اردن

اردن خپل نوم د اردن له سمندر نه اخیستی دی چې د دې هېواد شمال لويديځه پوله تر ډېره بريده همدا سمندر جوړوي. په داسې حال کې چې د دې سمندر د نوم د اصليت په اړه ګڼ نظرونه وړاندې شوي، دا ډېره منل شوې چې دا نوم د سامي ژبې له «ياراد» ټکي نه اخستل شوی نوم دی، چې معنا يې ده «ښکته کېدل»، دا ټکی د دې سمندر د مخ په ځوړ حالت څرګندونه کوي. ډېری هغې سيمې ته چې اوس ورنه اردن جوړ شوی، له تاريخي پلوه د «ترانس اردن» نوم کارول کېده يعنې «له اردن ورهاخوا»، په دې نوم سره د ياد سمندر ختيځ لور ته سيمو ته اشاره کېده. په عبري ژبه لیکل شوي بابل کې د دې سيمې يادونه په دې معنا شوې ده چې، «له اردن شاته». په لومړيو عربي تاريخي ليکونو کې دې سمندر ته د «الاردن) نوم يادونه شوې، همدا نوم د سامي ژبې له «ياردن» سره همغاړی دی. جند الأردن د اسلام په لومړي پير کې د دې سمندر پر غاړه د يوې پوځي ولسوالۍ نوم و. وروسته د دويمې زريزې په پيليدو سره او د صليبي جګړو پر مهال، په دې سيمه کې د «اولټرجورډين» په نوم خاني (خپلواکه مشري) تاسيس شوه.^{[۱۱][۱۲][۱۳][۱۴]}

لرغونی پړاو

په اردن کې د تر ټولو لرغوني انسان د اوسېدو د شواهدو تاريخ ۲۰۰،۰۰۰ کلونو پخوا وخت ته رسېږي. اردن په شام کې د خپل موقعيت  له امله د لوړ ډبرين عصر د پاتې شونو له اړخه شتمن دی (تر ۲۰۰۰۰۰ کلونو زوړ تاريخ)، په هغه شام کې چېرې چې له افريقا بهر د انسانانو پراختيا يو له بل سره نژدې شوه. پخوانيو ساحلي چاپيريالونو د انسانانو پام ځان ته راواړاوه او له دې پړاو نه د وسايلو ګڼ پاتې شوني موندل شوي دي. ساينسپوهانو د ډوډۍ جوړولو تر ټولو زاړه پېژندل شوي شواهد د اردن په شمال ختيځه صحرا د ناتوپان په سيمه کې موندلي چې لرغونتيا يې ۱۴۵۰۰ کاله ته رسېږي. د ښکاريانو د راټولېدو له کلتور نه د يوه ګڼ ميشته کرنيز کلي جوړولو ته لېږد په نوي ډبرين کې عصر کې تر سره شو (له زېږد مخکې ۱۰۰۰۰-۴۵۰۰). د «عين غزال» په نوم دغه شان يو کلی د اوسني عمان په يوه ختيځه سيمه کې پروت دی. د انسانانو مجسمې چې له ګچ نه جوړې شوې او تاريخي لرغونتيا يې له زېږد مخکې ۷۲۵۰ يا له دې هم مخکې وخت ته رسېږي، په اردن کې موندل شوې دي، دا مجسمې «د انسان د څېرې ښودلو په لومړۍ ستره درجه بندۍ کې» شاملې دي، کومې چې تر اوسه تر لاسه شوې دي. په اردن دره کې د «تولايلات غاسول» په څېر د مسو د عصر د عامو کلو په خلاف (له زېږد مخکې ۴۵۰۰-۲۶۰۰)، په ختيځه  بازالت صحرا کې د ګردو ډبرينو انګړونو؛ چې موخه يې معلومه نه ده، لرغون پېژندونکي حيران کړي دي.^{[۱۵][۱۶][۱۷][۱۸][۱۹][۲۰][۲۱][۲۲]}

په سويلي شام کې پیاوړي ښارونه او د ښارونو مرکزونه په لومړي ځل د ژېړو (برونز) په عصر کې (له زېږد مخکې ۳۶۰۰-۱۲۰۰) کې جوړ شول. وداي فاينان د مسو د را ايستلو مرکز وګرځېد – دا فلز د ژېړو د توليد لپاره په پراخه کچه وکارول شو. سوداګري او د خلکو تګ راتګ په منځني ختيځ کې خپل اوج ته ورسېد، تمدنونه يې پراخ او سم کړل. د «ټرانس جورډان» په هغو سيمو کې کلي په چټکتيا سره پراخ شول، چېرې چې د اوبو باوري سرچينې او کرنيزې ځمکې وې.لرغوني مصريان د شام پر لور وغځېدل او په پايله کې يې د اردن د سمندر دواړه غاړې په واک کې واخستې.^{[۲۳][۲۴][۲۵][۲۶]}

د اوسپنې په پير کې (له زېږد مخکې ۱۲۰۰-۳۳۲) د مصريانو له وتلو وروسته، «ټرانسجورډان» د امون، ادوم او مواب پاچهۍ کور و. د دې پاچهو خلکو، د کنعاني ډلې په سامي ژبو خبرې کولې؛ د دوی سياستونه د قبيلوي پاچهیو په توګه پېژندل شوې دي، نه د يوه دولت. امون د عمان په لوړه برخه، مواب د مړ سمندر ختيځ ته په لوړو ځمکو او ادوم په سويل کې د وادي عربه په شا او خوا کې موقعيت درلود. ^{[۲۷][۲۸][۲۹][۳۰][۳۱][۳۲][۳۳]}