Wikipedysta:Neuroscience/brudnopis3

Dialekty i systemy transkrypcji

W piśmiennictwie zachodnim istnieje chaos terminologiczny związany z różną pisownią nawet najbardziej ogólnych pojęć związanych z chińskimi sztukami walki. Wynika to w głównej mierze stąd, że w istnieją różne dialekty języka chińskiego. Oficjalnym i określonym ustawowo językiem jest mandaryński, aczkolwiek jest on promowany na zachodzie dopiero od lat 80. XX wieku. Wcześniej na zachodzie dominował raczej dialekt kantoński, jako że posługiwano się nim na południu Chin, w Kantonie będącym historycznym centrum kontaktów handlowych i kulturalnych między Chinami a zachodem, oraz w Hongkongu, miejscu takich interakcji w XX wieku.

Dialekty kantoński i mandaryński różnią się diametralnie wymową (ale nie pisownią), zatem wiele systemów transkrypcji inaczej oddaje te same słowa obu języków. Co więcej, istnieje też wiele systemów transkrypcji, spośród których niedawno najpopularniejszym był system Wade i Gilesa i wiele chińskich słów utrwaliło się na zachodzie w zapisie tego systemu. Tymczasem w Chinach ustawowo przyjętym systemem transkrypcji jest pinyin, różniący się od systemu Wade-Gilesa (np. taiji vs. tai chi). Pinyin jest jednakże promowany na zachodzie dopiero od lat 80. XX wieku, przez co wiele pojęć funkcjonuje równocześnie w obu tych systemach. Wreszcie, w samym języku chińskim istnieje wiele pojęć określających jedno i to samo, co wynika z kwestii historycznych, geograficznych, politycznych i teoretycznych.

Znaczenie pojęcia "wushu"

Sztuki walki jako takie

Słowo wǔ​shù oznacza sztuki walki w ogóle i potrzebuje dodatkowego ideogramu (bądź ideogramów), aby formalnie wskazać, o jakie sztuki walki chodzi. I tak, dopiero zhōng​guó wǔ​shù (中国武術 lub ze znakiem uproszczonym 中国武术) oznacza "chińskie sztuki walki". Rozróżnienie to jest obecne np. w chińskiej wikipedii, gdzie pod hasłem wǔ​shù opisano pojęcie sztuk walki w ogóle, zaś chińskie sztuki opisano pod hasłem zhōng​guó wǔ​shù.

Sztuki walki jako kultura fizyczna

Pojęcie wǔ​shù oznacza "sztuki walki" w takim znaczeniu, jak je rozumiemy na zachodzie, a więc jako aktywność rekreacyjną, sportową, realizowaną w czasie wolnym od pracy, nauki szkolnej, propagują zdrowy tryb życia i rozwój duchowy. Jest to jednak pojęcie nowe, wprowadzone dopiero w wieku XX wieku za sprawą kultury zachodu.^[11] Wcześniej bowiem w Chinach sztuk walki nie rozumiano w ten sposób.

Sztuki walki były umiejętnościami wykształconymi w potrzebie przeżycia na polu bitwy, były sztuką używania broni (takiej jak łuk, kusza, halabarda, miecz itp.) i różnych części własnego ciała w celu pokonania przeciwnika, zabicia go bądź w inny sposób wyłączenia z udziału w walce. W takim sensie przez ponad tysiąc lat nazywano je wǔ​yì (武藝)^[3][11] i nie miały nic wspólnego ze zwykłą rekreacją, sportem ani tym bardziej wartościami etycznymi czy religijnymi (buddyzm, taoizm).^[1]

Potrzebę zmiany nazwy i myślenia o sztukach walki tłumaczy się ogromną zmianą w sposobie prowadzenia wojen, jaka nastąpiła na przełomie XIX i XX wieku. Wraz z postępem technologicznym na polu bitwy znaczenia nabrała broń o dużej sile rażenia, używana z bardzo dalekiego dystansu - nowoczesna artyleria i lotnictwo - zaś w bezpośrednim starciu żołnierzy kluczową rolę zaczęła odgrywać precyzyjna i zautomatyzowana broń palna, a więc różnego rodzaju karabiny i pistolety maszynowe. W efekcie sztuki walki zostały stopniowo wycofane z użycia, ewentualnie ich elementarne techniki znajdują zastosowanie w służbach porządkowych i wojskach specjalnych. Zatem tradycyjne sztuki walki muszę się zmienić, aby przetrwać w nowych czasach.

Dosłowne znaczenie ideogramów

Pojęcia wǔ​yì i wǔ​shù różnią się więc swym znaczeniem, choć, biorąc pod uwagę budujące je ideogramy, oznaczają to samo. Tak jedno, jak i drugie słowo jest utworzone przed dwa ideogramy, z których jeden jest wspólny im obu. Wspólny ideogram wǔ​ (武) zbudowany jest przez połączenie dwóch innych znaków: zhǐ (止, zatrzymać) oraz gē (戈, broń typowa dla starożytnych Chin). Chociaż więc wǔ​ oznacza w sposób dosłowny mniej więcej "powstrzymywanie agresji", w praktyce jednakże oznacza tyle, co "wojskowy", "wojenny", "bojowy". Ideogramy, którymi te słówka się różnią, ​yì oraz shù, mają podobne znaczenie, wskazując na "umiejętności", "zdolności" i "talenty" w zakresie wǔ​. Przy czym zdolności ​yì są artystyczne (sztuki), zaś zdolności shù są techniczne (techniki, metody).^[17] Dlatego też niektórzy polscy^[18] oraz anglojęzyczni^[4] autorzy przekładają termin wǔ​shù jako "techniki" a nie "sztuki" walki.

Chińskie sztuki walki jako sport

Współcześnie w ChRL chińskie sztuki walki powszechnie promuje się jako sport. Wiele osób zgodzi się, że to bardzo mądre, bowiem jako sport mogą cieszyć się dużą popularnością i atrakcyjnością, zapewniając szerokie i bezpieczne kultywowanie mającej ponad dwa tysiące lat tradycji. Zapewne traktowanie ich jako wyłącznie systemu działań bojowych nie pozwalałoby na taki sukces. Takie podejście gwarantuje, że - przy profesjonalnie organizowanych zawodach sportowych - w podtrzymywanie tradycji chińskich sztuk walki mogą włączyć się również lekarze, fizjolodzy, psycholodzy i dziennikarze sportowi, oraz całe zaplecze innych specjalistów oraz przemysł sportowy. Tym samym siłą rzeczy oznacza to, że w dziedzinie sportu zaistnieć musi konkretna dyscyplina sportowa - sportowe wushu. Tym samym pojęcie wǔ​shù, oprócz tego, że wskazuje na ogólne "sztuki walki jako takie", konkretne "chińskie sztuki walki", wskazuje na bardzo konkretną dyscyplinę sportową.

Znaczenie pojęcia "kung-fu"

Kung-fu jako pojęcie kultury chińskiej

Popularne określenie "kung-fu" (功夫), zapisywane tak wg. systemu Wade-Gilesa, natomiast wg. pinyin - gōngfū, jest rozpowszechnionym na zachodzie kolokwializmem z języka kantońskiego oznaczającym jakąkolwiek sztukę walki uprawianą przez wystarczająco utalentowanego adepta,^[9] choć dosłownie w ogóle nie odnosi się do sztuk walki. Oznacza po prostu uzyskanie wysokiej umiejętności w jakieś dziedzinie:^[19] gōng (功) oznacza "sukces", "osiągnięcie", "zaletę", "wyróżnienie", "dobry wynik", zaś fū (夫) oznacza "człowiek", "mężczyzna", "mąż".^[17] W takim sensie kung-fu jest właściwie synonimem sztuk walki jako takich oraz chińskich sztuk walki.

Kung-fu jako pojęcie kultury zachodniej

Prawdopodobnie słowo "kung-fu" w zaltynizowanej formie po raz pierwszy na zachodzie pojawiło się w XVIII wieku, użyte przez francuskiego jezuitę, który tym słowem opisał chińską gimnastykę.^[3][20] Jednakże chińskie sztuki walki zyskały olbrzymią popularność na zachodzie dopiero w latach 70. XX wieku, właściwie nagle, za sprawą kultury masowej, głównie produkcji filmowych z udziałem Bruce`a Lee (ale nie tylko). Wówczas też rozpowszechnił się termin "kung-fu" i wszedł trwale do słownika zachodniej popkultury. Wraz ze wzrostem popularności chińskich sztuk walki, rozwijały się też liczne szkoły sztuk walki, w jakich można było trenować "kung-fu". Z uwagi na niejasną sytuację sztuk w samych Chinach, w których wówczas zresztą panowała tragedia rewolucji kulturalnej, transfer nauczania chińskich sztuk walki na zachód odbywał się po przez ekspertów żyjących głównie w Hongkongu bądź na Tajwanie, rzadziej w innych miejscach. W większości przypadków ci eksperci sami, bądź też ich rodzice wcześniej, wyemigrowali z Chin przed bądź we wczesnym okresie ChRL. Zatem ich znajomość chińskich sztuk walki wynikała z tradycji rodzinnych, w których praktykowano sztuki walki przynajmniej przez kilka pokoleń. Prawdopodobnie rozumienie tych sztuk przez ekspertów nawiązywało do myślenia o sztukach walki z okresu Republiki (1911-1949), w każdym razie siłą rzeczy rozumienie sztuk walki nie mogło nawiązywać do trendów powstałych w międzyczasie i później w ChRL. W latach 60., 70., i 80. takie szkoły chińskich sztuk walki nazywane były "kung-fu", jako że termin wǔ​shù na zachodzie praktycznie nie istniał.

Tym samym, współcześnie na zachodzie określenie "szkoła kung-fu" i "szkoła wushu" niekoniecznie muszą być równoznaczne. Taka sytuacja będzie miała miejsce wówczas, gdy to pierwsze określenie będzie nawiązywać do linii przekazu sztuk walki opisanej powyżej, zaś to drugie - do linii przekazu współczesnego sportowego wushu. Podstawowa różnica dotyczy metodyki treningu. We współczesnym wǔ​shù, traktowanym jako sport, celem treningu jest przygotowanie osoby uczącej się sztuki do rywalizacji i uczestnictwa w zawodach sportowych. Te z kolei są regulowane przepisami organizacji sportowych i forma zawodów wyznacza szczegółowy program treningu. Natomiast w szkołach opisanych tutaj jako "kung-fu", przyjmuje się raczej inne cele ćwiczonych technik walki a więc i inną metodykę treningu. Nie oznacza to jednak, że uczniowie obu rodzajów szkół nie mogą spotkać się na wspólnych zawodach.

Inne nazwy chińskich sztuk walki

Chińskie sztuki walki były (i nadal są) nazywane także jeszcze inaczej (w nawiasie transkrypcja wg. Wade-Gilesa):^[21]

• wǔ​gōng (wu kung) 武功 = perfekcyjność w sztuce walki
• guó​shù (kuoshu) 國術 = sztuki narodowe
• quán​shù (chuan shu) 拳術 = technika pięści
• quán​fǎ (chuan fa) 拳法 = metoda pięści
• zhōng​guó quán (chung-ko chuan bądź chung kuo chuan^[22]) 中国拳 = chińska sztuka pięści
• quándào (z języka hokkien - kun tao) 拳道 = zasady/umiejętności/Dao pięści; nazwa chińskich sztuk walki które rozprzestrzeniły się na Archipelag Malajski i Indonezję i tamże dalej ewoluowały.

Czasy najdawniejsze

Księga rytuałów "Zhouli"

W najstarszych czasach siły zbrojne bazowały w głównej mierze na jazdach rydwanów oraz łucznictwie. Stosowano też różnego rodzaju włócznie i halabardy. Z czasem jednak na znaczeniu nabrała kawaleria konna i piechota.^[23] Klasyczny konfucjański tekst, Zhouli - "Księga rytuałów kraju Zhou"^[24] - wymienia sześć sztuk, w jakich winien kształtować się człowiek "kulturalny": rytuały, muzyka, kaligrafia, matematyka, oraz łucznictwo i jazda konna z prowadzeniem rydwanów. Sugeruje to, że kultura wojenna była traktowana (lub zalecana) jako element odpowiedniego wykształcenia nie tylko pośród żołnierzy.^[1]

Księga rytuałów "Liji"

"Księga rytuałów" Liji (niektóre jej części datuje się na X wiek p.n.e., aczkolwiek ostateczna redakcja miała miejsce w III wieku p.n.e.^[25]) wymienia podstawowe rodzaje broni: łuk, włócznię, oraz trzy rodzaje halabard. Wśród nich znajduje się też najbardziej reprezentatywna dla tego okresu broń, w zasadzie użycia przypominająca topór, lecz posiadająca ostrze o kształcie sztyletu oraz znacznie dłuższą rękojeść, właściwą dla włóczni: gē (戈; w j. ang. dagger-axe; w czasach Shang i Zhou była to podstawowa broń piechoty, ale jej tradycja jest znacznie starsza, bowiem kamienne groty odkryto na stanowiskach archeologicznych neolitycznej kultury Longshan, żyjącej w czasie 2500 - 1850 p.n.e.^[26]). "Księga rytuałów" Liji wspomina dalej, że walki włócznią uprawiano w jesieni, natomiast łucznictwo, jazdę rydwanów oraz zapasy (角力 juélì) uprawiano w ziemie. W rozdziale dotyczącym muzyki, Księga rytuałów wspomina o tańcu wykonywanym w zbroi i z bronią oraz z choreografią ruchów przypominających walkę halabardami i włóczniami.^[3]

Zapiski historyka "Shiji"

Powstałe ok. 100 p.n.e. "Zapiski historyka" (史記 Shiji^[27]) także zawierają wzmianki o zapasach i tańcach demonstrujących niezwykle umiejętne ruchy imitujące walkę różnego rodzaju bronią (w tym kontekście wymieniają też i miecz).^[1][3]

Kronika Wiosen i Jesieni "Chun​qiu"

Natomiast "Kronika Wiosen i Jesieni" (春秋 Chūn​qiū; inaczej "Kronika kraju Lu", opisująca okres od 722 do 481 p.n.e.) wraz z komentarzami: Zuozhuan (左傳, księga powstała ok. 389 p.n.e.), Gongyangzhuan i Guliangzhuan (公羊傳 oraz 穀梁傳; komentarze panów Gongyanga i Gulianga; powstały w okresie 475–221 p.n.e.),^[28] zawierają wzmianki na temat walki wręcz, toczonej bez broni, obejmującej uderzenia, kopnięcia, zwarcie (klincz), dźwignie i rzuty.^[3] Z Księgi Hanów zaś wiadomo, że w starożytnych Chinach wyraźnie rozróżniano sportowe zapasy (juélì) od walki wręcz o bojowym, a nie sportowym, charakterze (手搏; shǒubó). Co ciekawe, walka shǒubó posiadała już wówczas pisane podręczniki.^[1][3]

Wczesne nazewnictwo

W tych najstarszych źródłach sztuki walki określano różnorodnie, jako bo (搏 = walka), shǒubo (手搏 = walka z chwytaniem bądź walka rękoma, wręcz; czasami to pojęcie proponuje się tłumaczyć jako "boks"), bīng jì​qiǎo (兵技巧 = sprytne zdolności wojenne).^[6] Znacznie później, w XII wieku n.e., kiedy południowa dynastia Song utworzyła stolicę w Lin'an (dziś Hangzhou), pod wpływem lokalnego dialektu termin quán (拳; pięść) zastąpił shǒubo.^[2] Używano też paru innych terminów, jednak od czasów dynastii Song szeroko rozpowszechniło się określenie wǔ​yì (武藝), które dosłownie oznacza "sztuki walki", jako zbiorczy termin obejmujący cały fach żołnierski, w tym i różne techniki i metody "pięści" - walki wręcz.^[3][11]

Rola wojska

Społeczność Chin zorganizowana była w system feudalny i podzielona na klasy społeczne o różnym stopniu prestiżu. Jednak inaczej niż w Europie, chłopi cieszyli się większym szacunkiem niż mieszkający w miastach rzemieślnicy i kupcy. Najniżej w hierarchii ulokowani byli natomiast żołnierze.^[23] Mimo to, istniały dogodne warunki do rozwoju fachu żołnierskiego i rozprzestrzeniania się jego znajomości.

Wojsko poborowe i powszechna milicja

W czasach dynastii Qin oraz Han (łącznie 221 p.n.e. - 220 n.e.) kraj podzielony był na komanderia, którymi zarządzali cywilny gubernator oraz dowódca wojskowy. Istniały wówczas równolegle dwa systemy sił zbrojnych: wojsko i najemna milicja. Wojsko było poborowe, każdy młody mężczyzna miał obowiązek odsłużyć dwa lata. Za czasów wschodniej (późnejszej) dynastii Han, jeden rok służby odbywano w stolicy, drugi zaś we wskazanej komanderii. Wybranych żołnierzy szkolono jako specjalistów marynarki, kawalerii i piechoty (w zakresie posługiwania się kuszą), pozostali żołnierze pełnili role straży, logistyczne, bądź operowali w piechocie bronią długą (taką jak np. włócznia). Wojsko poborowe było poddawane regularnym szkoleniom i kontrolom. Natomiast oddziały milicji powoływano doraźnie na potrzeby użycia większej siły zbrojnej, bądź jako jednostki pomocnicze, utrzymujące "dyscyplinę" w rejonie oraz kontrolujące bandytyzm. Kontrola ta odbywała się po przez rekrutację, bowiem oddziały milicji rekrutowano głównie spośród nielegalnych imigrantów i kryminalistów. Przeciwnie do żołnierzy poborowych, najemnicy nie byli odsyłani po krótkim czasie do domów, lecz pełnili swe funkcje przez znacznie dłuższy czas. Powszechność milicji nie wpływała jednak dobrze na morale właściwego wojska i doprowadziła do powstania prywatnych armii i silnych rodów trudniących się fachem wojennym.^[29]

Wojsko zawodowe i egzaminy wojskowe

Począwszy od czasów dynastii Tang (618-907) większe znaczenie zaczęła odgrywać armia zawodowa, zaś w wielu rejonach Chin zawód żołnierza stał się dziedziczny.^[23] Co więcej, w ślad za powszechnymi egzaminami na stanowiska urzędnicze, wprowadzono również egzaminy wojskowe. Żołnierzy egzaminowano, podobnie jak kandydatów na urzędników, pisemnie. Ale także weryfikowano ich umiejętności bojowe. Egzaminowano ze strzelania z łuku konno i pieszo, z umiejętności w walce bronią długą (włócznie, trójzęby, halabardy) jak i w walce wręcz, nawet sprawdzano umiejętności w podnoszeniu ciężkich obiektów i pływanie.^[1][3]

Akademia wojskowa i silne rody wojskowe

W trakcie dynastii Song (960-1279), zaczęto stosować broń palną (lanca ognista) oraz artylerię. Opublikowano pracę zbiorową o tytule, który można przetłumaczyć, zależnie od stopnia dosłowności przekładu, jako "zbiór istotnych technik wojennych" bądź "kompilacja najważniejszych dzieł klasyki wojskowej" (武經總要 Wǔjīng Zǒngyào).^[30] Omówiono w niej cały system wojskowy od czasów dawnych po czasy współczesne autorom, taktykę bitew, rodzaje formacji, zasady użycia kawalerii i piechoty. Opisano różne rodzaje broni, katapult, dział, ale również miotacz ognia, kompas, podano recepturę na proch strzelniczy. Utworzono też akademię wojskową, w której w sposób usystematyzowany szkolono w posługiwaniu się każdą bronią, również w walce wręcz. W akademii uczyło się 200-300 uczniów, nauka trwała 3 lata.^[31] W czasach tej dynastii armia zawodowa przekroczyła stan miliona żołnierzy,^[23] zaś wpływy wojskowych stały się tak znaczne, że cesarz Gaozong w roku 1127 ustanowił prawo o możliwości objęcia oficjalnej posady urzędniczej na podstawie samych tylko wyników egzaminów wojskowych.^[31] Równocześnie też mocne rody wojskowe w obszarach wiejskich tworzyły własne, lokalne oddziały milicji, które pilnowały porządku publicznego. Wzorem wcześniejszych tradycji, pełniły też rolę najemnych rezerwistów - cesarstwo mogło je powołać do wojny w razie potrzeby.^[1][31]

Dynastia Ming i generał Qi Jiguang

Dynastię Ming (1368–1644) założył Zhu Yuanzhang (koronował się jako Hongwu), który urodził się w biednej i niepiśmiennej rodzinie, był żebrakiem, później buddyjskim mnichem, aby następnie stanąć na czele powstania i wypędzić Mongołów z Chin, kończąc panowanie ich okupacyjnej dynastii Yuan. W czasie dynastii mongolskiej swobodne uprawianie sztuk walki było zakazane,^[2] zatem wraz z nastaniem chińskiej dynastii nastąpił niebywały wzrost w zakresie rozwoju sztuk walki i technologii wojskowych. Zaczęto stosować "ogniste strzały" (火箭 huǒ​jiàn), ręczne wyrzutnie miotające serią strzał zasilanych energią eksplozji, oraz "ogniste wózki" (火車 huǒchē), wyrzutnie rakiet oparte na kołowym wózku obsługiwanym przez dwóch żołnierzy, które z jednego wystrzału miotały kilkudziesięcioma strzałami a na polu bitwy stosowane były w ogromnych bateriach, zsynchronizowanych w pracy.^[32] Mimo to znaczenie tradycyjnej broni w cale nie zmalało. W tym okresie powstało dużo podręczników walki przy użyciu przeróżnej broni białej, jak i za pomocą rąk, bez broni. Na podstawie różnych publikacji z tego okresu można doliczyć się istnienia aż 36 stylów walki wręcz.^[2]

W czasie tej dynastii, zwłaszcza w jej późniejszym okresie, nasiliły się też ataki japońskich piratów wōkòu (倭寇), doskonale zorganizowane i penetrujące w głąb lądu.^[33] W roku 1553, wywodzący się z rodziny o długich wojskowych tradycjach Qi Jiguang (1528-1587), objął w sztabie prowincji Szantung stanowisko odpowiedzialne za obronę wybrzeża przed piratami. W tym celu rekrutował on oddziały najemne, prowadził intensywne ich szkolenia i utrzymał w nich duży poziom dyscypliny, dzięki czemu odniósł zwycięstwo. Następnie bronił wybrzeży w innych prowincjach, m.in. w 1563 roku w celu obrony Fujian zrekrutował 10 tys. armię i tam również odniósł zwycięstwo. W bitwach przeciwko piratom, pod dowództwem generała Qi, uczestniczyło wiele lokalnych oddziałów milicji, w tym milicja mnichów z legendarnego klasztoru Shaolin. Współcześnie Qi Jiguang jest uważany za bohatera narodowego i jednego z najzdolniejszych dowódców wojskowych w historii cesarstwa Chin.

Generał Qi opublikował ilustrowany podręcznik walki na morzu i lądzie, zatytułowany "Nowa księga o skutecznej dyscyplinie" (紀效新書 Jìxiào xīnshū), który był następnie wielokrotnie wznawiany drukiem, włączany w przynajmniej dwie kompilacje tekstów, zaś w XVIII wieku został przetłumaczony na język japoński.^[34] W księdze Generał omawia problemy strategii, taktyki, szkolenia żołnierzy, opisuje wiele rodzajów broni (w tym broni palnej i armat). Przedstawia m.in. nawiązującą do idei klucza ornitologicznego "formację mandarynek" (鸳鸯阵 yuān​yang zhèn). W jej skład wchodzi dowódca i żołnierz logistyczny, dwóch żołnierzy z szablami i tarczami osłonowymi na przodzie, czterech żołnierzy z długimi włóczniami oraz dwóch żołnierzy z trójzębami bądź mieczami na końcu. W środku zaś dodatkowo znajduje się dwóch żołnierzy z długimi tyczkami bambusowymi zawierającymi po 9-11 odstających ostrzy, których celem było pilnowanie, aby wróg nie przełamał szyku formacji.^[1] Omawia techniki i trening w posługiwaniu się różnorodną bronią, w tym także techniki walki kijem, o których pisze, że zaczerpnął je z klasztoru Shaolin. Omawia również techniki walki wręcz, bez żadnej broni, aczkolwiek umniejsza ich rolę na polu bitwy, gdzie żołnierze posługują się przecież przede wszystkim różnorodną bronią, a nie rękoma.

Forma 32 postaw generała Qi Jiguanga

W swej pracy "Nowa księga o skutecznej dyscyplinie" Qi Jiguang poświęcił odrębny rozdział walce wręcz, zatytułowany "Traktat bojowy o 32 postawach". ^{tłumaczenie tej nazwy za: [12]} W tym rozdziale generał Qi pisze:

"walka bez broni nie wydaje się być przygotowaniem do wojny, jednakże dogłębne trenowanie walki bez broni sprawia, że twoje ciało jest przygotowane do działania, a to jest podstawą dalszego treningu" ^{za: [4], str. 176}

Twierdzi, że po dokonaniu przeglądu znanych mu 16 stylów walki wręcz (w tym stylów walki na długi i krótki dystans^[2] oraz imitującego ruchy małpy^[35]) opracował najlepszy zestaw ćwiczeń dla żołnierzy: formę z 32 postawami. Jest to ćwiczenie formalne, w którym należy samodzielnie i płynnie wykonywać techniki walki przechodząc w określonym porządku z jednej postawy ciała w drugą. Każda postawa jest przy tym zilustrowana, poetycko nazwana i krótko objaśniona. W niektórych miejscach znajdują się nawet komentarze o dużej skuteczności danej techniki, mające gwarantować, że po jej wykonaniu przeciwnik nie odważy się ponownie atakować.^[4]

Forma 32 postaw z XVI wieku jest takim samym ćwiczeniem, jak każda inna forma tradycyjnych chińskich sztuk walki trenowana współcześnie. Książka generała Qi wskazuje, że w tym czasie istnienie sformalizowanego treningu walki wręcz jest powszechne, istnieją różne style mające odrębne ćwiczenia formalne. Co ciekawe, zdaniem Stanleya Henninga forma generała Qi zawiera techniki bardzo podobne do tych, jakie znajdują się w najstarszych tradycyjnych formach taiji - w formach rodziny Chen.^[1] Hipotezę o tym, że u podstaw pierwotnej postaci taiji leży podręcznik generała Qi, wymieniają również, pośród wielu innych hipotez i legend, sami eksperci-praktycy taiji.^[12]

Rola mnichów z klasztoru Shaolin

Klasztor Shaolin

Cesarz północnej dynastii Wei Xiaowen (Tuoba Hong 拓拔宏; 467 – 499 n.e.), nakazał utworzenie buddyjskiego klasztoru dla indyjskiego misjonarza przy górze Shaoshi (少室山 Shàoshìshān^[36]), jednego z siedmiu szczytów tworzących pasmo górskie Song (嵩山 Sōng​shān) w prowincji Henan. Świątynia ta otrzymała nazwę "klasztoru w lasach Shaoshi" - nawiązanie do nazwy góry to shào (少), las to lín (林), zaś klasztor to sì (寺) - Shàolín Sì (少林寺). Klasztor został założony pod koniec V wieku, zaś w VI wieku przybył doń z Indii mnich Bodhidharma i rozwinął w nim buddyzm chan (zen), skoncentrowany przede wszystkim na medytacji a w mniejszym stopniu na treściach filozoficzno-religijnych, który w Chinach, głównie za sprawą mnicha Huineng (618-713) z Kantonu, został silnie przekształcony i powiązany z chińską filozofią taoistyczną.^[23]

Legenda o stworzeniu sztuk walki

Legenda głosi, że Bodhidharma przybywszy do klasztoru stwierdził, iż miejscowi mnisi są senni i chorobliwi, dlatego też wprowadził obowiązkową i codzienną gimnastykę, opartą po części na indyjskim tańcu wojennym imitującym ruchy wojowników w trakcie walki, po części na ćwiczeniach indyjskiej jogi. Następnie z tej właśnie gimnastyki mnisi rozwinęli całe bogactwo chińskich sztuk walki. Istnienie zaś różnorodnych stylów walki legenda tłumaczy tym, że pewnego razu klasztor został spalony przez wojska którejś z okupacyjnej dynastii i z pogromu uratowało się kilku mnichów, którzy uciekli w różne rejony Chin i tamże mieli nowych uczniów.^[37]

Legenda ta jest bardzo popularna i powielana na niezliczonych stronach internetowych,^[38] w książkach^[6] i filmach. Posiada wiele fantastycznych wariantów. Jednakże w swej podstawowej postaci stwierdza, że zewnętrzne sztuki walki, w których pokonanie przeciwnika odbywa się dzięki własnej sile uderzeń i kopnięć, zostały stworzone w buddyjskim klasztorze Shaolin, podczas gdy wewnętrzne sztuki walki, w których pokonanie przeciwnika polega na obróceniu przeciw niemu jego własnej energii ataku przy minimalnym udziale własnej siły, zostały stworzone w taoistycznym klasztorze na górze Wudang przez mitycznego Zhanga Sanfenga. Z mitami tymi po raz pierwszy rozprawił się Tang Hao w opublikowanej w pierwszej połowie XX wieku pracy "Shaolin Wudang kao" - "Badania nad Shaolin i Wudang".^{[4][39][40][41]}

Rozwój legendy wg. S. Henninga

O tym, że legenda nie mówi prawdy, stwierdzają jedne z najstarszych tekstów języka chińskiego, które w sposób bezsprzeczny wskazują, że sztuki walki były dobrze znane w Chinach na długo za nim pojawił się tam buddyzm. Współczesny badacz historii chińskich sztuk walki Stanley Henning wyraża przypuszczenie, że przypisywanie klasztorowi Shaolin roli źródła sztuk walki i powoływanie się w ich nauczaniu na "mnicha z Shaolin", było na rękę tajnym organizacjom działającym przeciwko obcej, mandżurskiej dynastii Qing w XVIII i szczególnie XIX wieku.^[1] Bazując na źródłach pisanych, rozwój tej legendy Henning przedstawia następująco.^[39] Idea, jakoby klasztor Shaolin był miejscem narodzin sztuki walki, została po raz pierwszy wyrażona w 1784 roku w podręczniku sztuk walki napisanym przez Zhang Kongzhao. Nigdy też nie wiązano Bodhidharmy ze sztukami walki wcześniej, jak w XX wieku. Po raz pierwszy Bodhidharma w tej roli pojawił się w popularnej noweli Liu E "Podróże Lao Ts'ana" bądź, wg. innej transkrypcji, "Podróże Lao Cana" (老残游记 Lǎo​ Cán​ Yóu​jì), która ukazywała się w latach 1904-1907 w ilustrowanym czasopiśmie. Następnie mit z Bodhidharmą w roli głównej pojawił się w książce "Metody szkoleniowe Shaolin" (bądź "Ilustrowane wyjaśnienie metod walki Shaolin"^[6]) wydanej w 1910 i ponownie, w nieco zmienionej wersji, w roku 1915 pod tytułem "Tajemnice boksu Shaolin". Książka ta była tak popularna, że szybko doczekała się aż 30 wydań. Autor książki nie był wymieniony z nazwiska, zaś jej treść utrzymana była w tonie spiskowym, wymierzonym przeciwko dynastii mandżurskiej, która w tym okresie upadła. Co więcej, w książce tej pełno było japońskiej terminologii, np. 柔術 róu​shù, czyli jūjutsu.^[6] Chociaż już Tang Hao wykazał, że książka ta nie zawiera ani szczypty prawdy historycznej,^[39] jej popularność sprawiła, że zachodni autorzy często ją przytaczali jako autentyczne źródło wiedzy o chińskich sztukach walki.^[6][39]

Fakty związane ze sztukami walki w Shaolin

Na podstawie źródeł historycznych można powiązać klasztor Shaolin ze sztukami walki w dwóch okresach: krótko po utworzeniu klasztoru w VII wieku (przełom okresów Sui i Tang), oraz dopiero tysiąc lat później w XVI wieku (czasy Ming).^[42]

Na podstawie napisów widniejących na statuach w klasztorze, mnisi ok. 610 roku mieli obronić go przed napadem bandytów, zaś wiosną 621 roku mieli wziąć udział w bitwie przeciwko Wang Shichongowi (王世充), generałowi upadłej wówczas dynastii Sui, który próbował zasiąść na tronie, na rzecz Li Shimina (李世民), przyszłego cesarza dynastii Tang. Po wygranej bitwie, jeden z mnichów miał porzucić klasztorny żywot i zostać generałem w armii cesarza Li, zaś cesarz obdarzyć klasztor licznymi przywilejami. Jednakże nie istnieją żadne dowody mogące wskazywać, że wówczas w klasztorze trenowano sztuki walki. Bardziej prawdopodobnym jest, że mnisi otrzymali przeszkolenie wojskowe jeszcze nim wstąpili do klasztoru, lub zostali przeszkoleni po wcieleniu ich do milicji Li Shimina. W każdym razie żadne inne źródła nie wspominają o tym, aby klasztor miał coś wspólnego ze sztukami walki aż po późny okres dynastii Ming. Wówczas blisko 40 źródeł pisanych z XVI i XVII wieku wspomina o tym, że mnisi znają sztuki walki. Są wśród nich encyklopedie i podręczniki wojskowe, kroniki historyczne (głównie wojenne), opracowania geograficzne (gazetery), wspomnienia osób odwiedzających klasztor, epitafia, poematy i fikcyjne opowiadania. Źródła te opisują mnichów z Shaolin jako sprawnych wojowników używających włóczni, halabard, jak też walczących wręcz, bez broni, jednakże zdecydowanie akcentując umiejętności w posługiwaniu się kijem.^[41]

Cheng Zongyou (程宗猷), wywodzący się z rodziny arystokratycznej, mający za sobą solidną edukację z zakresu filozofii i literatury, nie był żołnierzem ani bandytą, mimo to był miłośnikiem sztuki wojennej. W 1610 roku wydał książkę poświęconą sztuce walki kijem wg. techniki, jakiej nauczył się w klasztorze Shaolin (少林棍法闡宗 Shào​lín gùnfǎ zōng). W książce napisał, że przybył do klasztoru jako miłośnik sztuk walki i przez 10 lat pobierał nauki. Kiedy mnisi mieli zauważyć, że robi notatki i rysunki, zareagowali optymistycznie, bowiem ich metoda nie była dotąd spisana i wręcz zabronili Chengowi trzymać te notatki w sekrecie.

Rola wierzeń ludowych i kultury

Sztuki walki rozwijały się w tle specyficznej kultury i wierzeń, czego efekty można obserwować współcześnie, m.in. w obecności ćwiczeń oddechowych oraz świata zwierząt w terminologii i technikach walki.

Mitologia

Mitologia chińska jest niezwykle baśniowa i symboliczna. Postaciom historycznym przypisywano magiczne cechy, takie jako długowieczność i zdolność błyskawicznego pokonywania dużych odległości, wierzono w istnienie zamorskiego kraju ludzi o jednym oku, bądź ludzi mających jedną głowę i trzy ciała, w duchy przychodzące pod postacią lisów, zaś zwierzęta, zarówno realne jak i fantastyczne, występowały powszechnie jako mające wiele znaczeń symbole oraz jako bohaterowie popularnych opowieści.^[43]

Energia Qi i ćwiczenia oddechowe

Ćwiczenia oddechowe również mają starożytny rodowód. Praktykowane były niezależnie od pozycji społecznej i zawodu, a przez niektórych uważane były za niezbędne do osiągnięcia mistrzostwa w sztukach walki i na tym polu różnorodnie adoptowane. Przez wielu jednak bywały traktowane jako taoistyczne zabobony. W biegu całej historii Chin bywały przeróżnie nazywane, ale dopiero współcześnie, w drugiej połowie XX wieku, otrzymały jedną nazwę - "perfekcja/sztuka Qi" - Qigong (氣功, wg. Wade-Giles: ch'i-kung). Co ciekawe, termin Qigong pojawiał się już w taoistycznych publikacjach z II - IV wieku n.e., jednakże nie zdobył sobie uznania przez kolejne dwa tysiące lat.^[44]

U podłoża tych ćwiczeń leżą wierzenia dotyczące energii Qi (Wide-Gales:chi), w których zjawiska fizyczne i fizjologiczne wyjaśniania się w terminach energetycznych; zatem zgodnie z tymi wierzeniami, za warunki pogodowe odpowiada Qi niebios, za wprawienie silnika elektrycznego w ruch - Qi elektryczne, zaś człowiek żyje dzięki temu, że w ciele krąży życiodajna energia Qi a jeśli jej krążenie napotyka opór, to człowiek choruje.^[12] W przypadku fizjologii człowieka Qi utożsamiano z powietrzem i oddechem, stąd więc bierze się idea ćwiczeń oddechowych jako praktyki panowania nad życiodajną energią i zdrowiem.^[44] Ćwiczenia uprawiano w bezruchu, w pozycji leżącej, siedzącej, stojącej, co miało różne konsekwencje. Przykładowo, w czasach dynastii Song opisano człowieka, który cały dzień nie robił nic, jedynie leżał w łóżku wykonując ćwiczenia oddechowe w celu osiągnięcia długowieczności.^[31] Ale qigong praktykowano też w ruchu.

Energia Qi i ćwiczenia ruchowe

Związek ruchu ze zdrowiem (a właściwie pogląd, że ruch pobudza krążenie Qi i w ten sposób wpływa na zdrowie) wyrażany był w wielu starożytnych tekstach. Przykładowo, Kronika wiosen i jesieni pana Lu (呂氏春秋 Lǚ​shì​chūn​qiū; traktat filozoficzny zredagowany w 239 p.n.e. przez Lü Buwei^[45]) wspomina, że z uwagi na stagnację Qi i krwi wywołaną wilgotnym, deszczowym klimatem, ludzie cierpią na bóle i sztywność stawów, zatem ludzie tańczą aby pobudzić krew i Qi a po przez to ulżyć bólowi i sztywności.^[44] Natomiast w Księdze gór i mórz (山海經 Shān​hǎi​ Jīng; zbiór zawierający informacje geograficzne, mity i legendy, po części będący traktatem taoistycznym, powstały ok. 300-200 p.n.e.^[46]) opisano 42 gatunki roślin i 62 gatunki zwierząt z punktu widzenia ówczesnej medycyny oraz zalecano, aby dla różnych celów zdrowotnych wykonywać ćwiczenia gimnastyczne imitujące ruchy tychże zwierząt.^[5]

Słynny lekarz Hua Tuo (140–208 n.e.) opracował z kolei Wuqinxi (五禽戲), podobną gimnastykę, ale odwołującą się do naśladowania ruchu zaledwie pięciu zwierząt - żurawia, małpy, jelenia, niedźwiedzia i tygrysa. Była ona bardziej jednak dynamiczna i stała się szeroko znana, wspominana w różnych źródłach historycznych oraz wielokrotnie modyfikowana przez późniejszych praktyków. Dość szybko powstało wiele alternatywnych wersji i nie wiadomo, co właściwie sam Hua Tuo opracował, a co jest późniejszym nawarstwieniem.^[44]

Fan Ye (398–445 n.e.), autor Historii późniejszych Hanów (後漢書 Hòu​ Hàn​shū, inaczej "Historia wshodnich Hanów"^[47]), tak opisuje rzekomą wypowiedź Hua Tuo:

"Ciało potrzebuje pracy fizycznej i ruchu, ale nie w ekstremalnym wymiarze. Ruch pomaga w krążeniu krwi, co chroni przed chorobami (...) Starożytni nieśmiertelni praktykowali wieszanie się oraz obroty głową jak sowa, aby zwiększyć sprawność fizyczną i osiągnąć długowieczność. Ja zaś mam metodę nazywaną Zabawa Pięciu Zwierząt. Praktykowanie jej leczy choroby, pomaga kończynom i krążeniu Qi. Kiedy czujesz się chory, ćwicz ruchy któregoś zwierzęcia. Ciężka i długa praca sprawi, że skóra się zaróżowi, ciało będzie zręczniejsze a apetyt lepszy" ^{za: [44], str. 261}

Tego typu wierzenia ludowe, pożądanie sprawności fizycznej i ruchu, oraz specyficzna kultura nawiązująca do baśni i świata zwierząt, wpływała na umysły ludzi praktykujących sztuki walki. Nawet współcześnie wielu ekspertów sztuk walki odwołuje się do tych wierzeń, uważając je za "podstawę teoretyczną",^[12] choć przecież obecność takiej teorii podczas nauki sztuk walki zależy wyłącznie od poglądów nauczyciela, bowiem sztuki walki same w sobie rozwijały się z zupełnie innych powodów i dla zupełnie innych celów.

Teatr

Riders on Horseback, Northern Qi Dynasty.jpg

http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Martial_arts_of_China