Spis sumaryczny w 1946 roku

Wojna spowodowała tak wielkie zmiany ludnościowe, że szacunki liczby ludności kraju w nowych granicach wahały się w granicach 18–25 mln^[2]. Ustalenie stanu ludności, jej rozmieszczenia i podstawowych cech było niezbędne do przygotowania planów odbudowy, akcji osadniczo-przesiedleńczej i aprowizacji ludności^[2]. Główny Urząd Statystyczny podejmował przygotowania do przeprowadzenia spisu w czerwcu 1945, ale ówczesne trudności stanęły temu na przeszkodzie^[2]. Decyzja w sprawie przeprowadzenia powszechnego sumarycznego (tj. nie imiennego i z ograniczoną liczbą pytań) spisu ludności cywilnej zapadła na posiedzeniu Rady Ministrów w dniu 10 stycznia 1946^[3][4].

Spis sumaryczny pozwolił na ustalenie stanu i struktury ludności według trzech grup wieku (poniżej 18 lat, 18–59 lat, 60 lat i więcej), dwóch płci oraz czterech narodowości^[5]:

• Polaków wraz z osobami zweryfikowanymi bądź zrehabilitowanymi do dnia spisu;
• osób, co do których toczyło się postępowanie rehabilitacyjne lub weryfikacyjne;
• Niemców;
• innych narodowości (w spisie tym, po raz drugi – poprzednio w 1921 – i ostatni w XX wieku, pojawiło się pytanie o narodowość).

Z uwagi na aktywną działalność ukraińskich ugrupowań terrorystycznych w powiecie leskim (województwo rzeszowskie) spisu nie przeprowadzono w gminach: Cisna, Stuposiany, Tarnawa Niżna, Wołkowyja i Zatwarnica oraz w 14 gromadach gmin Baligród i Łukowe. Wstępne wyniki spisu podano w prasie dnia 26 marca 1946, a w podziale według płci i trzech podstawowych grup wieku, województw (z podaniem liczby Polaków, Niemców i innych), powiatów, miast i gmin wiejskich ukazały się w 1947, nakładem GUS. Zapowiedziana publikacja, zawierająca dane o ludności w podziale według narodowości, nie ukazała się nigdy^[5].

Bardziej dokładne spisy przeprowadzono w Warszawie i Poznaniu^[5].

Według spisu, liczba ludności Polski w 1946 wynosiła 23 929 757^[6].

Wyniki spisu szybko uległy przedawnieniu z powodu masowej repatriacji, wysiedleń i przesiedleń^[5].

Równolegle do spisu sumarycznego przeprowadzono na Ziemiach Odzyskanych spis osób urodzonych w latach 1927–1946 dla potrzeb administracji szkolnej (analogiczny spis na ziemiach dawnych odbył się 24 czerwca 1945)^[7].

Źródło: PSSL 1946 ↓, s. 1-4.

• Spisy statystyczne w Polsce

• Andrzej Gawryszewski: Ludność Polski w XX wieku. Warszawa: Polska Akademia Nauk – Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego, 2005, seria: Monografie. ISBN 83-87954-66-7. ISSN 1643-2312.
• Powszechny Sumaryczny Spis Ludności z dn. 14 II 1946 r.. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1947.

• Spis 1946 [online], Centralna Biblioteka Statystyczna [dostęp 2023-04-03] .