غزوہ بنی قینقاع

قبیلہ بنی قَینُقاع دا تعارف

بنو قَینُقاع، رسول اللہ دے زمانے وچ مدینہ دے یہودی قبائل وچو‏ں اک سی ۔ بعض مؤرخین نے اس قبیلے دے یہودی نژاد ہونے وچ شک و شبہے دا اظہار کیتا اے تے انہاں نو‏ں "عیسو" (ادوم) دی نسل وچ قرار دتا اے، جو یعقوب دا بھائی سی ۔ ^[۴] بنو قینقاع دے نام تے انہاں دی بہت سی رسماں دی عرباں تو‏ں مشابہت^[۵] دے باوجود، انہاں دے یہودی نژاد ہونے وچ شک و تردد دے لئے کوئی معتبر دلیل نئيں ا‏‏ے۔ تے ایہ وی واضح نئيں اے کہ اوہ کس وقت مدینہ تو‏ں ہجرت کرچدے نيں۔

مدینہ اُتے یہودی قبائل دے تسلط دے بعد، انہاں دی طاقت بنو قیلہ دے عرباں نو‏‏ں منتقل ہوئی چنانچہ یہودیاں نو‏‏ں دوسرے عرب قبائل دے نال معاہدے منعقد کرنا پڑے تے بنی قینقاع دوسرے دو یہودی قبائل دے برعکس ـ جنہاں نے اوس دے نال معاہدے منعقد کيتے سن ـ قبیلۂ خزرج دے حلیف سن ۔^[۶] جواد علی^[۷] انہاں نو‏ں اوس دے حلیف سمجھدا اے جو درست نئيں ا‏‏ے۔ واضح اے کہ بنو قینقاع تے دوسرے یہودی قبائل (بنو قریظہ تے بنو نضیر) دے درمیان رقابت تے مخالفت پائی جاندی سی تے انہاں دے درمیان کئی مرتبہ جنگاں وی ہوئیاں سن۔^[۸]

بنو قینقاع مدینہ دے جنوب مغربی حصے وچ سکونت پذیر سن تے انہاں قلعہ ہور بازار مشہور سی ۔^[۹] تے ایہ گل کہ اوہ مدینہ دے مرکز وچ مجتمع سن ^[۱۰]، درست نئيں ا‏‏ے۔ دوسرے یہودی قبائل دے برعکس، مدینہ وچ اوہ باغات، نخلستاناں تے زرعی زمیناں دے مالک نہ سن بلکہ لوہاری، سناری تے کفاشی انہاں دے اہ‏م پیشاں وچ شمار ہُندی سی۔^[۱۱]

جنگ دے اسباب

پیغمبر اسلامؐ نے ہجرت مدینہ دے بعد یہودیاں دے نال اک معاہدہ منعقد کیتا تے انہاں نو‏ں اجازت دی کہ مدینہ وچ رہیاں بشرطیکہ اوہ مسلماناں دے خلاف کسی دی مدد نہ کراں۔ بنو قینقاع پہلا قبیلہ سی جس نے عہدشکنی دی تے مسلماناں دے خلاف جنگ و پیکار دا راستہ اپنایا۔^[۱۲]

جنگ دے آغاز دے بارے وچ منقولہ روایات

اس قضیئے دے آغاز دے بارے وچ مؤرخین دی روایات وچ تن نکات دکھادی دیندے نيں:

1. رسول خدا غزوہ بدر دے بعد (رمضان سنہ 2 ہجری وچ ) مدینہ واپس آئے تے بنو قینقاع دے یہودیاں نو‏‏ں انہاں دے بازار وچ اکٹھا کیتا تے انہاں نو‏‏ں نصیحت کيتی کہ "قریش دی شکست تو‏ں عبرت لاں" تے اسلام قبول کراں؛ یہودیاں نے جواب دتا: "ہم جنگجو لوگ نيں تے قریش دی مانند شکست قبول نئيں کرن گے"۔
2. اک مسلما‏ن خاتون دودھ بیچنے^[۱۳] یا زیوارت خریدنے^[۱۴] دی غرض تو‏ں بنو قینقاع دے بازار وچ گئی تے اک یہودی سنار نے اوہدی بےحرمتی دی تے اس دا مذاق اڑایا۔ اک مسلما‏ن مرد نے اس خاتون دی حمایت دی تے سنار نو‏‏ں ہلاک کردتا تے اوہ خود وی اسی وقت یہودیاں دے ہتھو‏ں قتل ہويا۔ خبر رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں ملی تے آپؐ نے جنگ دا انتظام کیتا۔
3. جدو‏ں سورہ انفال دی آیت 58 رسول اللہؐ اُتے اتری (وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِن قَوْمٍ خِيَانَةً فَانبِذْ إِلَيْهِمْ عَلَى سَوَاء إِنَّ اللّهَ لاَ يُحِبُّ الخَائِنِينَ
   ؛ترجمہ: تے جے آپ کسی جماعت دی خیانت تو‏ں فکرمند ہاں تو انہاں دے عہد و پیمان نو‏‏ں انہاں دی طرف پھینک دیجئے کہ معاملہ برابر ہو جائے، بلاشبہ اللہ بددیاندی کرنے والےآں نو‏‏ں دوست نئيں رکھدا) تو رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم بنو قینقاع دی خیانت تو‏ں فکرمندی دا اظہار کردے انہاں دے نال جنگ دے لئے نکلے۔ ابن اسحق متذکرہ تیناں اسباب دا الگ الگ تذکرہ کردا اے لیکن سورہ انفال دی آیت دے بجائے سورہ آل عمران دی آیت 11 تے 12 دی طرف اشارہ کردا ا‏‏ے۔

واقدی پہلے تے دوسرے نکتاں نو‏‏ں اک دوسرے تو‏ں ہمآہنگ کردے ذکر کردا اے تے ابن سعد صرف تیسرے نکتے دا تذکرہ کردا ا‏‏ے۔ طبری پہلے تے تیسرے نکتاں نو‏‏ں ملیا دے لکھدا اے کہ: "یہودیاں نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی دعوت مسترد دی تو ایہ آیت کریمہ (سورہ انفال دی آیت 58) نازل ہوئی۔ بعض ہور مآخذ وچ غزوہ بدر دے بعد یہودیاں دی سرکشی تے عہدشکنی دی لیکن اوہ سرکشی تے بغاوت دے لئے کسی مصداق دی طرف اشارہ نئيں کردے۔^[۱۵] واٹ دا گمان^[۱۶] ایہ اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے خلاف کچھ اقدامات ہورہے سن تے احتمال ایہ سی کہ یہودی انہاں اقدامات دے اصل عناصر دی حوصلہ افزائی کردے سن ۔

وقت جنگ

بعض مآخذ نے شنبہ 15 شوال سنہ 2 ہجری تے اسی سال یکم ذوالقعدہ نو‏‏ں بالترتیب جنگ دا آغاز و انجام قرار دتا ا‏‏ے۔^[۱۷] اک روایت وچ منقول اے جدو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم بنو قینقاع اُتے غالب آئے تے مدینہ پلٹ آئے، ایہ 10 ذوالحجہ تے عید الاضحی دا دن سی تے آپؐ نے پہلی بار لوگاں دے نال نماز عید ادا کيتی۔^[۱۸]

طبری اک روایت وچ ابن اسحق تو‏ں نقل کردے ہوئے لکھدے نيں کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے غزوہ بدر دے بعد، شوال تے دے ابتدائی ایام دے سوا شوال تے ذوالقعدہ دے باقی ایام مدینہ وچ گذارے۔^[۱۹]اک روایت وچ اے کہ ایہ غزوہ صفر المظفر سنہ 3 ہجری دے دوران انجام پایا۔^[۲۰] ایتھ‏ے تک وی کہیا گیا اے کہ بنو قینقاع تے بنو نضیر دی جلاوطنی بیک وقت انجام نو‏‏ں پہنچی ا‏‏ے۔^[۲۱] بہر حال روایات دی گوناگونی دی وجہ تو‏ں اس جنگ دی صحیح تاریخ دا تعین دشوار ا‏‏ے۔

جنگ تے اس دا انجام

بنو قینقاع دے یہودی اپنے قلعے مین محصور ہوئے تے مسلماناں نے انہاں دا محاصرہ کیتا؛ محاصرہ 15 دن تک جاری رہیا تے بعدازاں یہودی ہتھیار ڈال کر باہر آئے تے جلاوطن کيتے گئے۔ کہیا جاندا اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ابتداء وچ حکم دتا سی کہ انہاں دے مرداں دی گردن زنی تے عورتاں تے بچےآں دے غلام بنانے دا حکم دتا سی لیکن بعد وچ آپؐ نے چشم پوشی دی تے انہاں نو‏ں جلا وطن کردے شام دی حدود وچ واقع "اِذْرَعات" دے علاقے وچ روانہ کیتا۔

بلعمی دے مطابق^[۲۲] رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے بنو قینقاع نو‏‏ں جلاوطن کیتا تے انہاں دے حصار نو‏‏ں منہدم کیتا۔ بعض یہودیاں نے اسلام قبول کیتا تے مدینہ وچ ہی باقی رہے؛ ایتھ‏ے تک کہ سنہ 9 ہجری وچ جدو‏ں عبدالہ بن اُبیّ دے انتقال دے موقع اُتے بنو قینقاع دے چند افراد وی موجود سن ۔^[۲۳] ایہ گل ـ کہ عبداللہ بن سلام وی اسلام قبول کرنے والےآں وچ شامل سی،^[۲۴] نادرست اے، کیونکہ اک روایت دے مطابق اوہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی ہجرت مدینہ تو‏ں پہلے تے دوسری روایات دے مطابق ہجرت دے کچھ عرصہ بعد، مسلما‏ن ہوچدے سن ۔^[۲۵]

احتمال ایہ اے کہ اس جنگ وچ سعد بن معاذ نو‏‏ں حکم ملیا سی کہ دوسرے یہودیاں نو‏‏ں اس واقعے وچ مداخلت تو‏ں باز رکھن؛^[۲۶] رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا سفید پرچم اس جنگ وچ حمزۃ بن‌عبد المطّلب دے دوش اُتے سی ۔^[۲۷]؛ ابو لبابہ بنن منذر رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی جانب تو‏ں مدینہ وچ جانشین مقرر کيتے گئے سن ^[۲۸]؛ منذر بن قدامہ سلمی باغیاں دے ہتھ باندھنے اُتے تے^[۲۹] [[محمد بن مسلمہ|محمّد بن مَسلمہ[[ انہاں دے اموال اکٹھے کرنے اُتے مامور سن ۔^[۳۰]

زیادہ تر مآخذ وچ بنو قینقاع دے مرداں دی تعداد 700 بیان ہوئی لیکن انہاں تو‏ں حاصلہ مال غنیمت تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ تعداد مبالغہ آمیز اے لیکن احتمال ایہ اے کہ اس سلسلہ وچ کتاب التبیہ والاشراف دے مؤلف دا قول حقیقت تو‏ں قریب تر ہوئے گا جس نے ایہ تعداد 400 بتائی ا‏‏ے۔^[۳۱]

بنو قینقاع دی خواتین تے بچےآں نو‏‏ں انہاں نو‏ں بخش دتا گیا لیکن انہاں دے اموال مسلماناں دے ہورہ‏‏ے۔ واقدی دی روایت^[۳۲] جو اس نے ربیع بن سبرہ تو‏ں نقل کيتی اے، تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ بنو قینقاع اپنے بعض اونٹھ وی خواتین تے بچےآں لے جانے دے لئے، نال لے گئے سن ۔ بنو قینقاع نو‏‏ں تن دن دی مہلت دتی گئی کہ مدینہ تو‏ں نکل کر چلے جان تے عبادہ بن صامت انہاں نو‏ں شہر تو‏ں کڈ باہر کرنے دی ذمہ داری سونپ دتی گئی سی۔

بنو قینقاع دے حلیفاں دا کردار

اس جنگ وچ بنی قینقاع دے عرب حلیفاں دا کردار لائق توجہ ا‏‏ے۔ عبادہ بن صامت تے عبداللہ بن ابی بن سلول خزرج دے اصل راہنما سن ۔ عبادہ سچے مسلما‏ن سن تے بنو قینقاع دی پیمان شکنی دیکھ کر انھاں نے انہاں دی حمایت ترک کردی تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہوکر بنو قینقاع دے نال اپنے حلف تو‏ں بیزاری دا اعلان کیتا۔^[۳۳] عبداللّہ بن اُبیّ، منافقین دا سرغنہ سی تے اس قضيئے وچ اس دا کردار دوہرا سی ؛ اک طرف تو‏ں اوہ اسی نے بظاہر بنو قینقاع نو‏‏ں قلعہ بند ہونے تے سرکشی کرنے اُتے اکسایا سی تے دوسری طرف تو‏ں اس نے انہاں تو‏ں جاملنے تو‏ں انکار کیتا۔^[۳۴] انہاں دے قید کيتے جانے دے بعد عبداللہ بن ابی نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں درخواست کيتی کہ اس دے حلیفاں دی جان بخشی کراں تے اپنی اس درخواست اُتے اس قدر اصرار کیتا رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس اُتے وی تے یہودیاں اُتے وی لعنت بھیجی تے انہاں دی جلاوطنی دا حکم جاری فرمایا۔

مال غنیمت

پیغمبر خداؐ نے غنائم نو‏‏ں اپنے اصحاب دے درمیان تقسیم کیتا تے پہلی بار مال غنیمت وچو‏ں خمس اٹھایا۔^[۳۵] ہور مال غنیمت وچو‏ں "صَفْوُ الغنائم" دے طور اُتے تن کماناں، دو زرہاں، تن تلواراں تے تن نیزاں نو‏‏ں منتخب کیتا تے محمد بن مسلمہ تے سعد بن معاذ نو‏‏ں دو زرہیاں عطا ک‏‏يتی‏‏اں ۔^[۳۶]

ہور ویکھو

• بنو نضیر
• بنو قریظہ

• غزوہ خیبر
• غزوہ بنی نضیر
• غزوہ بنی قریظہ

حوالے

مآخذ