Sobór Odnowienia Świątyni Zmartwychwstania Pańskiego w Jerozolimie w Tutajewie

Początkowo na miejscu soboru znajdowała się pięciokopułowa cerkiew Świętych Borysa i Gleba kryta dachem hełmowym^[5]. Przed 1652 r. zastąpiono ją murowaną cerkwią Smoleńskiej Ikony Matki Bożej (z bocznymi ołtarzami św. Haralambiusza i św. Jana Chrzciciela)^[1]. Już w 1670 r. świątynia była w na tyle złym stanie technicznym, że kupcy Kotłowanow i Siedunowowie oraz starosta Małoduszkin postanowili dokonać jej znaczącej przebudowy: rozebrać dach hełmowy i nadbudować drugą kondygnację z nową, górną cerkwią. Plan ten zaaprobował metropolita rostowski Jonasz^[5]. Projekt opracowany przez fundatorów został jeszcze rozszerzony przez zaproszonych do prac przy cerkwi budowniczych z Jarosławia. W rezultacie powstała budowla, która stała się główną dominantą zabudowy Borisoglebska^[6]. Na górnym poziomie umieszczono górną cerkiew Odnowienia Świątyni Zmartwychwstania Pańskiego w Jerozolimie z bocznymi ołtarzami Świętych Piotra i Pawła, Świętych Borysa i Gleba oraz św. Mikołaja^[1]. Zgrupowanie w jednym soborze siedmiu ołtarzy pociągnęło za sobą rozbiórkę mniejszych drewnianych cerkwi w Borisoglebsku i przeniesienie ich wyposażenia do nowej budowli sakralnej^[7].

W latach 1679–1680 dekorację malarską w świątyni wykonali ikonografowie z Jarosławia^[1]. Ikonostas w soborze pochodzi natomiast z początku XVIII w.^[1]

W okresie radzieckim sobór był nieprzerwanie czynny^[1].

Sobór jest budowlą dwupoziomową, otoczoną galerią z dwoma gankami. Jej niższa kondygnacja składa się z rzędu szerokich arkad, podczas gdy wyższą skomponowano w formie łańcucha półkolistych okien o bogatych obramowaniach, z półkolumnami wypełniającymi przestrzenie między nimi. Podobnie bogato zdobiona jest również główna bryła cerkwi, z oknami o obramowaniach w kształcie grzebieni zachodzącymi na obiegający całą budowlę fryz. Między oknami znajdują się półkolumny wyrzeźbione w taki sposób, by stworzyły efekt ich „zwisania” z fryzu. Bardziej masywne półkolumny usytuowane są w narożnikach świątyni, zwiększając wrażenie jej monumentalizmu. Pierwotnie powyżej fryzu, a poniżej poziomu dachu znajdowały się freski^[8]. Całość wieńczy pięć cebulastych kopuł usadowionych na wysokich bębnach^[8].

Terytorium soboru otacza kamienny mur z bramą wjazdową^[1], na której usytuowana jest dzwonnica^[2], ukończona w XVIII w. Znajduje się ona w południowej części terenu cerkwi^[9].

Pod względem bogactwa wystroju wnętrza sobór zalicza się do najwspanialszych zabytków regionu, obok cerkwi św. Eliasza w Jarosławiu i cerkwi św. Jana Chrzciciela w Jarosławiu-Tołczkowie^[9]. Na wyposażeniu świątyni pozostaje największa w Rosji, trzymetrowa ikona Chrystusa^[1], która mogła zostać napisana nawet w XV w.^[10] Galerie zostały ozdobione freskami o tematyce starotestamentowej. Na ścianie południowej ukazano Adama i Ewę w Raju, w otoczeniu zwierząt, na tle idyllicznego krajobrazu^[9]. Na ścianie północnej znajduje się kompozycja przedstawiająca wyrzucenie proroka Jonasza do morza^[11]. Na ścianie zachodniej ukazano potop i budowę Arki Noego, na wschodniej – budowanie Wieży Babel^[11]. Między większymi scenami biblijnymi przedstawiono mniejsze kompozycje (postać św. Eulogiusza, chrzest Włodzimierza Wielkiego)^[11].

We wnętrzu soboru znajdują się freski ze scenami z Ewangelii oraz, na ścianie zachodniej, ogromna kompozycja Sądu Ostatecznego, zaliczana do najefektowniejszych realizacji tego tematu w XVII-wiecznej sztuce Rosji^[12]. Większości fresków towarzyszą napisy wyjaśniające – cytaty z Pisma Świętego lub fragmenty wierszy Symeona Połockiego^[13].

• E. Dobrowolska, B. Gniedowski, Jarosławl, Tutajew, Iskusstwo, Moskwa 1971.