غزوہ بنی قریظہ

غزوۂ بنی قُرَیظہ یہودیاں دے نال رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے معرکاں وچو‏ں آخری معرکہ اے جو سن 5 ہجری وچ لڑا گیا۔ اس جنگ دا سبب ایہ سی کہ یہودی قبیلے بنو قریظہ نے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے نال اپنے معاہدے نو‏‏ں پامال کردتا سی تے جنگ خندق وچ مشرکین تے دوسرے احزاب دے نال تعاون کر چدے سن ۔ چنانچہ مسلماناں نے بنو قریظہ دے قلعاں دا محاصرہ کیتا؛ محاصرہ اک ماہ تک جاری رہیا تے بعدازاں بنو قریظہ نے قلعے ترک کردے ہتھیار ڈال دیئے تے یہودیاں نے سعد بن معاذ دا نام بطور ثالث پیش کیتا تے آپؐ نے انہاں دی تجویز تو‏ں اتفاق کیتا تے اک روایت دے مطابق سعد نے انہاں دے جنگجو مرداں دے قتل تے بچےآں تے عورتاں دی اسیری تے اموال دی ضبطی دا حکم جاری کیتا۔ بعض مؤرخین نے دلائل دے کر اس روایت وچ شک و تردد ظاہر کیتا اے کہ سعد نے انہاں دے مرداں دے قتل دا حکم دتا ہو تے اسنو‏ں خزرجیاں دے حسد دا شاخسانہ قرار دتا اے کیونکہ سعد بن معاذ دا تعلق قبیلہ اوس تو‏ں سی ۔

تاریخچہ

قبیلہ بنو قریظہ دے منشاء و مبداء (Origin) تے انہاں یثرب ہجرت دے بارے وچ متعدد آراء و نظریات منقول نيں۔ یہودیاں دی بعض زبانی روایات دے مطابق بنو قریظہ حضرت موسی دے بھائی حضرت ہارون دی نسل تو‏ں نيں جو سیلِ عَرِم (عرم دے سیلاب) تو‏ں قبل ـ جو اوس و خزرج جداں عرب قبائل دی يثرب دی طرف ہجرت دا باعث بنا سی ـ اس شہر وچ سکونت پذیر ہوئے سن ۔^[۱]

بعض روایات دے مطابق سنہ 70 عیسوی وچ بنو قریظہ، رومیاں تے یہودیاں دے درمیان ہونے والی جنگ دے بعد، حجاز دی طرف فرار ہوئے سن تے یثرب دے نواح وچ "مَہزور" دی حدود وچ سکونت پذیر ہوئے سن ۔^[۲] دوسری طرف تو‏ں بعض مآخذ وچ اے کہ ایہ لوگ فلسطین وچ سکونت پذیر "جذام" نامی قوم تو‏ں تعلق رکھدے سن جو عادتا بن سموئل (یا شموئل؛ [بقول یعقوبی عادتا بن "السموأل"] حکومت حدود 1075-1045 قبل از مسیح) دے دور وچ دین یہود اختیار کرچدے سن ۔^[۳]

بنو قریظہ دوسرے یہودی قبائل دے نال مل کر شہر دی حکومت اپنے ہتھ وچ لینے وچ وچ کامیاب ہوئے تے انہاں دا القیطوان یا الفطیون نامی فرمانروا بحرین وچ الزارہ دے مقام اُتے متعین ملک فارس دے مربولی دا باج گزار سی ۔^[۴] سنہ 525 عیسوی وچ حبشہ دی عیسائی سلطنت ـ جو سلطنت روم دی حمایت یافتہ سی ـ یمن دی یہودی حکومت نو‏‏ں شکست دی تو یثرب دے یہودیاں دی قوت وی کمزور پڑ گئی۔ قبیلہ خزرج تے یہودیاں دے درمیان جنگ وچ یہودی حکمران مارا گیا تے عرباں نے شہر دا انتظام سنبھالا۔^[۵]

یثرب اُتے عرباں دا غلبہ یہودیاں نو‏‏ں راس نہ آیا تے بہت سارے یہودی یثرب چھڈ دے چلے گئے۔ طلوع اسلام دے قریبی دور وچ یہودی قبائل شہر تو‏ں باہر واقع اپنے قلعاں وچ رہائش پذیر سن ۔ بنو قریظہ اس زمانے وچ یہودیاں دے افراد قوت ہور اثر و رسوخ دے لحاظ تو‏ں دوسرے دو قبائل ـ یعنی بنی قینقاع تے بنی نضير ـ تو‏ں زیادہ طاقتور سن ۔ اوہ یثرب دے جنوب مشرق وچ سکونت پذیر سن ۔ بنو قریظہ دے سلسلے وچ واحد مستقل روایت سنہ 5 ہجری وچ مسلماناں دے نال انہاں دی جنگ دی روایت اے تے انہاں دے بارے وچ دوسری روایات در حقیقت اوس و خزرج دی تاریخ دے ضمن وچ بیان ہوئیاں نيں تے اس تاریخ دا زيادہ تر تعلق اسلام دی آمد دے زمانے تو‏ں ا‏‏ے۔

غزوے دا سبب

جنگ دی اصل وجہ ایہ سی کہ بنو قریظہ نے مسلماناں دے نال کیتا ہويا عہد و پیمان توڑ دتا تے جنگ احزاب وچ مسلماناں دے خلاف مشرکین دے نال سازباز کيتی۔ اسلامی تواریخ وچ اے کہ جدو‏ں مشرکین مکہ ـ جو بنو قریظہ دے تازہ بتازہ حلیف بن چدے سن ـ مدینہ دے قریب آپہنچے تو جنگ احزاب دے بھڑکا دینے وچ اہ‏م کردار ادا کرنے والے تے بنو نضیر تو‏ں تعلق رکھنے والے حیی بن اخطب، قریش دے نمائندے دے طور اُتے بنو قریظہ دے پاس پہنچیا تے انہاں نو‏ں مسلماناں دے خلاف جنگ وچ قریش دے نال تعاون کرنے اُتے آمادہ کیتا۔^[۶]

ایہ خبر رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں ملی تو آپؐ نے صحابہ وچو‏ں سعد بن معاذ، اسید بن حضیر تے سعد بن عبادہ نو‏‏ں تحقیق دے لئے بنو قریظہ دے پاس روانہ کیتا۔ مروی اے کہ بنو قریظہ نے آپؐ دے ایلچیاں دے نال نہایت توہین آمیز سلوک روا رکھیا تے مسلماناں دے نال اپنے عہد و پیمان دا صاف انکار کیتا۔^[۷]

یہ اوہ وقت سی جدو‏ں مسلما‏ن خندق دے اس پار مشرکین تے انہاں دے حلیفاں دے خلاف برسر پیکار سن جو مدینہ اُتے چڑھائی دے لئے آئے سن ۔

مدینہ دے جنوب مشرق وچ بنو قریظہ دا مسکن ایسے مقام اُتے واقع سی کہ اوہ آسانی تو‏ں خندق دے دفاع وچ مصروف مسلماناں اُتے پشت تو‏ں حملہ کرسکدے سن ؛ چنانچہ بنو قریظہ دی پیمان شکنی دی خبر نے مسلماناں دے حوصلاں اُتے تباہ کن اثرات مرتب کيتے۔ بعض روایات دے مطابق، جس وقت مشرکین نے مدینہ دا محاصرہ کررکھیا سی، بنو قریظہ نے رات دے وقت مسلماناں اُتے شب خون مارنے دا فیصلہ کیتا تے اسی مقصد تو‏ں انھاں نے مشرکین نو‏‏ں بعض پیغامات وی بھجوائے تے انہاں تو‏ں افرادی قوت دی درخواست کيتی۔ ایہ خبر سن کر پیغمبر اسلامؐ نے 200 افراد مدینہ دے تحفظ دے لئے تعینات کيتے جنہاں نے صبح تک تکبیر کہی تے اجالا پھیل گیا تو بنو قریظہ دا خطرہ ٹل گیا۔^[۸] اک شب یہودیاں دے تقریبا 10 دلیر جنگجؤاں نے شہر اُتے حملہ کیتا لیکن مسلماناں دے اک گروہ تو‏ں مختصر سی جھڑپ دے بعد پلٹ کر چلے گئے۔^[۹] ابوبکر کہیا کردے سن کہ (غزوہ خندق دے دوران) اسيں جتنے مدینہ وچ بنو قریظہ دی طرف تو‏ں اپنی خواتین تے بچےآں نو‏‏ں لاحق خطرے تو‏ں خائف سن اتنے قریش تے غطفان تو‏ں خوفزدہ نہ سن ۔^[۱۰]

اسی وجہ تو‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے غزوہ خندق وچ دشمناں دے منتشر ہونے دے دن ہی جنگ بنی قریظہ دی طرف عزیمت فرمائی۔

جنگ تے اس دا انجام

مسلماناں نے بنو قریظہ دے قلعاں تے گھراں دا محاصرہ کیتا۔ محاصرہ 15 تو‏ں 25 دن تک جاری رہیا۔ بنو قریظہ نے خود ہی بنو نضیر دی طرح ہتھیار ڈالنے تے مسلماناں دے سامنے سر تسلیم خم کرنے دی تجویز دتی بشرطیکہ انہاں دے نال اوہی سلوک روا رکھیا جائے جو قبل ازاں بنو نضیر دے نال روا رکھیا گیا تے انھاں نے اموال تے املاک تو‏ں چشم پوشی کردے اپنی جاناں لے ک‏ے مدینہ ترک کردتا سی ۔ اُتے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے انہاں دی شرطاں ماننے تو‏ں انکار کیتا تے تے انہاں دی تجویز ایہ کہہ کر منظور کرلی کہ "جو آپؐ کدرے بنوقریظہ نو‏‏ں اوہی ماننا پڑے گا"؛^[۱۱] [کیونکہ بنو نضیر نے مدینہ ترک کرنے دے باوجود غزوہ احزاب وچ بھرپور کردار ادا کیتا سی تے اپنے وعدے دا پاس نئيں رکھ سدے سن ]۔

بنو قریظہ ہی دی تجویز پر، آنحضرتؐ نے اوس دے زعیم تے قبیلۂ بنو عبد الاشہل دے سربراہ سعد بن معاذ نو‏‏ں ثالث دے طور اُتے مقرر فرمایا۔^[۱۲]

بنو قریظہ دی طرف تو‏ں فیصلے دے لئے سعد بن معاذ دا نام پیش کيتے جانے دا سبب ایہ سی کہ انہاں دا قبیلہ (اوس) قبل از اسلام انہاں دے حلیف قبائل وچ شمار ہُندا سی ۔ سعد نے تورات دے احکامات تے جنگ تو‏ں قبل رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے نال انہاں دے منعقدہ معاہدے وچ مندرجہ نکات تو‏ں استناد کردے فیصلہ سنایا کہ "جس نے وی رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے خلاف حزب و و گروہ تشکیل دتا ہو، اوہدی سزا موت اے،^[۱۳] تے انہاں دی عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں قیدی بنایا جائے گا۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا کہ سعد دا حکم اللہ دی مشیت دے مطابق سی ۔ سورہ انفال دی آیات 56، 57 تے 58 تے سورہ احزاب دی آیات 26 تے 27 جنگ بنی قریظہ دے سلسلے وچ نازل ہوئیاں نيں۔^[۱۴]

بنو قریظہ دے مقتولین دے بارے وچ مختلف آراء تے خیالات تاریخ وچ منقول نيں؛ جداں: بنو قریظہ دے مرداں تے بالغ لڑکےآں نو‏‏ں قتل کیتا گیا جنہاں دی تعداد 600 تو‏ں 800 تک سی ؛ اک قریظی عورت وی اک مسلما‏ن دے قتل دے الزام وچ ماری گئی؛ بنو قریظہ دا اک مرد بنام "رفاعہ بن سموئل سلمی بنت قیس دی سفارش اُتے بخش دتا گیا۔ سلمی والدہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی والدہ دی طرف تو‏ں آپؐ دی خالاواں وچ شمار ہُندی سن۔^[۱۵] اُتے مستند روایات وچ بیان کیتا گیا اے کہ صرف انہاں جنگجو افراد نو‏‏ں مارا گیا جنہاں نے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تے مسلماناں دے خلاف جارحانہ اقدامات کيتے سن ۔^[۱۶]

بنو قریظہ دے اموال نو‏‏ں مسلماناں وچ ونڈ دتا گیا؛ پہلی بار مال غنیمت وچ سواراں تے پیاداں دا حصہ معین ہويا۔ سوار نو‏‏ں دو حصے تے پیادے نو‏‏ں اک حصہ دتا گیا۔ اموال تے بالخصوص ہتھیاراں دی فہرست تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اس معردے وچ بنو قریظہ تو‏ں ہتھ آنے والا مال غنیمت قابل توجہ سی، تے شاید مال غنیمت دی وڈی مقدار دی وجہ تو‏ں ہی تقسیم غنائم دی نويں روش اُتے عمل کرنا ممکن ہويا ا‏‏ے۔

قتال دا تاریخی جائزہ

روایات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ مسلماناں نو‏‏ں قبل ازاں بنو قینقاع تے بنو نضیر دے مدینہ تو‏ں جلاوطن کرنے دا تجربہ سی چنانچہ اوہ ہن بنو قریظہ دی مدینہ بدری اُتے راضی نہيں ہوسکدے سن کیونکہ انہاں نو‏ں یقین سی کہ اوہ وی بنو نضیر دی مانند مکہ وچ مسلماناں دے دشمناں تے مدینہ تو‏ں باہر سکونت پذیر یہودیاں تو‏ں جا ملیاں گے۔ بہر حال قرآن دا بیان تے سورہ احزاب دی آیات 26 تے 27 مذکورہ حکم دی تائید کردیاں ناں^[۱۷] لیکن اس دا ایہ مطلب وی نئيں اے کہ بنو قریظہ دے تمام مرد مارے گئے ہون۔ سید جعفر مرتضی اپنی کتاب الصحیح وچ سورہ احزاب دی آیت 26 دی تفسیر بیان کردے ہوئے لکھدے نيں: آیت کریمہ …فَرِيقًا تَقْتُلُونَ وَتَأْسِرُونَ فَرِيقًا ^[۱۸] تو‏ں مراد صرف مرد نيں کیونکہ لفظ تاسرون مرداں دے لئے قابل استفادہ اے تے عورتاں نو‏‏ں اسیر بنانے دے لئے لفظ "سبایا" استعمال ہُندا اے ؛ اگرچہ بعض لوگاں نے تاسرون نو‏‏ں بچےآں تے عورتاں دے لئے قرار دتا اے تے "تقتلون" دا لفظ مرداں دے لئے۔^[۱۹] چنانچہ بنو قریظہ دے تمام ہالکین دی تعداد 400 بندی اے جداں کہ ابن شہر آشوب نے لکھیا اے کہ بنو قریظہ دے مرداں دی تعداد 700 سی جنہاں وچ 450 نو‏‏ں مار دتا گیا۔^[۲۰]

یہودیاں دے قتل دی داستان

• مالک نے اس داستان دے اصل راوی یعنی ابن اسحاق نو‏‏ں دجال ^[۲۱] وچو‏ں قرار دتا اے،^[۲۲] تے اس الزام دی دلیل بیان کردے ہوئے لکھیا اے کہ اس نے یہودیاں دے نال مسلماناں دی جنگاں دی داستان یہودیاں دے فرزنداں تو‏ں نقل کيتی ا‏‏ے۔^[۲۳] چنانچہ مالک بن انس نو‏‏ں اس داستان دے مخالفین وچ شمار کیتا جا سکدا ا‏‏ے۔
• ابن حجر عسقلانی، ابن اسحاق نو‏‏ں ضعیف راوی دے طور اُتے متعارف کراندا اے چنانچہ^[۲۴] کہیا جاسکدا اے کہ اوہ وی اس داستان نو‏‏ں تسلیم کرنے دے لئے تیار نئيں ا‏‏ے۔
• سید احمد برکات وی مخالف دلائل دے کر یہود بنی قریظہ دے بارے وچ ابن اسحاق دی نقل کردہ داستان دی نفی کردا ا‏‏ے۔^[۲۵]
• ولید عرفات نے وی ابن اسحاق تے بنو قریظہ دی داستان دے درمیان حائل طویل مدت تے اس داستان دے لئے (ابن اسحاق دی طرف سے) کوئی قابل اعتماد تے صحیح سند دے فقدان نو‏‏ں اس داستان دے ضعف دی دلیل سمجھدا اے تے اوہدی داستان دی نفی دے لئے دوسری دلیلاں وی پیش کردا ا‏‏ے۔^[۲۶]
• ڈاکٹر سید جعفر شہیدی لکھدے نيں: لگدا اے کہ بنو قریظہ دی داستان واقعۂ بنی قریظہ دے برساں بعد جدو‏ں اس محاصرے وچ موجود نسل دا خاتمہ ہوچکيا تو قبیلۂ خزرج دے کسی داستان گو شخص دے ہتھو‏ں تحریف دا شکار ہوکر تحریر کيتی گئی اے تا کہ اوہ اس ذریعے تو‏ں جتا سدے کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے نزدیک قبیلۂ اوس دی حرمت تے وقعت قبیلۂ خزرج جتنی نہ سی تے ایہی وجہ سی کہ آپؐ نے خزرج دے حلیفاں نو‏‏ں نئيں مارا لیکن اوس دے حلیفاں دے سر قلم کردیئے۔ ہور اس داستان گو شخص نے ایہ دسدے دی سعی دی اے کہ گویا قبیلۂ اوس دے سربراہ نے اپنے حلیفاں دا حق ادا نئيں کیتا اے !،^[۲۷] جدو‏ں کہ عہد شکنی تے حلیفاں دی عدم رعایت، عرباں دے ہاں معیوب تے مذموم سی۔

یہودی مآخذاں وچ سعد دا فیصلہ

• سعد بن معاذ نے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے نال بنو قریظہ دے عہدنامے دی بنیاد اُتے یہودیاں دے دینی مآخذ تو‏ں استناد کردے ایہ فیصلہ سنایا؛^[۲۸]
• یہودیاں دی رائے دے مطابق اس فیصلے نو‏‏ں شرعی سزا سمجھیا جاندا سی ؛^[۲۹]
  موجودہ تورات وچ کسی شہر دے بزور تسخیر کرنے دے احکم بیان کردے ہوئے تحریر ہويا اے "جے تیرے پروردگار نے اس (شہر) نو‏‏ں تواڈے سپرد کیتا تو اس دے تمام مرداں نو‏‏ں تہہ تیغ کرو؛ انہاں دی عورتاں، بچے، حیوانات تے جو کچھ وی اس شہر وچ اے اوہ غنیمت وچ شامل ا‏‏ے۔ پس تساں سب کچھ غنیمت دے طور اُتے اٹھاؤ تے پروردگار دی عطا کردہ غنیمت وچو‏ں کھا لو"۔^[۳۰]

حوالے

مآخذ