Szpiedzy atomowi
Szpiedzy atomowi lub atomowi szpiedzy – terminy odnoszące się do obywateli Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Kanady, oskarżonych o szpiegostwo na rzecz Związku Radzieckiego w czasie II wojny światowej i we wczesnym okresie zimnej wojny. Przekazywali oni poufne informacje dotyczące projektowania i produkcji broni nuklearnej. Naukowcy nadal spierają się o to, jakie dane zostały przekazane i kto brał w tym udział. Zakwestionowali niektóre z zeznań świadków, nawet te, które początkowo miały wartość niezbitych dowodów. Sprawa szpiegów jest jedną z najgłośniejszych i najlepiej udokumentowanych w historii broni jądrowej. Naukowcy zajmujący się badaniami nuklearnymi postulowali o ujawnienie międzynarodowej społeczności naukowej informacji z nią związanych, ale rząd amerykański zdecydowanie się temu przeciwstawił.
Współcześnie toczy się sprawa Adbula Qadeera Khana, pakistańskiego naukowca, oskarżonego o przekazywanie informacji dotyczących technologii jądrowych do Iranu, Libii i Korei Północnej, a być może – także innych reżimów. Khan stał się bohaterem narodowym, ponieważ przyczynił się do utworzenia pakistańskiego arsenału jądrowego. Dochodzenie w jego sprawie jeszcze się nie zakończyło. Jak dotąd nie ustalono także, czy termin „szpiedzy atomowi” może odnosić się do osób działających poza okresem zimnej wojny, takich jak Khan lub argentyńsko-amerykański fizyk Leonardo Mascheroni.
Przedmiotem ożywionej dysputy jest także kwestia wpływu informacji przekazywanych przez szpiegów na rozwój sowieckiego projektu atomowego. Sposób, w jaki zarządzający nim Igor Kurczatow i Ławrientij Beria wykorzystywali otrzymane dane, budzi wiele wątpliwości. Okazuje się bowiem, że nawet kluczowymi dla rozwoju broni jądrowej wiadomościami, takimi jak tajne dane teoretyczne dostarczane przez Klausa Fuchsa, posługiwali się głównie w celu kontrolowania współpracowników, co spowodowało brak zaufania zarówno ze strony rodzimych naukowców, jak i szpiegów. Późniejsze badania wykazały także, że głównym hamulcem dla rozwoju sowieckiej broni jądrowej były nie problemy konstrukcyjne, ale, tak jak w przypadku projektu Manhattan, trudności z pozyskaniem materiałów rozszczepialnych. W początkowym okresie realizacji programu złoża uranu na terenie Związku Radzieckiego nie były jeszcze znane (inaczej rzecz się miała w Stanach Zjednoczonych).
Działania szpiegów potwierdzono dzięki projektowi Venona, czyli operacji polegającej na przechwytywaniu i odszyfrowywaniu raportów sowieckich służb wywiadowczych po II wojnie światowej. W latach pięćdziesiątych informacje te były już dostępne, ale nie zostały wykorzystane ze względu na klauzulę poufności. Część informacji o szpiegach znajduje się w archiwach sowieckich akt, które po upadku Związku Radzieckiego na krótki czas udostępniono badaczom.
Najważniejsi szpiedzy atomowi
- Morris Cohen – Amerykanin, „Dzięki Cohenowi projektanci sowieckiej bomby atomowej otrzymali całe stosy dokumentacji technicznej z laboratorium w Los Alamos”, napisano w gazecie Komsomolskaja Prawda. Morris i jego żona spędzili w więzieniu osiem lat, czyli mniej niż połowę wyroku, po czym zostali zwolnieni na mocy wymiany więźniów z Rosją. Zmarł, nie ujawniwszy imienia amerykańskiego naukowca, który pomagał mu przekazywać cenne informacje dotyczące amerykańskiego projektu bomby atomowej[1].
- Klaus Fuchs – emigrant niemiecki, teoretyk fizyki, współpracował z delegacją brytyjską w Los Alamos w czasie projektu Manhattan. Fuchs przyznał się do winy, dlatego jego proces trwał nie dłużej niż półtorej godziny. Lord Goddard skazał go na 14 lat pozbawienia wolności, co stanowi najdłuższą karę za szpiegostwo. W grudniu 1950 roku Fuchs stracił obywatelstwo brytyjskie. Zwolniono go 23 czerwca 1959 roku, po dziewięciu latach i czterech miesiącach łącznego pobytu w więzieniu Wakefield. Dostał pozwolenie na emigrację do NRD[2][3].
- Harry Gold – Amerykanin, przyznał się do pełnienia funkcji kuriera na zlecenie Greenglassa i Fuchsa. W 1951 skazany na trzydzieści lat pozbawienia wolności. Zwolniony warunkowo w maju 1966 roku, po odbyciu niewiele ponad połowy kary[4].
- David Greenglass – amerykański operator maszyn w Los Alamos w czasie trwania projektu Manhattan. Przyznał się do przekazywania Rosjanom próbnych schematów doświadczeń laboratoryjnych w czasie II wojny światowej. Część jego zeznań przeciw siostrze i szwagrowi (małżeństwo Rosenbergów, poniżej) jest obecnie uznawana za sfałszowaną w celu uchronienia żony Ruth przed oskarżeniem. Greenglass został skazany na 15 lat pozbawienia wolności, odbył karę 10 lat, po czym powrócił do swojej żony[5].
- Theodore Hall – młody amerykański fizyk pracujący w Los Alamos, jego działalność wywiadowcza została odkryta dopiero pod koniec XX wieku. Nigdy nie był sądzony, jednak w późnych latach swojego życia przyznał się do szpiegostwa przed dziennikarzami i rodziną[6].
- George Koval – urodzony w Ameryce syn emigrantów z Białorusi, którzy powrócili do Związku Radzieckiego, gdzie Kovala powołano do Armii Czerwonej i wcielono do służb wywiadu wojskowego ZSRR. Następnie przedostał się do armii amerykańskiej, gdzie przydzielono mu funkcję oficera do spraw ochrony przed promieniowaniem w oddziale inżynierii specjalnej. Działając pod imieniem operacyjnym DELMAR, otrzymywał informacje z Laboratorium w Oak Ridge i projektu Dayton dotyczące detonatora Urchin stosowanego w bombie plutonowej Fat Man. O jego działalności zachód dowiedział się, dopiero gdy Władimir Putin ogłosił go pośmiertnie bohaterem Federacji Rosyjskiej w 2007 roku.
- Allan Nunn May – Brytyjczyk, jeden z pierwszych szpiegów sowieckich, których działalność ujawniono w czasie trwania zimnej wojny. Pracował przy projekcie Manhattan. Wydał go zbieg sowiecki w Kanadzie. Ujawnienie jego działalności w 1946 roku doprowadziło Stany Zjednoczone do współpracy z Wielką Brytanią na polu tajnych informacji atomowych. 1 maja 1946 roku, został skazany na dziesięć lat ciężkiej pracy fizycznej. Zwolniony w 1952, po odbyciu 6,5 roku kary[7].
- Ethel i Julius Rosenbergowie – Amerykanie zaangażowani w koordynację i pozyskiwanie nowych działaczy dla sieci szpiegowskiej, w której działał m.in. brat Ethel, David Greenglass. Juliusowi i Ethel Rosenbergom wytoczono proces o działania spiskowe podsycające szpiegostwo, ponieważ prokuratura nie znalazła wystarczającej ilości dowodów, by oskarżyć ich o szpiegostwo. Ze względu na sojusz amerykańsko-radziecki w tym czasie, nie oskarżono ich o zdradę. Mimo że Rosenbergowie zaprzeczyli wszystkim postawionym im zarzutom, zostali skazani. Prokurator Roy Cohn przyznał, że regularnie porozumiewał się z sędzią Irvingiem Kaufmannem. Międzynarodowa opinia publiczna, a także czołowi intelektualiści europejscy, w tym papież, apelowali do prezydenta Eisenhowera o ułaskawienie. Rosenbergowie zostali jednak poddani egzekucji. W tym czasie Stany Zjednoczone odnosiły sukcesy w wojnie z Koreą. Prezydent napisał do swojego syna, który służył w Korei, że gdyby oszczędził Ethel (ze względu na jej dzieci), Sowieci zaczęliby szukać szpiegów wśród kobiet[8][9][8].
- Saville Sax – Amerykanin, działał jako kurier na zlecenie Klausa Fuchsa i Theodora Halla[6].
- Morton Sobell – amerykański inżynier, którego sądzono w tym samym procesie, co Rosenbergów. Skazany na 30 lat więzienia, ale w 1969 roku zwolniony z Alcatraz, po odbyciu kary 17 lat i 9 miesięcy[10]. Ponad pół wieku później, w wywiadzie dla New York Times z 11 września 2008 roku, Sobell przyznał się do szpiegostwa na rzecz Sowietów i poświadczył działalność Juliusa Rosenberga na tym polu[11].
Zdjęcia
Zdjęcie aresztowanego Juliusa Rosenberga wykonane przez policję
Zdjęcie Ethel Rosenberg z kartoteki policyjnej
Zdjęcie Davida Greenglassa z kartoteki policyjnej
Zdjęcie z identyfikatora, który Theodore Hall nosił w czasie pobytu w Los Alamos National Laboratory
Przypisy
Bibliografia
- Alexei Kojevnikov, Stalin's Great Science: The Times and Adventures of Soviet Physicists (Imperial College Press, 2004). ISBN 1-86094-420-5 (use of espionage data by Soviets)
- Gregg Herken, Brotherhood of the Bomb: The Tangled Lives and Loyalties of Robert Oppenheimer, Ernest Lawrence, and Edward Teller (New York: Henry Holt and Co., 2002). ISBN 0-8050-6588-1 (details on Fuchs)
- Richard Rhodes, Dark Sun: The Making of the Hydrogen Bomb (New York: Simon and Schuster, 1995). ISBN 0-684-80400-X (general overview of Fuchs and Rosenberg cases)