 1900 poznał Marię Kingę Balową, również w związku małżeńskim, z którą zdradzał swoją żonę przez 13 lat; Balowa była dlań muzą, której wizerunek utrwalił na wielu płótnach^[37]. Gralewska, dowiedziawszy się o zdradzie ze strony Malczewskiego, nie mogła wybaczyć mężowi cudzołóstwa^[37].

Podczas pobytu w Krakowie kilka razy zmieniał miejsce zamieszkania i pracy artystycznej. W czasie nauki w gimnazjum początkowo mieszkał w internacie Adolfa Dygasińskiego przy ul. Floriańskiej. W 1873 roku przeniósł się do samodzielnie zajmowanego pokoju u prof. Izydora Kopernickiego przy ul. Sławkowskiej26^[38].
Malował w wynajętych pracowniach: przy ul. Lubicz, w dworku Dettloffów na Czerwonym Prądniku przy ul. Wileńskiej 5 , przy ulicy Łobzowskiej. Przed ślubem, w 1887 roku zajmował mieszkanie przy ul. Brackiej 10. Po ślubie zamieszkał z żoną u teścia Fortunata Gralewskiego przy ul. Szczepańskiej 1, potem przy ul. Batorego 20, gdzie artysta miał także pracownię. W latach 1899-1911 mieszkał i pracował w willi „Pod Matką Boską” przy ul. Księcia Józefa 29 (według informacji na tablicy pamiątkowej na willi artysta mieszkał tam w latach 1899-1914, według Bednarskiego są to błędne informacje)^[38]. Malczewscy przeprowadzili się na krótko na ul. Karmelicką 29, po czym w 1911 roku przenieśli się na ul. Krupniczą 8 do domu barona Jana Franciszka Konopki^[38]. Od października 1926 Malczewski mieszkał w domu architekta Tadeusza Glińskiego przy ul. Anczyca 7, gdzie zmarł^[38].

Radom

• W Radomiu jest ulica Malczewskiego.
• Na ścianie kamienicy przy ul. Malczewskiego 8 znajduje się tablica upamiętniająca artystę^[39].
• Na skwerze u zbiegu ulic Malczewskiego i Struga, na skwerze przed Resursą Obywatelską w 1985 roku wystawiono pomnik malarza autorstwa prof. Stanisława Radwańskiego. Figura Malczewskiego jest odlana z brązu, artysta w ręku trzyma paletę i pędzel^[39].
• W 1925 roku Rada Miejska Radomia zdecydowała o ufundowaniu stypendium naukowego jego imienia^[39].
• Jest patronem muzeum prezentującego dobra kultury polskiej w zakresie archeologii, historii, literatury, przyrody i sztuki (Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu).
• W ramach budżetu obywatelskiego w Radomiu powstaje szlak murali przedstawiających wielkoformatowe obrazy Jacka Malczewskiego.
  

Obecnie jest 5 takich murali^[40][41][42]:
1. „Zatruta studnia z chimerą” widnieje na ścianie budynku Wydziału Sztuki Uniwersytetu Radomskiego im. Kazimierza Pułaskiego, przy ul. Malczewskiego 22;
2. „Kobieta z faunem” zdobi ścianę VII Liceum Ogólnokształcącego im. K.K. Baczyńskiego, przy ul. Warszawskiej 12;
3. „Pytia” znajduje się na ścianie budynku Wydziału Transportu, Elektrotechniki i Informatyki Uniwersytetu Radomskiego im. Kazimierza Pułaskiego przy ul. Malczewskiego 29;
4. „Zatruta studnia I” na ścianie wyremontowanej kamienicy przy ulicy Niedziałkowskiego 16;
5. „Autoportret z muzą” zdobi kamienicę przy ul. 25 Czerwca.
Autorem prac jest Łukasz Rudecki^[40].

Kraków

• W Krakowie jest ulica Malczewskiego w dzielnicy VII Zwierzyniec^[26].
• Na elewacji willi „Pod Matką Boską” przy ul. Księcia Józefa 29 znajduje się tablica pamiątkowa poświęcona malarzowi^[43]. Tablica została wmurowana w 1996 roku. Autorem jest Mariusz Wasilewski^[26]
• Tablica pamiątkowa znajduje się także na kamienicy przy ul. Krupniczej 8^[26].

Inne

• W Gdańsku, na Placyku Rekreacyjnym im. Jacka Malczewskiego u zbiegu ulic Malczewskiego i Kościelnej w 2014 roku odsłonięto pomnik-popiersie malarza, odlany z brązu, na postumencie z jasnego granitu. Autorem projektu jest Tomasz Radziewicz^[44].
• W centrum wsi Wielgie w gminie Ciepielow znajduje się skwerek poświęcony twórczości Jacka Malczewskiego. Jest tu pomnik-popiersie artysty z tablicą informującą o życiu i twórczości malarza, w tle galeria reprodukcji obrazów malarza^[45].

Rysunki Jacka Malczewskiego

15 grudnia 2020

Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz strony pomocy.

Jacek Malczewski stworzył liczne szkice i rysunki oraz około 2000 obrazów, z których współcześnie się zachowało 1200^[46]. Znaczna kolekcja dzieł malarza (68 obrazów i szkiców oraz 18 rysunków i akwarel)^[47], obejmująca wszystkie okresy jego twórczości, znajduje się w Galerii Sztuki we Lwowie^[48].

Z tym tematem związana jest kategoria: Obrazy Jacka Malczewskiego.

Obrazy

Dariusz Markowski określał Malczewskiego „najwybitniejszym przedstawicielem polskiego symbolizmu”^[49]. Obrazy Malczewskiego uwypuklają urodę rodzimego krajobrazu, szczególnie folkloru. Jego twórczość jest utrzymana w poetyce symbolizmu, zabarwionej tematyką patriotyczną. Malczewski uprawiał jednak także poetykę realistyczną, szczególnie w obrazach o zesłaniu Polaków na Syberię. Nawiązywał w swych kompozycjach do literatury (Śmierć Ellenai) i tematyki biblijnej (Chrystus przed Piłatem). Był też realizatorem licznych portretów, pejzażystą, twórcą autoportretów. Styl Malczewskiego mieści w sobie szereg kontrastów – „liryzmu brutalności, linearyzmu i malarskości, wyrafinowania i wulgarności”^[50].

Twórczość Malczewskiego koncentrowała się wokół kilku serii tematycznych, razem współistniejących i wzajemnie ze sobą splatanych. Artysta powracał do tych samych motywów ujmując je od nowa, analizując odmienne aspekty tych samych treści^[51]. W latach 70., podczas pobytu artysty w Paryżu, powstała koncepcja obrazów o tematyczne patriotyczno-martyrologicznej, inspirowana poematem Anhelli Juliusza Słowackiego^[52]. Mistycyzm i mesjanizm pojawiający się w poemacie Słowackiego, można odnaleźć bezpośrednio w Śmierci Ellenai. Motyw powróci w przyszłości w odmiennym układzie kompozycyjnym i ujęciu w czterech seriach obrazów powstałych w latach 1906-1908, o tym samym wspólnym tytule^[52].

Istotną rolę w twórczości Malczewskiego odgrywał także pejzaż. W drugiej połowie XIX wieku, malarstwo pejzażowe w Polsce zaczęło się rozwijać, a tym samym dystansować historyzm wychodzący z twórczości Jana Matejki. Malczewski jako uczeń Matejki był jednym z pierwszych artystów, który ośmielił się na przeciwstawienie z własną wizją historii i docenieniem pejzażu, który pojawia się w jego malarstwie stosunkowo rzadko. Najczęściej pełni rolę tła dla scen figuralnych, potęguje nastrój miejsca lub stanowi o symboliczności sceny^[53].

Jego postacie, zwłaszcza kobiece, są niczym wykute w marmurze posągi, a płaszczyzny ludzkiego ciała buduje z jasnym ujęciem konstrukcji^[51]. Według Stanisława Witkiewicza: „Jak nikt inny z polskich malarzy i jak w ogóle rzadko kto potrafi. To niesłychane opanowanie przedmiotu, ta ścisła proporcjonalność płaszczyzn, położonych szerokim pędzlem, bez wa­hań i poprawek, przypomina najświetniejszych mi­strzów dawnej sztuki”^[51].

Mieczysław Porębski pisał o twórczości Malczewskiego:

Świat jego wyobraźni to świat dynamicznie rozumianych zgniłotęczowych kolorów i pełnych witalności kształtów, świat szerokich, rozświetlonych słońcem, syntetycznie zobaczonych pejzaży i pojawiających się w tych pejzażach czy na ich tle, tuż przed widzem, przedziwnie wyposażonych i przystrojonych, realnych, fantastycznych i alegorycznych postaci^[54].

• 
  Niedziela w kopalni, 1882, Muzeum Narodowe w Warszawie
• 
  Śmierć Ellenai, 1883, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Jesienią, 1890, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Malarczyk, 1890, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Śmierć na etapie, 1891
• 
  Autoportret z paletą, 1892, Muzeum Narodowe w Warszawie
• 
  Wigilia na Syberii, 1892, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Melancholia, 1890-1894, Muzeum Narodowe w Poznaniu
• 
  W tumanie, 1893, Muzeum Narodowe w Poznaniu
• 
  Krajobraz znad Wisły, 1894, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Błędne koło, 1895–1897, Muzeum Narodowe w Poznaniu
• 
  Thanatos, 1898, Muzeum Narodowe w Warszawie
• 
  Wytchnienie, 1899, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Don Kichot i Sancho Pansa, 1895–1900, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Meduza, 1900, Lwowska Galeria Sztuki
• 
  Portret Tadeusza Błotnickiego z meduzą, 1902, Muzeum Narodowe w Warszawie
• 
  Nieznana nuta. Portret Stanisława Bryniarskiego, 1902, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Śmierć, 1902, Muzeum Narodowe w Warszawie
• 
  Hamlet polski. Portret Aleksandra Wielopolskiego, 1903, Muzeum Narodowe w Warszawie
• 
  Portret Feliksa Jasieńskiego, 1903, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Portret Feliksa Jasieńskiego (II), 1903, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Portret Jana Kasprowicza, 1903, Muzeum Narodowe w Warszawie
• 
  Portret Małgorzaty i Karola Lanckorońskich, 1905, Lwowska Galeria Sztuki
• 
  Portret Władysława Reymonta, 1905, Muzeum Narodowe w Warszawie
• 
  Katedra w Pizie, 1906, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Zatruta studnia IV, 1906, Muzeum Narodowe w Poznaniu
• 
  Autoportret w jakuckiej czapce, 1907, Muzeum Narodowe w Poznaniu
• 
  Bachantka, 1907, Lwowska Galeria Sztuki
• 
  Tobiasz z aniołami, 1907, Muzeum Śląskie w Katowicach
• 
  Rzeczywistość, 1908
• 
  Chrystus w Emaus, 1909, Lwowska Galeria Sztuki
• 
  Chrystus i Samarytanka, 1909, Muzeum Archidiecezji Warszawskiej
• 
  Ellenai, 1910, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Tobiasz i Parki, 1912, Muzeum Narodowe w Poznaniu
• 
  Autoportret w zbroi, 1914, Muzeum Narodowe w Warszawie
• 
  Autoportret w białym stroju, 1914, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Polonia I, 1914
• 
  Portret brygadiera Józefa Piłsudskiego, 1916, Muzeum Narodowe w Warszawie
• 
  Młoda Polska, 1917, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Śmierć I, 1917, Muzeum Sztuki w Łodzi

Poeta Jacek Kaczmarski interpretował twórczość Malczewskiego jako wyrażenie potrzeby stworzenia wewnętrznego wyimaginowanego świata, który będzie trwał i do którego może uciec pokonany człowiek. Motywy te stały się inspiracją do powstania jego utworu „Powrót z Syberii”. Inny utwór Kaczmarskiego, „Wigilia na Syberii”, jest inspirowany konkretnym obrazem Malczewskiego o tym tytule^[55]. Piosenka „Zatruta studnia” nawiązuje do cyklu obrazów pod tym tytułem, najbardziej odpowiadając obrazowi z numerem piątym^[56]. Na płycie Muzeum znajduje się jeszcze jeden utwór inspirowany obrazem Malczewskiego – „Zesłanie studentów”^[57].

Malarstwo Malczewskiego wywarło też fundamentalny wpływ na twórczość filmową Andrzeja Wajdy. Wąs postaci odgrywanej przez Marka Walczewskiego w Weselu (1972) podkręcono, aby aktor sprawiał złudzenie podobieństwa do postaci z Autoportretu w zbroi. Liczne podobieństwa do twórczości Malczewskiego pojawiają się też w Brzezinie (1970), gdzie wykrywano podobieństwo kadrów do takich obrazów, jak Śmierć (1902), Autoportret z Thanatosem (1919) oraz – przede wszystkim – cykl Zatruta studnia^[58].

• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (30 kwietnia 1927)^[59][60][61]
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (13 lipca 1921)^[62][63]

• Ulica Jacka Malczewskiego w Radomiu
• Pomnik Jacka Malczewskiego w Radomiu
• Dom Jacka Malczewskiego w Radomiu
• Maria Bal (muza)
• Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu

• A. Heydel, Jacek Malczewski. Człowiek i artysta, Kraków 1933.
• A. Jakimowicz, Jacek Malczewski i jego epoka, Warszawa 1970.
• K. Wyka, Thanatos i Polska, czyli o Jacku Malczewskim, Kraków 1971.
• A. Jakimowicz, Jacek Malczewski, Warszawa 1974.
• A. Ławniczakowa, Jacek Malczewski, Warszawa 1976.
• S. Krzysztofowicz-Kozakowska, Jacek Malczewski, Wrocław 2005.
• Muzyka w obrazach Jacka Malczewskiego, red. T. Grzybkowska, Warszawa 2005.
• J. Puciata-Pawłowska, Jacek Malczewski, Warszawa 2005.
• D. Kudelska, Dukt Pisma i pędzla. Biografia intelektualna Jacka Malczewskiego, Lublin 2008.
• IgnacyI. Witz IgnacyI., Polscy malarze, polskie obrazy, Warszawa: Nasza Księgarnia, 1970 .

• Cykl syberyjski w malarstwie Jacka Malczewskiego
• Obrazy Jacka Malczewskiego
• O wystawie dzieł Jacka Malczewskiego w Państwowej Galerii Sztuki w Sopocie. pgs.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-11-26)]. (dostępne w archiwum stron www)
• Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu
• Dzieła Jacka Malczewskiego w serwisie Wolne Lektury
• Materiały dotyczące Jacka Malczewskiego w bibliotece Polona