Jan Zamoyski

Wczesne lata: królewskie wsparcie

Jan Saryusz Zamoyski urodził się 19 marca 1542 roku w Skokówce, a jego rodzicami byli Stanisław, kasztelan chełmski i Anna Herburtówna z Miżyńca. W 1551 ojciec i rodzina Zamoyskiego przyjęli wyznanie kalwińskie. Kalwinistą był także jego stryj Florian. Pierwsze nauki Jan odebrał w kalwińskim gimnazjum w Krasnymstawie, a następnie został wysłany na studia do Paryża^[5], skąd po kilku latach przeniósł się do protestanckiego Strasburga, a następnie do Padwy, gdzie przeszedł na katolicyzm. W latach 1561–1563 studiował prawo w Padwie. W 1563 został wybrany rektorem akademii padewskiej. Tam też napisał po łacinie swe dzieło „De senatu Romano libri duo” („O Senacie Rzymskim Księgi Dwie”), broszurę o starożytnym Rzymie, w której doszukiwał się odniesień zasad konstytucyjnych republiki rzymskiej do Korony Królestwa Polskiego^[6]. W oparciu o to dzieło uzyskał doktorat^[7]. Od początku studiów poważnie interesował się polityką. Po powrocie do kraju został mianowany sekretarzem króla Zygmunta II Augusta. W ostatnich latach jego panowania uczestniczył w porządkowaniu archiwum koronnego na Wawelu. Przez trzy lata czytał i segregował dokumenty, poznając system polityczny i gospodarczy państwa oraz sposoby tworzenia magnackich majątków.

Niektórzy historycy przypisują Zamoyskiemu, po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów w 1572, ogromny wpływ na ustanowienie w Rzeczypospolitej elekcji viritim, tj. wyboru króla przez ogół szlachty.^{[potrzebny przypis]} Jest to jednak opinia przesadzona i niewątpliwie inspirowana relacją nadwornego kronikarza Zamoyskiego, Reinholda Heidensteina, co do którego wiarygodności można mieć wiele zastrzeżeń. Był ponoć przyjacielem Mikołaja Sienickiego i Hieronima Ossolińskiego. Poseł na sejm konwokacyjny 1573 roku z województwa bełskiego^[8]. Podpisał konfederację warszawską 1573 roku^[9].

Był w opozycji do magnaterii, która chciała zaoferować polski tron Habsburgom. Podczas elekcji w 1573 popierał Henryka III Walezego. Z poselstwem do nowo wybranego króla Henryka III Walezego udał się do Francji w 1573 roku^[10]. Poseł na sejm koronacyjny 1574 roku z województwa bełskiego^[11]. Podczas elekcji w 1575 jego faworytem był wrogi Habsburgom Stefan Batory. Był pomysłodawcą wyboru Anny Jagiellonki na króla Polski i przydania jej za małżonka Stefana Batorego. Za panowania Batorego został jego najbliższym politycznym współpracownikiem. W tym czasie był jednym z najpotężniejszych ludzi w kraju, król mianował go kanclerzem wielkim oraz hetmanem wielkim koronnym. Wkrótce stał się jednym z najbogatszych polskich magnatów. Wspierał politykę Batorego przeciwną Habsburgom i imperium osmańskiemu oraz opowiadał się po stronie Batorego w jego dążeniach do wzmocnienia władzy królewskiej i osłabienia magnaterii. Choć nie miał większego doświadczenia wojskowego, wziął na siebie część przygotowań do wojny z Rosją w latach 1579–1581 (zaczął studiować traktaty z dziedziny wojskowości i poznawać organizację różnych armii niedługo przed wyprawą), podczas której zdobył Wieliż i Zawołocze. W zastępstwie króla dowodził całą polską armią podczas oblężenia Pskowa. W 1584 przyczynił się do ujęcia i stracenia banity Samuela Zborowskiego, co sprawiło, że stracił popularność w masach szlacheckich, a nawet rozpoczęto przeciw niemu w 1585 sąd sejmowy, który zajął się analizą legalności jego działań.

Lata późniejsze: w opozycji do tronu

Osobny artykuł: Elekcja 1587.

Po śmierci Batorego w 1586 roku jako kanclerz wielki koronny obecny był na sejmie koronacyjnym Zygmunta III Wazy w Krakowie w 1587/1588 roku^[12]. Pomógł Zygmuntowi III Wazie w zdobyciu polskiego tronu, pokonując siły wspierające kandydata Habsburgów, arcyksięcia austriackiego Maksymiliana III Habsburga w bitwie pod Byczyną w 1588, kiedy to magnaci wspierający Maksymiliana próbowali siłą zdobyć stolicę Polski, Kraków. Arcyksiążę został uwięziony na zamku w Krasnymstawie, następnie w Zamościu, po czym na mocy paktów będzińsko-bytomskich jako jeden z warunków zwrócenia wolności, zrzekł się pretensji do polskiego tronu. Zamoyski był sygnatariuszem traktatu bytomsko-będzińskiego^[13].

Mimo wszystko, na samym początku rządów Zygmunta III, Zamoyski, który wiernie służył królom Rzeczypospolitej, dołączył do opozycjonistów walczących z polityką Zygmunta III, chcącego wzmocnić władzę królewską i przeobrazić Rzeczpospolitą w monarchię absolutną poprzez przymierze z Habsburgami w celu zapewnienia sobie ich pomocy w odzyskaniu szwedzkiego tronu. Nowy król obawiał się wpływów kanclerza, a zgodnie z prawem Rzeczypospolitej nie był w stanie odwołać go ze stanowiska. Z kolei Zamoyski traktował króla jak pionka w grze i ignoranckiego obcokrajowca. Jako przeciwnik króla przestrzegał przed niepotrzebną ingerencją Rzeczypospolitej w wojny dynastyczne w Szwecji, zwłaszcza że ciągle istniało zagrożenie ze strony Imperium osmańskiego. Jego polityka i działania przeciwstawiały się (lub ewentualnie próbowały uniknąć) tendencjom w kierunku absolutyzmu, które charakteryzowały pozostałe państwa Europy. Otwarty konflikt między kanclerzem a królem wybuchł podczas sejmu w 1592 r., kiedy Zamoyski odkrył, że Zygmunt spiskuje, aby scedować koronę polską dla Habsburgów w zamian za ich wsparcie w walce o szwedzki tron. Zamoyski nie zdołał zdetronizować króla, ale udało mu się wywalczyć wolną rękę podczas interwencji w Mołdawii, gdzie w 1595 pomógł hospodarowi Jeremiemu Mohyle w objęciu tronu (bitwa pod Cecorą (1595)).W 1600 r. walczył przeciwko wołoskiemu Michałowi Walecznemu, który zdobył Mołdawię kilka miesięcy wcześniej. Pokonał go w bitwie pod Bukową 20 października 1600 r. i przywrócił tron mołdawski Jeremiemu Mohyle. Pomógł również jego bratu, Szymonowi Mohyle, w objęciu tronu Hospodarstwa Wołoskiego, rozciągając tym samym wpływy Rzeczypospolitej na te kraje aż po Dunaj.

W latach 1600–1601 brał udział w wojnie przeciwko najazdowi szwedzkiemu, dowodząc siłami polskimi w bitwach o Inflanty. W roku 1600 odbił z rąk Szwedów kilka zamków warownych, rok później zdobył Wolmar i Fellin, a w roku 1602 Biały Kamień. Kampania ta była dla niego zbyt surowa, dlatego w 1602 r. zrezygnował z dowództwa. W literaturze historycznej (St. Herbst) krytykowany jest za mało energiczne i schematyczne (według wzorów batoriańskich) prowadzenie walk o Inflanty.

1 lutego 1605 wygłosił przed sejmem swój polityczny testament, zalecając wcielenie w życie merkantylistycznych postulatów imitacyjnego modelu wzrostu, polegającego na ściąganiu do Polski zagranicznych rzemieślników i rozwijaniu rodzimej produkcji kosztem importowania z zewnątrz drogich, przetworzonych produktów stworzonych za granicą ze sprowadzonych wcześniej niższym kosztem surowców z Rzeczypospolitej, odtwarzaniu u siebie zaawansowanych produktów z wykorzystaniem zagranicznych technologii z krajów bardziej rozwiniętych^[14].

Tablica genealogiczna rodziny Jana Zamoyskiego

Jego prawnukiem był król Polski i wielki książę litewski Michał Korybut Wiśniowiecki.

W ciągu swojego życia zdążył bardzo się wzbogacić. Pozostawił swojemu spadkobiercy 11 miast i ponad 200 wsi oraz jako dzierżawca dóbr królewskich 12 miast i 612 wsi^[15]. Jego roczny dochód szacowany był na 200 000 złotych. W 1580 założył miasto Zamość, a w 1589, w celu utrzymania pozycji rodu i zapobieżenia rozdrobnieniu majątku, utworzył Ordynację Zamojską, którą zarządzało po nim kolejno piętnastu ordynatów i która przetrwała do 1944 r. Zamoyski dbał o racjonalne wydawanie pieniędzy, oferował rzemieślnikom tanie kredyty, sprowadzał kupców, budował huty żelaza i szkła oraz cegielnie. W 1595 r. ufundował Akademię Zamojską. Posiadał własne wojsko, w skład którego wchodziło 4000 piechoty (głównie piechoty węgierskiej) oraz 2000 jazdy.

Jan Zamoyski patrzył na sprawy religii bardziej poprzez sprawy polityki niż teologii. Jego ojciec i stryj byli kalwinistami, a sam zamienił kalwinizm na katolicyzm dopiero na studiach w Padwie. Pierwsze trzy żony Jana Zamoyskiego były wyznania protestanckiego. Również i jego siostry były kalwinistkami, przyrodnia siostra Zofia wyszła za mąż za kalwinistę Łukasza Działyńskiego, a podobnie siostrzenicę kalwinistkę Annę Oleśnicką wydał za luteranina Jana Dulskiego. Wielu wyznawców protestantyzmu przebywało też na jego dworze i mimo że nie mogli osiedlać się w Zamościu, to cieszyli się swobodą religijną w jego Ordynacji. Kanclerz był też jednym z twórców unii brzeskiej^{[potrzebny przypis]} i był przychylnie nastawiony do kościołów wschodnich, czemu dał wyraz pozwalając się osiedlać w Zamościu Ormianom i Grekom. Jan Zamoyski nie lubił ostentacyjnej pobożności, czemu dał wyraz zalecając, by na jego nagrobku nie było żadnych symboli religijnych.

Ważniejsze utwory

• De senatu romano libri II, Wenecja 1563, drukarnia Ziletti; wyd. następne: Strasburg 1608; Strasburg 1670; unikat wyd. 3. w Bibliotece w Uppsali
• Oratio qua Henricum Valesium regem renuntiat, Paryż 1573, drukarnia Morelli; wyd. następne przy: S. Reszka De rebus in electione... Henrici regis Poloniae, Rzym 1574; przekł. polski pt. Mowa J. Zamoyskiego do Henryka Walezjusza, wyd. L. Niedźwiedzki (wraz z tekstem łac.), Paryż 1864; przekł. francuski: L. Le Roy, 1574
• 6 mów z lat 1575–1605, wyd. A. Małecki „Wybór mów staropolskich świeckich’, Kraków 1860, Biblioteka Polska, zeszyt 6-8 (tu również wiadomości o wcześniejszych przedrukach); Mowę na sejmie w Warszawie 1605, wyd. J. Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego 1606–1608, t. 2, Kraków 1918; liczne mowy wyd. w: Archiwum Jana Zamoyskiego; zob. Ważniejsze listy i materiały; zob. także: „Diariusze sejmowe r. 1597”, wyd. E. Berwiński, Scriptores Rerum Polonicarum, t. 20 (1907); por. B. Nadolski „Wybór mów staropolskich”, Wrocław 1961, Biblioteka Narodowa, seria I, nr 175; przekł. francuski mowy z roku 1605, wyd. K. Sienkiewicz, przy wyd.: La deffaicte des Tartares et des Turcs faicte en 1589, Paryż 1859
• Accusationis in Christophorum Sborovium actiones tres, Kraków 1585, drukarnia Łazarzowa (mowy łacińskie przeciw K. Zborowskiemu, wyd. pod nazwiskiem Andrzeja Rzeczyckiego).

Dialectica Ciceronis, wyd. Zamość 1604 – jest dziełem Adama Burskiego, któremu Zamoyski dostarczył materiału, tzw. notat padewskich, i poddał pomysł pracy.

Ważniejsze listy i materiały

• Archiwum Jana Zamoyskiego, t. 1 (1553-1579), wyd. W. Sobieski, Warszawa 1904; t. 2 (1580-1582), wyd. J. Siemieński, Warszawa 1909; t. 3 (1582-1584), wyd. J. Siemieński, Warszawa 1913; t. 4 (1585-1588), wyd. K. Lepszy, Kraków 1948 (tu m.in.: korespondencja z różnymi osobami: Albrechtem księciem pruskim, Górkami, Henrykiem Walezym, S. Hozjuszem, S. Karnkowskim, W. Laureo, cesarzem Maksymilianem, P. Manucjuszem, P. Myszkowskim, A. Opalińskim, A. Possewinem, Radziwiłłami, Stefanem Batorym, K. Sygoniuszem, Zygmuntem III; z różnymi urzędami oraz korespondencja różnych osób dot. J. Zamoyskiego; wyd. po raz pierwszy z rękopisów, a także przedruki większości niżej podanych pozycji; zestawienie innych wyd. wcześniejszych zob.: Archiwum..., t. 1, wstęp: s. VII-VIII; listy z roku 1583, pominięte w t. 3 Archiwum..., znajdują się w kopiariuszu Andrzeja Opalińskiego, Biblioteka Kórnicka)
• Do Pawła Manucjusza, dat. w Padwie 23 października 1562, 2 kwietnia 1563, wyd. K. Miaskowski „Dwa nieznane listy J. Zamoyskiego do Pawła Manucjusza”, Pamiętniki Literackie, rocznik 4 (1905)
• Korespondencja z lat 1574–1602 z Radziwiłłami, wyd. W. Nehring „Listy J. Zamoyskiego do Radziwiłłów”, Kwartalnik Historyczny 1890
• Do Fulwiusa Ursina, dat. w obozie pod Gdańskiem 24 czerwca 1577; do S. Reszki, dat. we Lwowie 13 września (brak roku), w Glinianach 22 września 1589; do biskupa Piotra Dunina Wolskiego, dat. w obozie pod Pskowem 24 grudnia 1581; do M. Kromera, dat. w Zamościu 4 listopada 1584; od W. Goślickiego, dat. w Książu 26 sierpnia 1590; od. J. Ursinusa, dat. w Padwie 31 grudnia 1599; wyd. T. Wierzbowski Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego, t. 1, Warszawa 1900
• Korespondencja z lat 1577–1604 z Radziwiłłami, wyd. A. Sokołowski „Archiwum Domu Radziwiłłów”, Scriptores Rerum Polonicarum, t. 8 (1885)
• Pojedyncze listy (w całości i fragm.) z lat 1581–1582 do A. Bolognettiego, M. Kromera, wyd.: L. Boratyński Monumenta Poloniae Vaticana, t. 4 (1915); E. Kuntze i C. Nanke Monumenta Poloniae Vaticana, t. 5 (1923/1933)
• 9 listów z lat 1584–1600 do S. Reszki, wyd. A. Grabowski Starożytności historyczne polskie, t. 2, Kraków 1840, s. 390–404
• Do S. Szymonowica, dat. w Czochowicach 13 kwietnia 1587; w Zamościu 12 marca 1593 oraz kilkanaście listów z lat 1589–1602 od S. Szymonowica, wyd. A. Bielowski „Szymon Szymonowic”, Pamiętniki AU, t. 2 (1875) i odb.
• Do Zygmunta III, dat. spod Byczyny 25 stycznia 1588, wyd. A. Grabowski Starożytności historyczne polskie, t. 2, Kraków 1840, s. 79–80
• 5 listów z roku 1592 do Zygmunta III, wyd. E. Barwiński „Dyjaryjusze i akta sejmowe z r. 1591-1592”, Scriptores Rerum Polonicarum, t. 21 (1911)
• List do Stanisława Włodka, wojewody bełskiego, dat. w Zamościu 10 listopada 1599, uniwersał dat. w Zamościu 9 listopada 1599, wyd. F. Bostel Kwartalnik Historyczny 1891
• Pojedyncze listy z lat 1581–1585 od: Stefana Batorego, A. Bolognettiego, Grzegorza XIII, A. Possewina, S. Reszki, H. Rozdrażewskiego; wyd.: E. Kuntze i C. Nanke Monumenta Poloniae Vaticana, t. 5 (1923/1933); E. Kuntze Monumenta Poloniae Vaticana, t. 6 (1938), t. 7 (1938/1948-1950)
• Pojedyncze listy od różnych osób z roku 1582, wyd. I. Polkowski „Sprawy wojenne króla Stefana Batorego. Dyjaryjusze, relacyje, listy i akta z lat 1576–1586”, Kraków 1887, Acta Historica Res Gestas Poloniae Illustrantia, t. 11
• 5 listów od S. Szymonowica z lat 1593–1602 oraz kilka listów z lat 1591–1604 od różnych osób (m.in.: A. Czahrowskiego, A. Kochanowskiego, E. Otwinowskiego, P. Skargi, J. Ursinusa), wyd. W.A. Maciejowski Piśmiennictwo polskie, t. 3 Dod., Warszawa 1852; listy od S. Szymonowica przedr. S. Węclewski przy: S. Szymonowic: Sielanki i kilka innych pism polskich, Chełmno 1864
• Streszczenia listów od dygnitarzy tureckich z okresu 1578-1602(?), zob.: „Katalog dokumentów tureckich. Dokumenty do dziejów Polski i krajów ościennych w latach 1455–1672, oprac. Z. Abrahamowicz, Warszawa 1959, Katalog Rękopisów Orientalnych ze Zbiorów Pol. PAN Zakład Orientalistyki, t. 1, cz. 1.
• Notaty heraldyczno-sfragistyczne, wyd. F. Piekosiński Studia, rozprawy i materiały z dziedziny historii polskiej i prawa polskiego, t. 7. II: Jana Zamojskiego notaty heraldyczno-sfragistyczne, Kraków 1907
• Collectanea vitam resque gestas J. Zamoiscii... illustrantia, wyd. A. T. Działyński, Poznań 1861 (tu m.in.: De nuptiis... 1583; Oratio ab A. Burscio; M. Dresseri Epistola, 1607)
• Dokumenty różne, dotyczące m.in.: nominacji, spraw majątkowych; kwity, przywileje, uniwersały – wyd. w: Archiwum Jana Zamoyskiego, t. 1 (1553-1579), wyd. W. Sobieski, Warszawa 1904; t. 2 (1580-1582), wyd. J. Siemieński, Warszawa 1909; t. 3 (1582-1584), wyd. J. Siemieński, Warszawa 1913; t. 4 (1585-1588), wyd. K. Lepszy, Kraków 1948
• Dokumenty różne – zob. Katalog dokumentów Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, cz. 1, oprac. A. Fastnacht, Wrocław 1953; inne akta, dokumenty, korespondencja – w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie
• Wiadomości o rękopisach podają m.in.: P. Savio „De actis Nuntiaturae Poloniae quae partem Archivi Secretariatus Status constituunt”, Watykan 1947, Studia Teologiczne XIII, s. 96 – E. Czapski „Documents polonais dans les archives des Gonzagues à Mantue”, Antemurale (Rzym), t. 3 (1956) – M. Bogucka „Polonica z XVI i XVII wieku w archiwach czeskich”, Przegląd Historyczny 1957, zeszyt 1, s. 84 – K. Lepszy, J. Tazbir „Poszukiwania naukowe na Węgrzech”, Kwartalnik Historyczny 1957, nr 2, s. 279–280 – A. Mączak „Wyniki poszukiwań źródłowych dotyczących wojny polsko-szwedzkiej 1655-1660, dokonanych w Szwecji w r. 1955”, Przegląd Historyczny 1956, zeszyt 1
• List do rektora Akademii Zamojskiej, dat. na rok 1585 (wyd. M. Hornowska, Warszawa 1927, Prace Nauk. Oddz. Warsz. Komisji do Badań Dziejów Wychowania i Szkolnictwa w Polsce nr 1) nie jest autentyczny, jak stwierdził S. Łempicki (Minerwa Polska 1927).

2 lutego 1919 przy poznańskiej Miejskiej Szkole Realnej powstała drużyna harcerska, która istnieje do dziś jako szczep Poznańska Czarna Trzynastka im. het. Jana Zamoyskiego przy VIII Liceum Ogólnokształcącym oraz Aeroklubie Poznańskim.

W 1938 imię hetmana otrzymał 2 Pułk Artylerii Ciężkiej, stacjonujący w garnizonie Chełm.

Od 29 lipca 2004 hetman Jan Zamoyski jest patronem 34 Brygady Kawalerii Pancernej, stacjonującej w garnizonie Żagań^[16].

W Lublinie działa 4 Lubelska Drużyna Wędrownicza „Czarna Czwórka” im. hetmana Jana Zamoyskiego, która należy do Związku Harcerstwa Polskiego, działająca przy Hufcu ZHP Lublin.

Jan Zamoyski jest patronem XVIII Liceum Ogólnokształcącego w Warszawie^[17], II Liceum Ogólnokształcącego w Lublinie oraz I Liceum Ogólnokształcącego w Zamościu^[18].

• Kanclerz – serial telewizyjny z 1989, w którym Jana Zamoyskiego zagrał Marcin Troński.

• Żywot kanclerza i hetmana Jana Zamoyskiego
• rokosz Zebrzydowskiego
• konfederacja bełska

• Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut, t. 3 Piśmiennictwo Staropolskie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1965, s. 433–439

• Witold Nowodworski, Lata szkolne Jana Zamoyskiego, 1900
• Stanisław Staszic: Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana w.k. do dzisieyszego stanu Rzeczypospolitey Polskiey przystosowane, Warszawa 1787 Polona
• Trybun ludu szlacheckiego: studyum historyczne / napisał Wacław Sobieski, Warszawa 1905 Polona
• Zamość, ordynacja Zamoyskich i powiat zamojski/ Bronisław Chlebowski, Zamość 1919 Polona
• Jan Zamojski, hetman i kanclerz wielki koronny/ Kazimierz Tyszkowski, Lwów 1938 Polona
• Jan Zamojski: wielki kanclerz i hetman koronny/ Faustzna Moryzcka: życiorys, Łódź 1898 Polona
• Życie Jana Zamojskiego, kanclerza i hetmana wielkiego koronnego, krakowskiego [..., etc., etc. starosty/ przez Fr. Bohomolca, Lipsk 1837 Polona