PWS-21

Na przełomie 1928 i 1929 roku Ministerstwo Komunikacji ogłosiło konkurs na projekt lekkiego samolotu pasażerskiego w celu zastąpienia używanych na krajowych liniach lotniczych maszyn Junkers F.13^[1][2]. Do konkursu przystąpiły m.in. Zakłady Mechaniczne E. Plage i T. Laśkiewicz z Lublinem R.XI oraz Podlaska Wytwórnia Samolotów, z zaprojektowanym przez inżynierów Stanisława Cywińskiego i Jarosława Naleszkiewicza samolotem oznaczonym PWS-21^[1][2]. Według pierwotnego projektu samolot miał być zastrzałowym górnopłatem z drewnianym prostokątno-trapezowym skrzydłem krytym płótnem^[1][2]. Masa własna płatowca miała wynosić 950 kg, zaś masa startowa 1700 kg; samolot miał osiągać prędkość maksymalną 190 km/h i pułap 3000 metrów^[3]. Do projektu szereg uwag wniosły linie lotnicze PLL LOT, żądając m.in. zwiększenia wysokości kabiny pasażerskiej i wysunięcia kokpitu przed płat^[1][4]. W rezultacie projekt pierwotny został zarzucony na rzecz nowego, opracowanego na początku 1929 roku i oznaczonego PWS-21 bis^[1][3]. Samolot dostosowany został do wymagań przyszłego użytkownika: wysokość kabiny pasażerskiej zwiększono do 1,8 metra i przesunięto kabinę pilotów do przodu; zmieniono też obrys płata na eliptyczny i zmodyfikowano podwozie na wzór Fokkera F.VII^[1][3]. Budowę płatowca, zamówionego przez Ministerstwo Komunikacji, rozpoczęto w 2. połowie 1929 roku; 20 grudnia tego roku przeprowadzono na nim próby statyczne^[1]. Prototyp został oblatany w kwietniu 1930 roku na lotnisku w Białej Podlaskiej przez pilota fabrycznego Franciszka Rutkowskiego^[1][3].

PWS-21 bis otrzymał znaki rejestracyjne SP-AEC, po czym został skierowany na badania do Instytutu Badań Technicznych Lotnictwa^[1][5]. Próby wykazały niskie osiągi maszyny (długi rozbieg, niewielką prędkość wznoszenia, niski pułap, słaby zasięg oraz niewielką prędkość przelotową) ze względu na przekroczoną o prawie 40% masę, co wynikało po części z wygórowanych wymagań PLL LOT^[1][3].

Mimo złych wyników testów w 1931 roku samolot został przekazany PLL LOT do próbnej eksploatacji, jednak po wykonaniu zaledwie jednego lotu linie zwróciły samolot do wytwórni, która w tym czasie pracowała już nad następną konstrukcją samolotu pasażerskiego – PWS-24^[1][5]. Jedyny zbudowany egzemplarz PWS-21 bis został rozbity 21 września 1931 roku na lotnisku fabrycznym w wyniku omyłkowego skrzyżowania linek sterowych^[1][4][a].

PWS-21 był jednosilnikowym, sześciomiejscowym (czterech pasażerów i dwie osoby załogi) górnopłatem pasażerskim o konstrukcji mieszanej^[1][6]. Kadłub tworzyła kratownica z rur i kątowników stalowych (nitowanych w części przedniej i spawanych w części tylnej), wykrzyżowana cięgnami stalowymi, kryta płótnem na listwach drewnianych^[6][7]. Przód kadłuba do ściany ogniowej był pokryty blachą aluminiową^[8]. Kabina załogi dwumiejscowa, zakryta, umieszczona przed płatem i powyżej kabiny pasażerskiej, z drzwiami z obu stron kadłuba; miejsce pilota znajdowało się z lewej strony, wyposażone w wolant^[6][8]. Samolot miał zdublowane sterowanie (drążek sterowy przed fotelem mechanika wyjmowany)^[6][8]. Kabina pasażerska wyposażona była w cztery miejsca, z drzwiami z lewej strony kadłuba; za kabiną znajdowała się toaleta i bagażnik z drzwiami z prawej strony kadłuba^[6][8].

Płaty prostokątno-eliptyczne, dwudźwigarowe, niedzielone, wielopodłużnicowe, wolnonośne, konstrukcji drewnianej, kryte sklejką, mocowane do kadłuba za pomocą czterech okuć^[8]. Rozpiętość skrzydeł wynosiła 15 metrów, a ich masa 300 kg^[8]. Powierzchnia nośna wynosiła 31,75 m²^[4][8]. Napęd lotek za pomocą linek^[8]. Obciążenie powierzchni wynosiło 63,2 kg/m², zaś współczynnik obciążenia niszczącego miał wartość 7,5^[8][9].

Długość samolotu wynosiła 9,44 metra, a wysokość 2,9 metra^[4][8][b]. Masa własna płatowca wynosiła 1317 kg, masa użyteczna 683 kg, zaś masa całkowita (startowa) 2000 kg^[4][8]. Usterzenie klasyczne, drewniane, stery kryte płótnem, a stateczniki sklejką^[8]. Statecznik pionowy przestawialny w locie; ster kierunku poruszany był linkami, a stery wysokości popychaczami^[6][8]. Podwozie główne trójgoleniowe, z rur stalowych, mocowane do płatów, z amortyzatorami olejowo-powietrznymi Vickers^[6][8][c]. Z tyłu płoza ogonowa, wykonana ze rur stalowych, także z amortyzatorem olejowo-powietrznym^[8].

Napęd stanowił chłodzony powietrzem 9-cylindrowy silnik gwiazdowy Wright Whirlwind J-5 produkcji Polskich Zakładów Škody o mocy nominalnej 162 kW (220 KM) przy 1800 obr./min, mocy startowej 240 KM i masie 240 kg, napędzający stałe, metalowe, dwułopatowe śmigło ciągnące AWK-C o średnicy 2,75 metra, z kołpakiem z blachy aluminiowej^[6][8]. Łoże silnika spawane z rur stalowych, który osłonięty był pierścieniem Townenda^[8]. Obciążenie mocy wynosiło 9,1 kg/KM^[6][8]. Umieszczone w centropłacie zbiorniki paliwa miały pojemność 250 litrów^[8]. Prędkość maksymalna wynosiła 167 km/h, prędkość przelotowa 140 km/h, zaś prędkość minimalna 93 km/h^[4][8][d]. Przelotowe zużycie paliwa wynosiło 50-58 litrów/h^[8]. Maszyna osiągała pułap 1300 metrów z prędkością wznoszenia wynoszącą 1,3 m/s^[4][8]. Zasięg samolotu wynosił 600 km^[4][8].

Malowanie

Samolot PWS-21 bis pomalowany był na biało-granatowo, ze skrzydłami w naturalnym kolorze drewna, pokrytymi bezbarwnym lakierem; przód kadłuba w kolorze blachy aluminiowej^[4][8]. Znaki rejestracyjne namalowane były w kolorze czarnym^[5].

• Tadeusz Chwałczyk: Podlaskie skrzydła. Rzeszów: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1985. ISBN 83-03-00900-1.
• Tadeusz Chwałczyk, Andrzej Glass: Samoloty PWS. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1990, seria: Biblioteczka Skrzydlatej Polski. ISBN 83-206-0899-6.
• Jerzy B. Cynk: Polish aircraft 1893-1939. London: Putman & Company Limited, 1971. ISBN 0-370-00085-4.
• Andrzej Glass: Polskie konstrukcje lotnicze do 1939 r. T. 1. Sandomierz: Stratus, 2004. ISBN 83-916327-8-4.
• Adam Jońca: Samoloty linii lotniczych 1931-1939. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1985, seria: Barwa w lotnictwie polskim. Tom 3. ISBN 83-206-0504-0.

• Sylwetka samolotu PWS-21 w serwisie samolotypolskie.pl. samolotypolskie.pl. [dostęp 2023-06-26]. (pol.).
• Sylwetka samolotu PWS-21 w serwisie «Уголок неба». airwar.ru. [dostęp 2023-06-26]. (ros.).