واقعہ غدیر

حجۃ الوداع

رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ہجرت دے دسويں سال، 24 یا 25 ذیقعدہ نو‏‏ں اک لکھ ویہہ ہزار افراد دے نال فریضہ حج دی ادائیگی دے لئے مدینہ تو‏ں مکہ دی طرف روانہ ہوئے۔^[۱] رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا ایہ حج حجۃ الوداع، حجۃ الاسلام تے حجۃ ‌البلاغ کہلاندا ا‏‏ے۔

اس وقت امام علیؑ تبلیغ دے لئے یمن گئے ہوئے سن، جدو‏ں آپؑ نو‏‏ں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حج اُتے جانے دی خبر ملی تو یمنی مسلماناں دی اک جماعت دے نال مکہ دی طرف روانہ ہوئے تے اعمال حج دے آغاز تو‏ں قبل ہی رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نال جا ملے۔^[۲] حج دے اختتام اُتے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مسلماناں دے نال مکہ تو‏ں مدینہ دی جانب روانہ ہوئے۔

آیت تبلیغ

فریضہ حج دی ادائیگی دے بعد مسلماناں دا ایہ عظیم الشان اجتماع بروز جمعرات 18 ذی الحجہ نو‏‏ں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی معیت وچ غدیر خم دے مقام اُتے پہنچے۔ جتھ‏و‏ں شام، مصر تے عراق وغیرہ تو‏ں آنے والے حجاج اس عظیم کاروان تو‏ں جدا ہو ک‏ے اپنے اپنے مقرره رستےآں تو‏ں اپنے ملکاں دی طرف جانا سی اِنّے وچ جبرائیل آیت تبلیغ لے ک‏ے نازل ہوئے تے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں اللہ دا ایہ حکم پہنچیا کہ علیؑ نو‏‏ں اپنے بعد ولی تے وصی دے طور اُتے متعارف کراؤ۔

آیت نازل ہونے دے بعد رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے کاروان نو‏‏ں رکنے دا حکم دتا تے آگے نکل جانے والےآں نو‏‏ں واپس پلٹنے تے پِچھے رہ جانے والےآں نو‏‏ں جلدی جلدی غدیر خم دے مقام اُتے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تک پہنچنے دا حکم دتا۔^[۳]

رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا خطبہ

نماز ظہر ادا کرنے دے بعد رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے خطبہ دتا جو خطبۂ غدیر دے نام تو‏ں مشہور ہويا تے اس دے ضمن وچ فرمایا:

"حمد و ثنا صرف اللہ دے لئے ا‏‏ے۔ اسی تو‏ں مدد منگدے نيں تے اسی اُتے ایمان رکھدے نيں۔ اپنے نفس دی شرانگیزیاں تے اپنے کردار دی برائیاں تو‏ں اللہ دی پناہ منگدے نيں... خداوند لطیف و خبیر نے مینو‏ں خبر دتی اے کہ مینو‏ں بہت جلد اس دے پاس تو‏ں بلاوہ آئے گا تے میں اس دے بلاوے اُتے لبیک کہاں گا... میں تساں تو‏ں پہلے حوض کوثر دے کنارے حاضر ہوانگا تے تساں اسی حوض دے کنارے میرے پاس لیائے جاؤگے، پس دیکھو کہ میرے بعد ثقلین دے نال کیہ سلوک روا رکھدے ہو؛ ثقل اکبر کتاب اللہ اے … تے میری عترت، ثقل اصغر اے ..."۔

اس دے بعد رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حضرت علیؑ دا ہتھ پکڑ کے اٹھا لیا ایتھ‏ے تک کہ سب نے آپؑ نو‏‏ں رسول اللهصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پہلو وچ دیکھ لیا تے اس دے بعد آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا:

"اے لوگو! کیہ میں تواڈی نسبت تساں اُتے مقدم نئيں ہاں؟"، لوگاں نے جواب دتا: "کیو‏ں نئيں اے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم "؛ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا: "خداوند متعال میرا ولی اے تے میں مؤمنین دا ولی ہاں، پس جس جس دا میں مولا ہاں علی وی اس دے مولا نيں"۔ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ایہ جملہ تن مرتبہ دہرایا تے فرمایا: "اے اللہ! تو اس شخص نو‏‏ں دوست رکھ تے اوہدی سرپستی فرما جو علی نو‏‏ں دوست رکھدا اے تے اسنو‏ں اپنا مولا تے سرپرست مندا اے تے ہر اس شخص نال دشمنی کر جو علیؑ دا دشمن ا‏‏ے۔ اوہدی مدد تے نصرت فرما جو علیؑ دی مدد تے نصرت کردا اے اس شخص نو‏‏ں اپنی حالت اُتے چھڈ دے حو علیؑ نو‏‏ں تنہا چھڈدا اے "۔ بعد از آں لوگاں تو‏ں مخاطب ہوکے فرمایا: " حاضرین اس پیغام نو‏‏ں غائبین تک پہنچیا دین"۔

آیت اکمال دا نزول

حالے اجتماع منتشر نئيں ہويا سی کہ جبرائیل دوبارہ نازل ہوئے تے خدا دی طرف تو‏ں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے آیت اکمال نازل کردتی؛ جس وچ ارشاد ہويا:

الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِيناً
ترجمہ: اج ميں نے تواڈے دین نو‏‏ں کامل کر دتا تے تساں اُتے اپنی نعمت پوری کر دتی تے تواڈے لئے اسلام نو‏‏ں بحیثیت دین دے پسند کر لیا۔

امام علیؑ نو‏‏ں تبریک و تہنیت

اس موقع اُتے، لوگاں نے امیرالمؤمنینؑ نو‏‏ں مبارکباد پیش کيتی۔ ابوبکر تے عمر تبریک و تہنیت کہنے والےآں وچ پیش پیش سن تے باقی صحابہ انہاں دے پیچھے پیچھے تبریک و تہنیت کہہ رہے سن ۔ عمر مسلسل کہہ رہے سن : بخ بخ لك ياعلي اصبحت مولاي ومولٰی كل مؤمن ومؤمنة، یعنی مبارک ہو مبارک ہو اے علی آپ ہر مؤمن مرد تے عورت دے مولا و سرپرست ہوگئے۔^[۴]

مروی اے کہ رسول الله صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حکم اُتے اک خیمہ بپا کیتا گیا تے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مسلماناں نو‏‏ں حکم دتا کہ گروہ در گروہ آ کر علی علیہ السلام نو‏‏ں امیرالمؤمنین دے عنوان تو‏ں سلام کرن، تے حتی کہ ازواج رسول نے وی اس حکم نبوی دی تعمیل کيتی۔ ^[۵]

حاضرین دی تعداد

غدیر خم وچ حاضر افراد دی تعداد دے بارے وچ مؤرخین دے درمیان اختلاف ا‏‏ے۔ بعض لوگاں نے انہاں دی تعداد 10000 ^[۶]،بعض نے 12000، بعض نے 17000 ^[۷]، تے بعض نے 70000 افراد^[۸] نقل کيتی ا‏‏ے۔

غدیر خم دے مقام اُتے اجتماع دی گنجائش تے سنہ 10 ہجری وچ مدینہ دی آبادی دے پیش نظر ہور مکہ وچ حجۃ الوداع دے موقع اُتے حجاج دی تعداد نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے غدیر خم وچ 10000 افراد اُتے مبنی روایت نو‏‏ں مستند تر تے صحیح تر قرار دتا جاسکدا ا‏‏ے۔^[۹]

غدیر دے راوی

تاریخ اسلام وچ کم ہی ایسا کوئی مرحلہ تے کوئی واقعہ ہوئے گا جو سند تے وقوع دے لحاظ تو‏ں اس قدر قوی تے مستحکم ہوئے۔ حدیث غدیر دے راوی بہت نيں جنہاں وچو‏ں بعض مشہور راویاں دے نام حسب ذیل نيں:

اہل بیت یعنی امام ‌علیؑ، حضرت فاطمہ(س)، امام حسنؑ تے امام حسینؑ۔ بعد ازاں 110 صحابہ دے نام آندے نيں جنہاں وچو‏ں بعض دے نام حسب ذیل نيں:

عمر بن ‌الخطاب^[۱۰]، عثمان بن عفان^[۱۱]، عائشہ بنت ابی بکر^[۱۲]، سلمان فارسی^[۱۳]، ابوذر غفاری^[۱۴]، زبیر بن‌ عوام^[۱۵]، جابر بن عبداللہ انصاری^[۱۶]،عباس بن عبدالمطلب^[۱۷]، ابوہریرہ^[۱۸] وغیرہ، جو واقعہ غدیر دے وقت غدیر خم دے مقام اُتے حاضر سن تے انھاں نے ایہ حدیث بلاواسطہ طور اُتے نقل کيتی ا‏‏ے۔

بعد ازاں تابعین نيں جنہاں وچو‏ں 83 افراد نے ایہ حدیث نقل کيتی اے تے انہاں وچو‏ں اصبغ بن نباتہ^[۱۹]، تے اموی خلیفہ عمر بن عبدالعزیز^[۲۰] دے نام قابل ذکر نيں۔

تابعین دے بعد دوسری صدی ہجری تو‏ں لے ک‏ے چوہدويں صدی ہجری تک 360 علمائے اہل سنت تو‏ں ایہ حدیث نقل ہوئی اے ؛ جنہاں وچ شافعیاں دے امام محمد بن ادریس شافعی،^[۲۱] حنابلہ دے امام احمد بن حنبل،^[۲۲]، احمد بن شعیب نسائی^[۲۳]، ابن مغازلی،^[۲۴] احمد بن عبداللہ^[۲۵]، احمد بن عبدربہ^[۲۶] زیادہ مشہور نيں۔

شیعہ محدثین تے علماء وچو‏ں بےشمار افراد نے حدیث غدیر نو‏‏ں اپنی کتب وچ نقل کیتا اے جنہاں وچ شیخ کلینی، شیخ صدوق، شیخ مفید، شیخ طوسی، سید مرتضی وغیرہ زیادہ مشہور نيں۔^[۲۷]

بوہت سارے محدثین حدیث غدیر نو‏‏ں حدیث حسن تے بوہت سارے دوسرے اسنو‏ں حدیث صحیح سمجھدے نيں؛^[۲۸] ہور تمام شیعہ محدثین تے بعض اکابرین اہل سنت اسنو‏ں حدیث متواتر سمجھدے نيں۔^[۲۹]

غدیر تو‏ں متعلق آیات

شیعہ^[۳۰] تے سنی مفسرین^[۳۱]، دے مطابق قرآن دی چند آیات حجۃ الوداع دے موقع اُتے واقعۂ غدیر دے سلسلے وچ نازل ہوئیاں نيں:

1۔ سورہ مائدہ آیت 3:

الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِيناً۔؛
ترجمہ: اج ميں تواڈے دین نو‏‏ں کامل کر دتا تے تساں اُتے اپنی نعمت پوری کر دتی تے تواڈے لئے اسلام نو‏‏ں بحیثیت دین دے پسند کر لیا۔

2۔ سورہ مائدہ آیت 67:

يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللّهَ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ۔؛
ترجمہ: اے پیغمبر ! جو اللہ دی طرف تو‏ں آپ اُتے اتارا گیا اے، اسنو‏ں پہنچیا دیجئے تے جے آپ نے ایسا نہ کیتا تو اس دا کچھ پیغام پہنچایا ہی نئيں تے اللہ لوگاں تو‏ں آپ دی حفاظت کرے گا، بلاشبہ اللہ کافراں نو‏‏ں منزل تک نئيں پہنچایا کردا۔

3۔ سورہ معارج آیات 1 و 2:

سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ ٭ لِّلْكَافِرينَ لَيْسَ لَهُ دَافِعٗ۔؛
ترجمہ: اک طلب کرنے والے نے طلب کیتا اس عذاب نو‏‏ں جو ہونے ہی والا اے ٭ کافراں دے لئی، اسنو‏ں کوئی ٹالنے والا نئيں ا‏‏ے۔

مؤخر الذکر دو آیات کریمہ دی تفاسیر وچ بیان ہويا اے کہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے امیرالمؤمنین دی ولایت دا اعلان کیتا تو نعمان بن حارث فہری آپؐ دے قریب آیا تے اعتراض دی حالت وچ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں کہیا: "تو نے سانو‏ں توحید تے اپنی رسالت اُتے ایمان لانے تے جہاد و حج تے روزہ و نماز تے زکات دا حکم دتا تے اسيں نے وی قبول کیتا لیکن تو اس اُتے راضی نہ ہويا تے ہن اس نوجوان نو‏‏ں مقرر کیتا تے اسنو‏ں ساڈا ولی قرار دتا، کیتا ایہ اعلان ولایت تو نے اپنی طرف تو‏ں کیتا یا خدا دی جانب سے؟ جدو‏ں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ ایہ اعلان خدا دی طرف تو‏ں سی تو اس نے انکار دی حالت وچ کہیا: جے ایہ اعلان خدا دی جانب تو‏ں سی تو اک پتھر آسمان تو‏ں اس دے سر اُتے آگرے۔ اسی حالت وچ آسمان دی طرف تو‏ں اک پتھر اس دے سر اُتے نازل ہويا تے اسنو‏ں اوتھے ہلاک کرڈالا تے ایہ آیات نازل ہوئیاں۔^[۳۲]

اسلام وچ عید غدیر

مسلمانان عالم تے بالخصوص شیعہ روز غدیر نو‏‏ں وڈی عیداں وچ شمار کردے نيں تے ایہ دن انہاں دے درمیان عید غدیر دے نام تو‏ں مشہور و معروف ا‏‏ے۔^[۳۳]

اس عید دی شہرت اس قدر زیادہ اے کہ عباسی خلیفہ مستعلی بن مستنصر عباسی دی سنہ 487 وچ عید غدیر نو‏‏ں انجام پائی۔ ^[۳۴] ہور اہل سنت دے مصادر حدیث وچ منقول اے کہ جو وی 18 ذی الحجہ نو‏‏ں روزہ رکھے خداوند متعال اسنو‏ں چھ مہینےآں دے روزے دا ثواب عطا فرمائے گا؛ تے ایہ دن اوہی عید غدیر ہی دا دن ا‏‏ے۔^[۳۵] عید غدیر دی رات وی مسلماناں دے درمیان معروف راتاں وچ شمار ہُندی ا‏‏ے۔^[۳۶]

رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا:

يوم غدير خم أفضل أعياد أمتي، وهو اليوم الذي أمرني الله تعالى ذكره فيه بنصب أخي علي بن أبي طالب علما لامتي يهتدون به من بعدي، وهو اليوم الذي أكمل الله فيه الدين، وأتم على امتي فيه النعمة، ورضي لهم الاسلام دينا۔
ترجمہ: روز غدیر میری امت دی بہترین عیداں وچو‏ں اے تے ایہ اوہ دن اے جدو‏ں خداوند متعال نے حکم دتا کہ وچ اپنے بھائی علی بن ابی طالب نو‏‏ں اپنی امت دے پرچمدار دے طور اُتے مقرر کراں تا کہ میرے بعد لوگ انہاں دے ہتھو‏ں ہدایت پان تے ایہ اوہ دن اے جدو‏ں خدا نے دین نو‏‏ں کامل کیتا تے اپنی نعمت میری امت اُتے پوری کردی تے اسلام نو‏‏ں انہاں دے لئے بحیثیت دین پسند کر لیا۔^[۳۷]

امام صادقؑ نے فرمایا:

وهو عيد الله الاكبر، وما بعث الله نبيا إلا وتعيد في هذا اليوم وعرف حرمته، واسمه في السماء يوم العهد المعهود وفي الارض يوم الميثاق المأخوذ والجمع المشهود۔
ترجمہ: غدیر خم دا دن اللہ دی وڈی عید اے، خدا نے کوئی پیغمبر مبعوث نئيں کیتا مگر ایہ کہ اس نے اس دن نو‏‏ں عید قرار دتا تے اوہدی عظمت و حرمت نو‏‏ں پہچان لیا؛ تے اس عید دا نام آسمان وچ عہد و پیمان دا دن تے روئے زمین اُتے میثاق محکم تے عمومی حضور تے موجودگی دا دن، ا‏‏ے۔^[۳۸]

غدیر معصومین دے کلام وچ

امام علیؑ نے فرمایا:

"اے مسلمانو تے اے مہاجرین و انصار! کیہ تسيں نئيں سنیا کہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے غدیر دے دن مینو‏ں تواڈا مولا قرار دتا؟ تے سب نے کہیا ہاں ایسا ہی ا‏‏ے۔ ^[۳۹]

حضرت فاطمہ(س) فرماندیاں نيں:

"گویا تسیں نئيں جاندے! رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے غدیر دے دن کیہ فرمایا؟ خدا دی قسم، اس دن رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مقام ولایت و امامت نو‏‏ں علیؑ دے لئے مقرر تے استوار فرمایا تاکہ اس منصب دی نسبت تواڈی لالچ دی رسی نو‏‏ں کٹ دین"۔^[۴۰]

امام حسنؑ نے فرمایا:

"مسلماناں نے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں دیکھیا تے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی گل سنی جدو‏ں روز غدیر میرے والد دا ہتھ پھڑ لیا تے انہاں تو‏ں مخاطب ہوکے فرمایا: جس دا میں مولا تے راہبر و راہنما ہاں پس ایہ علیؑ وی اس دے مولا و رہبر و راہنما نيں"۔^[۴۱]

امام حسینؑ نے فرمایا:

"رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے علیؑ نو‏‏ں تمام آداب دے نال پرورش کیتی، جدو‏ں علیؑ نو‏‏ں روحانی تے نفسیاتی لحاظ تو‏ں مستحکم کیتا عہدہ امامت انہاں دے سپرد کیتا تے غدیر دے دن فرمایا: جس دا میں مولا ہو تے رہبر ہاں، پس ایہ علیؑ وی اس دے مولا تے رہبر نيں"۔^[۴۲]

امام علی رضاؑ نے فرمایا:

"روز غدیر آسمان والےآں دے نزدیک اہل زمین والےآں دی نسبت زیادہ مشہور اے ... جے لوگ اس دن دی قدر و عظمت تو‏ں واقف ہُندے بےشک فرشتے ہر روز 10 مرتبہ انہاں دے نال مصافحہ کردے"۔^[۴۳]

شاعران غدیر

غدیر دے مطالعاندی مآخذ

متعلقہ مضامین

باہرلے جوڑ

حوالے

منابع