کشمیر
کشمیر برصغیر پاک ھند دے شمال مغرب وچ اک پہاڑی دیس اے ۔ تریخی طور تے کشمیر اوہ وادی اے جہڑی ہمالیہ تے پیر پنجال دے پہاڑی سلسلیاں دے وچکار واقع اے ۔ اج کل کشمیر کافی وڈے علاقے نوں سمجھیا جاندا اے ، جس چ وادی کشمیر ، جموں ، لداخ ، آزاد کشمیر تے پاکستان دے شمالی علاقے گلگت تے بلتستان شامل نیں ۔ گلگت تے 1848ء چ کشمیر دے ڈوگرہ راجہ نے قبضہ کر لئیا سی ، استوں پہلے ایہہ اک آزاد ریست سی ، پاکستان بنن دے ویلے ایہہ علاقہ کشمیر چ شامل سی ۔ ایدا کچھ حصھ ھندستان کول کچھ پاکستان کول تے کچھ چین کول اے۔ لوک مسلمان ھندو سکھ بدھ نیں
وادی کشمیر پہاڑاں دے دامن چ کئی دریاواں نال زرخیز ہون والی سرزمین اے ۔ ایہہ اپنے حسن دی وجہ توں زمین تے جنت تصور کیتی جاندی اے ۔
کشمیر (کشمیری:کٔشِیر / کشیر؛ مقامی ناں 'کشیر') برصغیر پاک ھنددا شمال-مغربی کھیتر اے۔ 19ویں صدی دے ادھ تک کشمیر دا مطلب صرف اپرلے ہمالیا اتے پیر پنجال پربت لڑی دے وچکار کشمیر وادی ہندا سی۔ اج ایہہ اک بہت وڈے کھیتر نوں درساؤندا اے جس وچ بھارت ولوں قبضہ کیتا جموں اتے کشمیر وی شامل اے اتے اس پردیش وچ کشمیر گھاٹی توں علاوہ جموں، اتے لداخ کھیتر وی شامل ہن۔ پاکستان دے انتظام ہیٹھلے آزاد کشمیر اتے گلگت بلتستان، اتے چین دے انتظام ہیٹھلے اکسائی چن اتے قراقرم پرے علاقہ وی کشمیر دے کھیتر دا حصہ ہن۔[۱][۲][۳]
پہلے ہزار سالاں دے پہلے ادھ وچ، کشمیر کھیتر' ہندو دھرم دا اتے مگروں بدھ دھرم دا اک اہم مرکز بن گیا؛ اس توں ہور مگروں، تیجی صدی وچ، کشمیر وچ شیو مت دا ابھار شروع ہویا۔[۴] سن 1939 وچ شاہ میر سلطان-کشمیر جاں شاہ میر راجٹبر دی بنیاد رکھن مگروں کشمیر دا پہلا مسلمان حکمران بنیا۔[۵] 1586 توں لے کے 1751 تک کشمیر مغل سامراج دا حصہ سی[۶]،اتے اس پچھوں 1820 تک اک افغانی درانی سلطنت دا حصہ رہا اے۔[۵] اس سال رنجیت سنگھ دے راج ہیٹھاں سکھاں نے کشمیر دے کھیتر نوں اپنے راج وچ ملا لیا سی۔[۵]1846 وچ پہلی اینگلو-سکھ لڑائی وچ سکھاں دی ہار مگروں اتے انگریزی سرکار ولوں امرتسر دا معاہدہ دے مطابق کشمیر دی خرید پچھوں، جموں دا راجا گلاب سنگھ کشمیر دا نواں حکمران بن گیا۔ اسدے اولاد دا راج، انگریزی تاج دے راج ہیٹھاں 1947 دی بھارت دی ونڈ تک رہا، جدوں اس اپر بھارت اتے پاکستان دوواں دیساں ولوں اپنا دعوہ پیش کیتا گیا۔
1947 توں، جموں اتے کشمیر دا وڈیرا کھیتر بھارت، پاکستان اتے چین دے وچکار جھگڑے دا کارن رہا اے، جس وچ بھارت اسدے زمینی کھیتر دے 43٪ اتے کل آبادی دے 70٪ حصے اُتے قابض اے۔ پاکستان اسدے زمینی کھیتر دے 37٪ اتے چین اسدے باقی 20٪ کھیتر اُتے قابض اے۔[۷][۱][۲] کشمیر دنیا دیاں سبھ توں ودھیرے فوجی کاروائیاں والے کھیتر لئی جانیا جاندا اے۔ اس کھیتر وچ بھارت اتے پاکستان وچکار تن مکھ جنگاں لڑیاں جا چکیاں ہن، اتے اس توں علاوہ بھارت اتے چین وچکار وی لڑائی چلدی رہی اے۔ اس کھیتر دے قبضے نوں لے کے بہت ساریاں جھڑپاں توں بنھاں سیاچن دی لڑائی، سرگرم کشمیر تحریک آزادی، کشمیری ہندواں دا پراگمن اتے اندرونی شہری بدامنی وی لگاتار جاری رہی اے۔[۸]
نام
سنسکرت وچ کشمیر دا نام کسمیرا سی۔[۹] نیلمت پران وچ وادی دا مول پانیاں توں ہویا دسیا گیا اے، جس وچ اک جھیل جسدا نام ستی-سرس سی، دا ذکر کیتا گیا اے۔[۱۰][۱۱] اک مشہور پر اواضع حقیقت مطابق اسدا مقامی نام کشمیر اس لئی پیا سی کیونکہ ایہہ دھرتی پانی وچوں پیدا ہوئی اے۔[۱۲]
اک ہور اواضع اصول مطابق اسدا نام کشئپ رشی توں پیا سی، جس بارے منیا جاندا اے کہ اسنے ہی اس دھرتی اپر لوک وسائے سن۔ اس اصول مطابق کشمیر نام کشئپا-میر (کشئپ جھیل) جاں کشئپ-میرو (کشئپ پربت) توں لیا ہو سکدا اے۔[۱۲]
پرانے یونانی اس کھیتر نوں کاسپیریا کہندے سن، جسنوں کہ مائلیٹس دے ہیکاٹیئس اتے ہیروڈاٹس (3.102، 4.44) دے کاسپاتائیروس نال جوڑ کے ویکھیا جاندا اے۔ کشمیر نوں ٹولیمی ولوں ذکر کیتا گیا کسپیریا دیش وی منیا جاندا اے۔[۱۳]
کیشمیر (Cashmere) اج دے نام کشمیر دا پرانے روپ اے، اتے کجھ دیساں وچ اج وی اسنوں اسے طرحاں بولیا اتے لکھیا جاندا اے۔
کشمیری بولی دے وچ کشمیر نوں کشیر کیہا جاندا اے۔[۱۴]
اتہاس
کشمیر وچ ہندو اتے بدھ دھرم
پرانے اتے مدھ دور دے ویلے دوران، کشمیر ہندو-بتکنیک سمانواد (syncretism) دے ترقی دا اک اہم مرکز رہا اے، جس وچ مدھیامک اتے یوگاچارا نوں شیو متّ اتے ادویت ویدانت نال ملایا گیا سی۔ بتکنیک موریا حکمران اشوک نوں اکثر کشمیر دی پرانی راجگڑھ شرینگری دا سہرا دتا جاندا اے، جہڑا کہ اس ویلے دے شہر شرینگر دے باہری علاقے وچ کھنڈراں دے روپ وچ بدل گیا اے۔ کشمیر کسے ویلے وچ بدھ دھرم دا گڑھ رہا اے۔[۱۵] بتکنیک سکھیا دے طور اُتے سروستیواد سکول نے کشمیر اپر بہت اثر پایا سی۔[۱۶] اس سامراج وچ پوربی اتے مغربی ایشیائی بتکنیک سادھوآں دے آؤن-جان دا ویروا وی ملدا اے۔ چوتھی صدی دے اخیر وچ، مشہور کوچا سادھو کمارجیو، جو کہ اک چنگے بھارتی پروار وچ پیدا ہوویا سی، نے کشمیر وچ بندھودتا دے ہیٹھ دیرگھاگم اتے مدھیاگم دی پڑائی کیتی سی۔ مگروں اوہ اک بہت ودھیا انووادک بن گیا سی جسنے بتکنیک دھرم نوں چین وچ لجان لئی مدد کیتی۔ اسدی ماں جیوا بارے منیا جاندا اے کہ اوہ کشمیر وچ ہی رہندی سی۔ ومہدف جہڑا کہ سروستیواد بتکنیک سادھو سی، کشمیر توں کوچا آیا اتے اسنے کمارجیو نوں بتکنیک لکھت ونیپٹاکا وچ نردیش دتے۔
.jpg)
کارکوٹا سامراج (سن 625 – 885) اک طاقتور ہندو سامراج سی، جہڑا کہ کشمیر کھیتر وچ پیدا ہویا سی۔[۱۷] اسدی قیام درلبھوردھن نے ہرش نے جیوندور دے ویلے کیتی سی۔ اس سامراج دی قیام نال کشمیر دکھنی ایشیا دی طاقت دے روپ وچ ابھریا۔[۱۸] اونتی ورمن نے کشمیر دے تخت اپر 855 نوں قبضہ کیتا، جس وچ اسنے اتپل سامراج دا قیام کیتا اتے کارکوٹا سامراج دا انت کیتا۔[۱۹]
پرمپرا دے مطابق، آدی شنکرا نے کشمیر وچ سسروجنپتھ (شرد پیٹھ) دا 8ویں صدی دے اخیر جاں 9ویں صدی دی شروعات وچ دورہ کیتا۔ مادھویا شنکراوجیئم نے دسیا کہ مندر دے چار دروازے سن جس مطابق ایہہ عالمی دے سارے ودواناں لئی کھلھے سن۔ سروجن پیٹھ دا دکھنی دروازے نوں اادِ شنکرا ولوں کھولھیا گیا سی۔[۲۰] پرمپرا دے مطابق، آدی شنکرا نے دکھنی دروازے نوں بحث وچ سارے ودواناں نوں ہرا کے کھولھیا سی جس وچ وکھ-وکھ کھیتراں دے ودوان جس وچ میمانسا، ویدانت اتے ہندو فلسفے دے ہور ودوان شامل سن۔ اس طرحاں اسنے اس مندر اپر اپنا پورن حق قائم کیتا سی۔[۲۱]
ابھنوخفیہ (سن 950–1020[۲۲][۲۳]) بھارت دے سبھ توں مہان دارشنکاں، رہسوادیاں اتے سہج شعورتاں وچوں اک سی۔ اس توں علاوہ اسنوں بھارت دا سبھ توں اہم سنگیتکار، شاعر، ناٹک کار، ٹپنیکار، دھرم شعورت اتے ترکشعورت منیا جاندا اے۔[۲۴][۲۵] ؛– اک گیانی آدمی جسنے بھارتی سبھیاچار اُتے ڈونگھا اثر پایا۔[۲۶][۲۷] اسدا جم کشمیر گھاٹی وچ اک ودوان اتے رہسوادی پروار وچ ہویا سی[۲۸] اتے اسنے فلسفہ اتے کلا دیاں اس ویلے دیاں ساریاں ادارےآں وچ پڑھائی کیتی سی جنہاں وچ اسنے 15 توں ودھ استاداں اتے گروآں توں سکھیا حاصل کیتی۔[۲۹] اپنے لمے جیوندور دے دوران اسنے 35 توں ودھیرے لکھتاں نوں پورا کیتا، جنہاں وچ سبھ توں وڈی اتے مشہور رچنا تنترلوک وی شامل اے، جو کہ تریک اتے قول دے سارے فلسفی اتے وہارک پکھاں نوں درساؤندی اے، جسنوں اجکلھ کشمیر شیومتّ نال جانیا جاندا اے۔ سہج شاستر دے فلسفہ وچ اسدا اک ہور اہم اتے مشہور کم بھارت منی دے ناٹشاستر دا ٹیکا اے۔[۳۰]
10ویں صدی وچ موکشوپایا جاں موکشوپایا شاستر، جو کہ غیر-سنیاسی لوکاں لئی موکش حاصل کرن لئی اک فلسفے والی لکھت اے، نوں شرینگر دی پردیومن پہاڑی اپر لکھیا گیا سی۔[۳۱][۳۲] ایہہ عوامی اپدیساں دی بنتر وچ اے اتے اس وچ 30،000 شلوک درج ہن۔(جس کرکے ایہہ رامائن نالوں وی لمی ہیے) اس لکھت دا مکھ حصہ وششٹ اتے رام دی گل بات اے۔[۳۳][۳۴] اس لکھت نوں مگروں (11ویں توں 14ویں صدی)[۳۵] تک ودھایا گیا اتے اسنوں ویدانت دے مطابق ڈھالیا جاندا رہا، جس توں ایہہ بدل کے یوگ وششٹ بن گئی۔[۳۶]
رانی کوٹ رانی مدھدور وچ کشمیر دی ہندو حکمران سی، جسنے سن 1339 تک راج کیتا۔ اوہ اک مشہور حکمران سی جسنوں سرینگر شہر نوں اکثر ہڑھاں توں بچاؤن لئی جانیا جاندا اے کیونکہ اوہ شہر وچ اک نہر دا اساری کروایا سی جسنوں اسدے نام دے مطابق کٹّ کول دا نام دتا گیا سی۔ ایہہ نہر جیہلم دریا توں شہر وچ آؤن توں پہلاں پانی لیندی اے اتے مگروں شہر دیاں حداں توں باہر جا کے مڑ جیہلم وچ رل جاندی اے۔[۳۷]
شاہ میر راجٹبر
شمس الدین شاہ میر (راج دور 1339–42) کشمیر دا پہلا مسلمان حکمران سی[۳۸] اتے اوہ شاہ میر ونش دا بانی سی۔[۳۸][۳۹] کشمیری اتہاسکار جونراج نے اپنیاں لکھتاں وچ شاہ میر دا ذکر کیتا اے جس وچ اوہ لکھدا اے کہ شاہ میر پنچگہوارا دا سی (جسنوں اجکلھ پنجگبر گھاٹی جو کہ راجوری اتے بدھال تحصیل دے وچکار اے، نال پچھانیا جاندا اے) اتے اسدے پرکھے کھتری سن، جنھا نے اسلام دھارن کر لیا سی۔[۴۰][۴۱] ودوان عبدالقادر رفیقی لکھدے ہن:
شاہ میر کشمیر وچ 1313 وچ سوہدیو (1301–20) دے راج ویلے اپنے پروار سمیت آیا اتے اسدے راج وچ نوکری کیتی۔ اگلے کجھ سالاں وچ اپنے طریقیاں اتے اہلیت کرکے شاہ میر نوں مشہوری ملی اتے اوہ اس کھیتر وچ اس ویلے دے سبھ توں اہم انساناں وچوں اک گنیا جان لگا۔ مگروں 1338 وچ ادینادیوا دی موت مگروں جو کہ سوہدیو دا بھرا سی، اسنے سوہدیو دے راج اپر اپنا قبضہ کر لیا اتے اس طرحاں اسنے کشمیر وچ اک پکے مسلمان راج دی نیہہ رکھی۔ حکمرانی کر رہے طبقہ اتے باہری حملے کشمیر وچ مسلمان راج دی قیام ہون دے دو مکھ کارن سن۔[۴۲]
"کشمیر اک بہشتی باغ اے۔ ایہہ اوہ باغ اے جس وچ بہار دی پکی ٹھاہر اے۔ ایہہ قلعہ اے۔ کشمیر بادشاہاں دی پتّ نوں چار چن لاؤن والا اتے درویشاں لئی اکانت استھان اے۔ اس دے ہرے-بھرے چمن، منموہنے جھرنے، دل نوں موہ لین والے پانی ترنگ اتے میداناں دا سہپن اکتھ اے جو شبداں دی پکڑ وچ نہیں آ سکدا۔ جدھر وی نظر دوڑاؤ پھلواڑی پئی دسدی اے، میری سلطنت وچ ایہہ دیش بہشت دا نمونہ اے۔"
رنچن لداخ توں اتے لنکر چک گلگت نیڑے دارد کھیتر توں کشمیر آئے اتے ایہناں نے کشمیر دے سیاسی اتہاس اپر اہم اثر پایا۔ ایہناں نوں راجے ولوں جاگیراں دتیاں گئیاں۔ رنچن تن سالاں لئی کشمیر دا حکمران وی رہا۔
شاہ میر شاہ میر راجٹبر دا پہلا حکمران سی جسنے 1339 ء وچ اپنے راج نوں قائم کیتا۔ بہت سارے مسلمان علما، جویں کہ میر سید علی ہمدانی، وچکار ایشیا توں لوکاں دے دھرم پرورتن کرن لئی کشمیر آئے اتے ایہناں دیاں کوششاں صدقہ ہزاراں کشمیری لوکاں نے اسلام دھارن کر لیا۔[۴۳] ہمدانی دے پتر نے سکندر بتشکن نوں اپنے راج وچ اسلامی قانون قایم کرن لئی وی منا لیا۔ 14ویں صدی دے اخیر تک لگبھگ سارے کشمیریاں نے اسلام دھارن کر لیا۔۔[۴۴]
مغل راج
مغل پاتشاہ بادشاہ اکبر نے کشمیر دیاں اندرونی شیعہ-سنی ونڈاں دا فائدہ اٹھاؤندے ہوئے اسنوں جت لیا سی۔[۴۵] اتے اس طرحاں اسنے دیسی کشمیری مسلمان راج دا انت کر دتا سی۔[۶] اکبر نے 1586 [[عیسوی کیلنڈر|ء وچ اسنوں قابل صوبے وچ ملا دتا سی پر شاہ جہان نے اسنوں اک الگ صوبہ بنا دتا اتے اسدا مکھ نگر سرینگر بنا دتا۔
افغانی راج
افغانی درانی ونش دے درانی سامراج نے 1751 [[عیسوی کیلنڈر|ء وچ کشمیر اپر اپنا حق قائم کیتا جدوں اوہناں نے 15ویں مغل پاتشاہ (بادشاہ) احمد شاہ بہادر دے وائسرائے موئین-ال-ملک نوں ہرا کے درانی بانی احمد شاہ درانی نے اسنوں پھر توں بحال کر دتا سی۔ اسنے لگبھگ اجکلھ دے افغانستان اتے پاکستان دے سارے کھیتر نوں مغلاں اتے دیسی حکمراناں توں 1820 تک جتی رکھیا سی پر 1820 [[عیسوی کیلنڈر|ء وچ اسدی سکھاں ہتھوں ہار ہوئی سی۔ کشمیری اتہاسکاراں دے مطابق افغان حکمراناں نے کشمیریاں دے بہت دمن کیتا۔[۴۶]
سکھ راج
1819 وچ، کشمیر گھاٹی دا حق افغانستان دے درانی سامراج ہتھوں پنجاب دے رنجیت سنگھ دی اگوائی وچ سکھاں دیاں جیتو فوجاں ول کھسکنا شروع ہو گیا،[۴۷] اس طرحاں چار صدیاں توں راج کر رہا مغل سامراج دا مسلمان راج اتے افغانی راج دا انت ہو گیا۔ کیونکہ افغاناں نے کشمیریاں نوں بہت تنگ پریشان سی، جس کرکے اوہناں نے شروعات وچ نویں سکھ حکمراناں دا استقبال کیتا۔[۴۸] بھاویں کہ سکھ گورنر وی مگروں کرڑے ثابت ہوئے اتے سکھ راج نوں عامَ طور اُتے دمنکاری منیا جاندا سی،[۴۹] کیونکہ سکھ سامراج دی راجگڑھ لاہور سی جسدا شاید کشمیر دے دور واقع ہون کرکے وی گورنراں نے غلط استعمال کیتا۔[۵۰] سکھاں نے بہت سارے مسلمان ورتکنیک قانون بنائے،[۵۰] جس وچ گانواں نوں مارن والے نوں موت دی سزا،[۴۸] اتے شرینگر دی جامہ مسجد نوں بند کرن دا حکم،[۵۰] اتے آذان اپر مناہی شامل سی، جو کہ مسلماناں دی اک پراتھنا ہندی اے۔[۵۰] اس دوران کشمیر وچ بہت سارے یورپی سیلانی آئے جنہاں وچوں کجھ نے وڈا مسلمان دہاتی لوکاں دی غریبی بارے اتے سکھاں ولوں وصولے جاندے حد توں ودھیرے ٹیکس بارے لکھیا۔[۴۸][۵۱] اس ویلے دیاں لکھتاں مطابق حد توں ودھیرے کراں دے کارن پینڈو علاقیاں دے بہت سارے اتھوں ہور کھیتراں وچ تر گئے جس کرکے کھیتی یوگ زمین دا صرف 16واں حصہ ہی کھیتی لئی ورتیا جا سکیا۔[۴۸] بہت سارے کشمیری پینڈو لوک پنجاب دے میداناں ول تر گئے۔[۵۲] حالانکہ 1832 وچ ادور پین دے کارن سکھاں نے زمینی کر نوں گھٹا کے ادھا کر دتا اتے کساناں نوں ویاج مکت قرضہ وی دینا شروع کر دتا؛[۵۰] اس کرکے کشمیر سکھ سامراج دے لئی دوجا سبھ توں ودھیرے کر دین والا راج بن گیا۔[۵۰] اس ویلے دوران کشمیری شال دنیا وچ مشہور ہو گئے، اتے اسنے بہت سارے کھریدداراں دا دھیان کھچیا، خاص کرکے پچھم والے خریدداراں دا۔[۵۰]
جموں راج جو کہ مغل راج دے انت ول ودھدے ہوئے اپنے پوری چڑھائی آیا سی، سکھاں دے اثر وچ 1770 وچ آیا۔ اگے جا کے 1808 وچ، اسنوں مہاراجہ رنجیت سنگھ نے پوری طرحاں جت لیا سی۔ گلاب سنگھ جو کہ جموں گھرانے دا اک نوجوان سی، سکھاں دی فوج وچ شامل ہویا اتے ہولی-ہولی اپنیاں یوگ کاروائیاں دے کارن اسدا ابھار اتے طاقت ودھدی گئی۔ 1822 وچ اسنوں جموں دا راجا اعلان کر دتا گیا۔[۵۳] اپنے یوگ جرنیل زوراور سنگھ کہلوریا دے نال، اسنے راجوری اتے کشتواڑ نوں 1821 وچ جت کے اپنے ماتحت کر لیا۔ مگروں اسنے 1835 وچ سرو گھاٹی، کارگل، لداخ اتے بالتستان (1840) وچ جت لیا، اس طرحاں اسنے پوری کشمیر گھاٹی نوں اپنے گھیرے وچ لے لیا۔ اوہ سکھاں دے راج-دربار وچ اک بہت امیر اتے اہم آدمی بن گیا۔[۵۴]
راجاشاہی ریاست
"گلاب سنگھ سبراؤں دی لڑائی (1846) تک اپنے آپ نوں نرپکھّ رکھن وچ کامیاب ثابت ہویا، جس وچ اسنے سر ہینری لارینس دے لئی اک وچولے اتے یعقین یوگ صلاح کار طور اُتے اپنا کردار ادا کیتا۔ اسدا نتیجہ دو سندھیاں دے روپ وچ نکلیا۔ لاہور دی پہلی سندھی دے مطابق (جہڑی کہ مغربی پنجاب بارے سی) پنجاب کھیتر نوں انگریزاں نوں دے دتا گیا اتے دوجی سندھی دے مطابق اک کروڑ دے ہرجانے دے روپ وچ سندھ دے مشرق اتے راوی دے پچھم والے سارے پربتی علاقے (کشمیر گھاٹی) راجا گلاب نوں دے دتے گئے۔"[۴۷]
سندھیاں اتے کجھ بلاں دے کارن 1820 توں 1858 دے وچکار بنی جموں اتے کشمیر دی ریاست نے وکھ-وکھ کھیتراں، دھرماں اتے نسلاں نوں اکٹھیاں کیتا۔[۵۵] مشرق ول، لداخ نسلی اتے تہذیبی طور اُتے تبتی سی اتے اتھوں دے وسنیک بدھ دھرم نوں مندے سن، دکھن ول جموں دے وچ ہندواں، مسلماناں اتے سکھاں دی ملی-جلی آبادی سی؛ بھاری آبادی والی مرکزی کشمیر گھاٹی وچ، آبادی مکھ روپ وچ سنی مسلمان لوکاں دی سی، بھاویں کہ اتھے گھٹ پر پربھاوی ہندو گھٹگنتی وی سی جنہاں وچ کشمیری براہمن جاں پنڈت شامل سن؛ اتر-مشرق وچ بہت ہی گھٹ آبادی والا بالتستان دی آبادی نسلی طور اُتے لداخ نال متعلق سی، پر اوہ لوک شیعہ اسلام نوں مندے سن؛ اتر وچ گھٹ آبادی والا گلگت کھیتر وکھ-وکھ طرحاں دے گروہاں نال وسیا ہویا سی جس وچ مکھ طور اُتے شیعہ اسلام دے گروہ سن، اتے پچھم وچ پنچھ ضلعے وچ مکھ طور اُتے مسلمان آبادی دی وسوں سی پر ایہناں دی نسل کشمیر گھاٹی دے لوکاں نالوں وکھ سی۔[۵۵] 1857 دے ودروہ توں بعد، جس وچ کشمیر نے انگریزاں دا ساتھ دتا سی اتے مگروں گریٹ برٹین دے بریٹیش راج دیاں دھارناواں دا استقبال کیتا سی، جس پچھوں کشمیر دی راجشاہی ریاست برناتوی تاج دے راج ہیٹھاں آ گیا سی۔
1941 دی بھارت دی انگریزی جنگننا دے مطابق، کشمیر دی مسلماناں دی آبادی 77٪، ہندو آبادی 20٪ اتے گھٹگنتیاں بودھیاں اتے سکھاں دی آبادی باقی 3٪ سی۔[۵۶] اسے سال، پریم ناتھ بجاج جو کہ کشمیری پنڈت صحافی سی، نے لکھیا: “مسلمان جنتا دی غریبی حیران کرن والی اے۔۔۔ ایہناں وچ بہوتیاں کول زمین نہیں اے اتے اوہ ہندو جاگیرداراں دے کمی لگ مزدوری کردے ہن۔۔۔۔۔ ادھکارک بھرشٹاچار دا لگبھگ سارا حصہ مسلمان جنتا ولوں پیدا کیتا جاندا اے۔۔۔۔"[۵۷] ہندو حکمرانی دے ہیٹھاں مسلماناں نوں بھاری ٹیکساں دا ساہمنا کرنا پیا، اس توں علاوہ اوہناں نال قانون انتظام وچ وی وکھریواں کیتا جاندا سی اتے اوہناں نوں بنھاں کسے مزدوری دے کم کرن لئی مجبور کیتا جاندا سی۔[۵۸] راجشاہی راج دیاں ایہناں حالتاں کرکے بہت سارے لوک کشمیر گھاٹی نوں چھجّ کے برطانوی بھارت دے پنجاب راج ول پرواس کر گئے۔[۵۹] جنگننا توں لگبھگ 100 سالاں بعد وی، اک بہت ہی گھٹ گنتی ہندو جاگیرداراں دے گروہ نے اک بہت وڈی غریب مسلمان کسان جنتا اپر راج کیتا۔[۵۶][۶۰] ایہہ لوک لمیں ویلے توں جاگیرداراں دے قرضائی راے سن جو کہ لگبھگ ان پڑھ سن اتے اوہناں نوں اپنے حقاں بارے کوئی جاگرتی نہیں سی۔[۵۶] استوں علاوہ مسلمان کساناں نوں 1930 تک کوئی وی سیاسی پردھانگی وی نہیں ملی۔[۶۰]
1947 اتے 1948
رنبیر سنگھ دے پوترے ہری سنگھ، جو کہ کشمیر دی گدی اپر 1925 وچ بیٹھا سی، 1947 وچ اپبراعظم وچ انگریزی راج ختم ہون تک اتے مگروں بریٹیش بھارت سامراج ولوں بھارتی ونڈ کرن تک کشمیر دا بادشاہ سی۔
1947 وچ اس راجشاہی راج وچ دو پارٹیاں جدوجہد کر رہیاں سن: نیشنل کانفرنس اتے مسلم کانفرنس۔ نیشنل کانفرنس دا مکھی کشمیری لیڈر شیخ عبداللہ سی جسدا جھکاء جموں اتے کشمیر بھارت دے وچ ملاؤن ول سی جدونکھ مسلم کانپھرنش دا جھکاء اس راجشاہی راج نوں پاکستان وچ ملاؤن دے ول سی۔[۶۱]نیشنل کانفرنس نوں کشمیر گھاٹی وچ ودھیرے حمایت حاصل ملی جدونکھ مسلم کانفرنس نوں جموں کھیتر وچ ودھیرے حمایت حاصل سی۔[۶۲] راج دے ہندو اتے سکھ کشمیر نوں بھارت دے وچ شامل کرن دے حمایتی سن، اس توں علاوہ بتکنیک وی بھارت دے حق وچ سن۔[۶۳] حالانکہ راج دی مسلمان آبادی دیاں بھاوناواں وکھو-وکھو سن۔ ودوان کرسٹوپھر سنیڈن کہندا اے کہ مغربی جموں دے مسلمان، اتے پھرنٹیئر ضلعیاں دے مسلمان پوری طرحاں جموں اتے کشمیر نوں پاکستان وچ شامل کرن دے حق وچ سن۔[۶۴] دوجے پاسے کشمیر گھاٹی دے نسلی کشمیری مسلمان پاکستان بارے دچتی وچ سن؛ ایہہ شاید اوہناں دے دھرم-نرپکھّ سبھاء دے کارن سی۔[۶۵][۶۶] بھاویں سنیڈن دعوہ نے سبھ توں ودھ خبر رکھن والے انگریزی بولی والے اخبار، د سی۔ایم۔جی۔ وچ 21 اکتوبر 1947 نوں دعوہ کردا اے کہ پاکستان دے حق وچ کشمیر گھاٹی دے دکھنی حصے وچ بہت ابھار سی- جو کہ سوشلسٹ کسان مزدور کانفرنس پارٹی دا گڑھ سی جسدا پردھان کشمیری پنڈت پریم ناتھ بجاج سی۔[۶۷]نیشنل کانفرنس اتے شیخ عبداللہ دے بہت سارے حمایتیاں نے جناہ اتے مسلم لیگ دی وی حمایت کیتی۔[۶۸] اس توں الٹ، د ٹائمز دی رپورٹ مطابق دسیا گیا سی کہ سرینگر وچ شیخ عبداللہ دا اثر بہت زیادہ سی۔[۶۹] اس حقیقت نال کہ کشمیری پاکستان دے وچار توں کوئی خاص متاثر نہیں سی کہ کیونکہ کشمیریاں دیاں سیاسی اچھاواں نوں مسلمان راشٹرواد (جہڑی کہ کشمیری لیڈراں ولوں وکھرے دیش دی منگ کرکے پوری نہیں ہو سکدی سی) ولوں پورا نہیں کیتا جا سکدا سی۔[۷۰] اتھے ہی بھارتی راشٹرواد نال ملن دی وی اوہناں دی کوئی خاص دلچسپی نہیں سی۔[۷۱]
برٹن سٹین دی کتاب بھارت دا اتہاس دے مطابق،"کشمیر نہ تاں انا وڈا سی اتے نہ ہی انا پرانا آزاد راج سی جنا کہ حیدرآباد سی؛ اسنوں 1846 وچ سکھاں دی ہار توں بعد جلدبازی نال وکھ کیتا گیا جاں بنایا گیا سی، جو کہ کئی لوکاں لئی انعام دے روپ وچ سی جہڑے انگریزاں نال کھڑے سن۔ ایہہ ہمالیائی راج پنجاب دے اک ضلعے دے راہیں بھارت نال جڑیا ہویا سی، پر اسدی آبادی 77 فیصد مسلمان سی اتے اسدی حد پاکستان نال لگدی سی۔ اس کرکے اسدا اندازہ لایا گیا سی کہ مہاراجہ پاکستان دے حق وچ ہو جاویگا جدوں کہ 14-15 اگست نوں انگریزی راج ختم ہو جاویگا۔ جدوں اسنے ایہہ کرن توں ہچکچاہٹ کیتا تاں پاکستان نے مہاراجے نوں ڈراؤن اتے استوں آتم-سپرپن کرواؤن دے لئی اک گریلا قتل عام چھیڑ دتا۔ پر سپرمن جاں حمایت دین دی بجائے مہاراجے نے ماؤنٹبیٹن[۷۲] کول مدد لئی اپیل کیتی، اتے گورنر-جنرل اس شرط اپر منّ گیا کہ حکمران بھارت نوں اپنی حمایت دیویگا۔ بھارتی فوجی آئے اتے اوہناں نے پاکستان ولوں بھیجے لوکاں نوں کجھ کھیتراں نوں چھڈّ کے کشمیر وچوں باہر کڈھ دتا۔ اس پچھوں اقوام متحدہ نوں اس جھگڑے دا حل کرن لئی سدا دتا گیا۔ اقوام متحدہ نے صلاحَ دتی کہ کشمیریاں دے وچار اپر غور کرنا چاہیدا اے پر بھارت اس گل اپر اڑ گیا کہ جنا چر باہرلے لوک سارے راج وچوں باہر نہ کڈھ دتے جان، انی دیر لئی ریفرینڈم نہیں کیتا جا سکدا۔"[۷۳]
1948 دے آخری دناں وچسنیکت راشٹر دے ماتحت اک سیزفائر اُتے ہستاکھر ہوئے۔ بھاویں جدوں توں اقوام متحدہ ولوں ریفرینڈم دی منگ نوں کدے وی منیا نہ گیا، بھارت اتے پاکستان وچکار رشتیاں وچ بہت ساریاں تریڑاں آ گئیاں،[۷۳] اتے اس پچھوں کشمیر دے لئی بھارت اتے پاکستان دے وچ دو مکھ جنگاں 1965 اتے 1971 وچ لڑیاں گئیاں۔ بھارت کول پچھلے راجشاہی راج دا لگبھگ ادھا حصہ اپنے قابو وچ اے، جدکہ پاکستان کول اک تہائی حصہ اے جس وچ اتری کھیتر اتے آزاد کشمیر شامل ہن۔ اینسائیکلوپیڈیا بریٹینکا دے مطابق، "بھاویں کہ کشمیر وچ 1947 توں پہلاں صاف طور اُتے مسلماناں دی گنتی ودھیرے سی اتے اسدے معاشی، تہذیبی اتے اتے جغرافیائی طور اُتے پنجاب دے مسلمان بہو گنتی کھیتراں (پاکستان وچ) دے نیڑے سی اتے اسنوں آسانی نال درسایا جا سکدا سی، اتے سیاسی ترقی دا نتیجہ ونڈ دے دوران اتے پچھوں کھیتر دی ونڈ دے روپ وچ نکلیا۔ پاکستان کول اوہ کھییتر اے جو کہ مکھ طور اُتے مسلمان بہو گنتی والا کھیتر اے، اسدی وسوں بہت گھٹ اے، ایہہ عامَ کھیتراں دی پہنچ توں بہت دور اے، اتے معاشی طور اُتے بہت پچھڑیا ہویا اے۔ سبھ توں وڈا مسلمان گروہ جو کہ کشمیر گھاٹی دے وچ واقع اے اتے سارے کھیتر وچوں ادھی توں ودھیرے آبادی اس کھیتر وچ رہندی اے، بھارتی پرحکمرانی والے کھیتر ماتحت اے اتے اسدے پچھلا باہر جان والا جہلم گھاٹی والا رستہ بند کیتا جا چکا اے۔"[۷۴]
موجودہ حالات اتے سیاسی ونڈ
کشمیر دی سابقہ ریاست دا پوربی کھیتر سرحد اختلاف وچ گھریا ہویا اے جو کہ 19ویں صدی دے اخیر توں شروع ہو کے ہن تک جاری اے۔ حالانکہ کشمیر دی اتری سیما نوں لے کے برطانیہ، افغانستان اتے روس دے وچکار کجھ سمجھوتیاں اُتے ہستاخر وی ہوئے سن، پر چین نے ایہناں سمجھوتیاں نوں کدے وی نہ منیا اتے چین دی سرکاری حالت 1949 دے کمیونسٹ ودروہ توں بعد بالکل نہیں بدلی اے جس کرکے پیپلز رپبلک آف چائینا دی نیہہ رکھی گئی سی۔ 1950 دے دہاکے دے ادھ وچ چینی فوج لداخ دے اتر-پوربی حصے وچ داخل ہوئی سی۔[۷۴]
- "1956-57 تک اوہناں نے اکسائی چن کھیتر دے وچ اک ملٹری شڑک بناؤن دا کم پورا کر لیا سی تاں کہ شنجیانگ اتے مغربی تبت نوں بہتر کمیونیکیشن زریعہ نال جوڑیا جا سکے۔ بھارت نوں اس سڑک بارے مگروں پتہ لگیا جس کرکے دوواں دیساں دے وچ سیما نوں اختلاف چھڑ گیا جسدا نتیجہ اکتوبر 1962 دی بھارت-چین جنگ دے روپ وچ نکلیا۔"[۷۴]
ایہہ کھیتر ہن تن دیساں دے وچ ونڈیا ہویا اے: پاکستان کھیتر دے اتری-مغربی حصے (اتری کھیتر اتے کشمیر) اُتے قابض اے، بھارت مرکزی اتے دکھنی حصے (جموں اتے کشمیر) اتے لداخ اپر قابض اے، اتے چین اتر-پوربی حصے (اکسائی چن اتے ٹرانس-کاراکورم علاقہ) اُتے قابض اے۔ سیاچن گلیشیئر کھیتر دے بہتے حصے اُتے بھارت دا راج اے، جس وچ سالتورو پربت لانگھے، جدکہ پاکستان دا ہیٹھلے علاقے جہڑے کہ سالتورو پربت دے دکھن-پچھم وچ ہن، اپر راج اے۔ بھارت ووادت کھیتر دے 101338 طبقہ کلومیٹر حصے اُتے قابض اے، پاکستان 85846 طبقہ کلومیٹر حصے اُتے چین باقی دے 37555 طبقہ کلومیٹر حصے اپر قابض اے۔
جموں اتے کشمیر پیر-پنجال پربت لڑی توں باہر واقع اے، اتے ایہہ بھارتی اتے پاکستان دے راج ہیٹھاں اے۔ اس کھیتر وچ وسوں والے کئی کھیتر ہن۔ گلگت-بالتستان، جسنوں پہلاں اتری کھیتر وی کیہا جاندا سی، اوہناں علاقیاں دا گروہ اے جہڑے کہ اکدم اتر وچ واقع ہن، ایہناں دی حد کاراکورم، مغربی ہمالیا، پامیر پربت اتے ہندو کش پربت لڑیاں نال لگدی اے۔ اسدا مکھ پرشاسکی مرکز گلگت اے، اتری کھیتر 72،971 طبقہ کلومیٹر دے گھیرے وچ ہن اتے اتھوں دی آبادی لگبھگ 10 لکھ دے قریب اے۔
لداخ دا کھیتر مشرق وچ اے۔ ایہہ اتر وچ کنلن پربت لڑی اتے دکھن وچ مکھ مہان ہمالیا دے وچکار واقع اے۔[۷۵] اس وچلے مکھ شہر لیہ اتے کارگل ہن۔ ایہہ بھارتی پرحکمرانی دے ہیٹھاں ہن اتے جموں اتے کشمیر راج دے وچ آؤندے ہن۔ ایہناں کھیتراں دی آبادی بہت گھٹ اے اتے اتھے زیادہ تر لوک انڈو-آریئن اتے تبتی مول دے ہن۔[۷۵] اکسائی چن بہت وڈی چڑھائی اُتے واقع اک لون دا ماروتھل اے جسدیاں اچائیاں 5000 میٹر (16000 فٹ) تک ہن۔ جغرافیائی طور اُتے ایہہ تبتی پٹھار دا حصہ اے، اکسائی چن نوں سوڈے دا میدان وی کیہا جاندا اے۔ اس کھیتر وچ بہت ہی گھٹ آبادی اے اتے پکے طور اُتے اتھے کوئی نہیں رہندا۔
بھاویں ایہناں کھیتراں اپر اپروکت دیساں ولوں قبضہ کیتا ہویا اے، پر نہ ہی بھارت اتے نہ پاکستان نے دوجے دے قبضے والے کھیتراں نوں مانتا دتی اے۔ بھارت اوہناں کھیتراں اپر حق جتاؤندا اے جس وچ پاکستان ولوں 1963 وچ چین نوں دتے کھیتر (ٹرانس-کاراکورم علاقے) وی شامل ہن۔ جدکہ پاکستان اکسائی چن اتے ٹرانس-کاراکورم کھیتر نوں چھڈّ کے باقی سارے کھیتر اپر اپنا حق جتاؤندا اے۔ بھارت-پاکستان جنگ 1947 نے اجکلھ دیاں حداں قائم کیتیاں سن، جس وچ پاکستان کشمیر دے اک-تہائی حصے اپر قابض اے، اتے بھارت ادھے حصے اپر قابض اے۔ ایہناں دوواں دیساں دے قبضے والے کھیتراں نوں اقوام متحدہ ولوں قائم کیتی گئی نینترن ریکھا (line of control) نال ونڈیا گیا اے۔ بھارت-پاکستان جنگ 1965 اقوام متحدہ دے ولوں سجھائی گئی نینترن ریکھا دی النگھنا سی، جس پچھوں دوواں دیساں دے وچ سیزفائر ہویا۔
آبادی
بریٹیش راج ولوں 1901 وچ کروائے گئی جنگننا مطابق، جموں اتے کشمیر دے راجشاہی راج دی آبادی 2،905،578 سی۔ جس وچ 2،154،695 (74.16٪) مسلمان سن، 689،073 (23.72٪) ہندو، 25،828 (0.89٪) سکھ، اتے 35،047 (1.21٪) بتکنیک سن اتے باقی 935 (0.032٪) ہور سن۔
.jpg)
کشمیر ریاست دے مسلماناں دے وچ چار وکھو-وکھو گروہ سن، جس وچ شیخ، سعید، مغل اتے پٹھان شامل سن۔ شیخ جہڑے کہ گنتی وچ سبھ توں ودھ سن، ہندواں دے ونشج سن، پر ایہناں نے اپنے پرکھیاں دی کوئی ریتی-رواج نوں اگے نہیں توریا۔ ایہناں دے گوتاں نوں کرم دے نام نال جانیا جاندا اے۔"[۷۶] اگوں ایہناں دے ہور گوت وی سن، جویں کہ تنترے، شیخ، باٹ، منٹو، گانائی، دار، لون، وانی آدی۔ سعید زیادہ تر مذہبی سن اتے ایہہ کھیتی باڑی کردے سن۔[۷۶] مغل جہڑے کہ گنتی وچ بہتے نہیں سن، اوہناں دے گوتاں دے نام عامَ طور اُتے میر، بیغ، باندی، باچ اتے اشائے آدی سن۔ پٹھان جنہاں دی گنتی مغلاں توں زیادہ سی، مکھ طور اُتے گھاٹی دے دکھن-مغربی علاقے وچ رہندے سن، ایہہ زیادہ تر پشتو بولدے سن۔[۷۶] مسلماناں دیاں ہور ذاتیاں وچ بٹّ، دار، لون، جاٹ، گجر، راجپوت، سدھان اتے کھتری شامل سن۔
ہندو مکھ طور اُتے جموں وچ ہی رہندے سن، جتھے اوہناں دی آبادی کل آبادی دے لگبھگ 60 فیصد سی۔[۷۶] کشمیر گھاٹی دے وچ، ہندواں دی آبادی 10،000 لوکاں پچھے 524 (5.24٪) سی اتے پھرنٹیئر وزارتاں وچ ایہناں دی آبادی 10،000 لوکاں پچھے صرف 94 سی۔[۷۶]1901 دی اسے جنگننا مطابق، کشمیر گھاٹی دے وچ، کل آبادی 1،157،394 درج کیتی گئی سی جس وچ 1،083،766، جاں 93.6٪ آبادی مسلماناں دی سی اتے ہندواں دی گنتی 60،641 سی۔[۷۶] جموں ریاست دے ہندواں وچ، جنہاں دی گنتی 626،177 (جاں سارے راج دے ہندواں دی گنتی دا 90.87٪) سی، سبھ توں اہم جاتی براہمناں (186،000) دی سی۔ راجپوتاں دی گنتی 167،000، کھتریاں دی گنتی 48،000 اتے ٹھکراں دی گنتی 93،000 سی۔"[۷۶]
1911 دی جنگننا مطابق، کشمیر اتے جموں دی کل آبادی ودھ کے 3،158،126 ہو گئی سی۔ جس وچ 2،398،320 (75.94٪) مسلمان سن، 696،830 (22.06٪) ہندو، 31،658 (1٪) سکھ، اتے 36،512 (1.16٪) بتکنیک سن۔ بریٹیش بھارت دی آخری جنگننا جو کہ 1941 وچ ہوئی سی کشمیر اتے جموں دی کل آبادی لگبھگ 3،945،000 سی، جس وچ 2،997،000 (75.97٪) مسلمان، 808،000 (20.48٪) ہندو اتے 55،000 (1.39٪) سکھ سن۔[۷۷]
کشمیری پنڈت، جہڑے کہ کشمیر دے ہندو ہن، جنہاں دی آبادی ڈوگرا راج (1846–1947) دے ویلے توں لگبھگ 4 توں 5٪ سی، اتے جسدے 20٪ حصے نے 1950 تک کشمیر گھاٹی نوں چھڈّ دتا سی،[۷۸] اتے مگروں 1990 دے دہاکے وچ وی ایہناں دی وڈی گنتی کشمیر چھڈّ گئی سی۔ بہت سارے لکھاریاں دے مطابق لگبھگ اس دہاکے وچ 140،000 کشمیری پنڈتاں وچوں 100،000 گھاٹی نوں چھڈّ کے چلے گئے سن۔[۷۹] ہور لکھاریاں مطابق کل پنڈتاں دی 2 لکھ آبادی وچوں 150[۸۰] توں 190 ہزار لوک (ڈیڈھ لکھ توں 1 لکھ 90 ہزار) لوک گھاٹی نوں چھڈّ گئے سن۔[۸۱]
جموں دے لوک ہندی، پنجابی اتے ڈوگری بولدے ہن، کشمیر وچ رہندے لوک کشمیری اتے لداخ کھیتر وچ رہندے بہت گھٹ لوک تبتی اتے بالتی بولدے ہن۔[۸۲]
بھارتی قبضے والے جموں اتے کشمیر دی کل آبادی 12،541،302[۸۳] اے اتے پاکستان قبضے والے کشمیر دی کل آبادی 2،580،000 اے اتے گلگت-بالتستان دی آبادی 870،347 اے۔[۸۴]
| حکمرانی | کھیتر | آبادی | ٪ مسلمان | ٪ ہندو | ٪ بودھی | ٪ ہور |
|---|---|---|---|---|---|---|
 بھارت | کشمیر گھاٹی | ~40 لکھ | 95٪ | 4٪٭ | – | – |
| جموں | ~30 لکھ | 30٪ | 66٪ | – | 4٪ | |
| لداخ | ~2.5 لکھ (250،000) | 46٪ | – | 50٪ | 3٪ | |
 پاکستان | آزاد کشمیر | ~40 لکھ | 100٪ | – | – | – |
| گلگت-بالتستان | ~20 لکھ | 99٪ | – | – | – | |
 چین | اکسائی چن | – | – | – | – | – |
| ٹرانس-کاراکورم | – | – | – | – | – | |
معیشت
کشمیر معیشت کھیتی باڑی دوآلے مرتکز اے۔ روایتی طور اُتے گھاٹی دی مکھ فصل چول سی۔ اس توں علاوہ بھارتی مکی، کنک اتے جوں وی اگائے جاندے سن۔ جلوایو دے حساب نال ایہہ چھتاور، ہاتھیچک، مٹراں، بندگوبھی اتے گوبھی دیاں فصلاں دے لئی ڈھکواں اے۔ ایہہ کھیتر پھلاں لئی وی بہت مشہور اے، اتھے مکھ طور اُتے ناشپاتیاں، سیب اتے چیریاں دی کھیتی کیتی جاندی اے۔ اتھوں دے مکھ رکھاں وچ دیؤدار، فر، چیڑ، آڑو، چنار، میپل اتے اخروٹ شامل ہن۔