Jórdanía
Jórdanía (arabíska: أردنّ ʼUrdunn; opinbert heiti: Hasémíska konungsríkið Jórdanía) er land í Miðausturlöndum með landamæri að Sýrlandi í norðri, Írak í norðaustri, Sádí-Arabíu í austri og suðri og Ísrael og Vesturbakkanum í vestri. Það deilir strandlengju með Ísrael við Akabaflóa og Dauðahaf.
| Hasémíska konungsríkið Jórdanía | |
| المملكة الأردنّيّة الهاشميّة Al Mamlakah al Urduniyah al Hashimiyah | |
 |  |
| Fáni | Skjaldarmerki |
| Kjörorð: الله، الوطن، الملك Al-Lāh, Al-Waṭan, Al-Malik (arabíska) Guð, ríki, konungur | |
| Þjóðsöngur: As-salam al-malaki al-urdoni | |
.svg) | |
| Höfuðborg | Amman |
| Opinbert tungumál | arabíska |
| Stjórnarfar | Þingbundin konungsstjórn |
| Konungur | Abdúlla 2. |
| Forsætisráðherra | Bisher Al-Khasawneh |
| Sjálfstæði | |
| • frá Þjóðabandalaginu | 25. maí 1946 |
| Flatarmál • Samtals • Vatn (%) | 110. sæti 89.342 km² 0,6 |
| Mannfjöldi • Samtals (2021) • Þéttleiki byggðar | 84. sæti 11.042.719 114/km² |
| VLF (KMJ) | áætl. 2020 |
| • Samtals | 102,158 millj. dala (84. sæti) |
| • Á mann | 10.007 dalir (110. sæti) |
| VÞL (2019) |  0.729 (102. sæti) |
| Gjaldmiðill | jórdanskur dínar (JOD) |
| Tímabelti | UTC+2 (+3 á sumrin) |
| Þjóðarlén | .jo |
| Landsnúmer | +962 |
Konungsríkið varð til þegar Bretar og Frakkar skiptu Vestur-Asíu upp í kjölfar fyrri heimsstyrjaldar. Landið varð sjálfstætt ríki sem Transjórdanía. Þegar landið lagði Vesturbakkann undir sig í Fyrsta stríði Araba og Ísrael 1948 tók Abdúlla 1. upp titilinn konungur Jórdaníu. Ísrael lagði Vesturbakkann undir sig í Sex daga stríðinu 1967. Jórdanía lét eftir tilkall sitt til landsvæðisins árið 1988 og varð annað Arabaríkið sem gerði friðarsamning við Ísrael árið 1994.[1] Jórdanía er stofnaðili að Arababandalaginu og Samtökum um íslamska samvinnu. Jórdaníu er þingbundin konungsstjórn en konungurinn hefur samt sem áður mikil völd.
Jórdanía er hálfþurrt land, tæplega 90.000 km2 að stærð. Þar búa um 9 milljónir og landið er 11. fjölmennasta Arabaríkið. Langflestir íbúar, eða um 95%, aðhyllast súnní íslam, en í landinu er líka innlendur kristinn minnihluti. Jórdanía hefur oft verið kölluð „stöðugleikavin“ í Mið-Austurlöndum. Arabíska vorið árið 2010 hafði tiltölulega lítil áhrif þar.[2] Allt frá 1948 hefur Jórdanía tekið við flóttafólki frá átökum í nágrannalöndum. Um 2,1 milljón Palestínumanna og 1,4 milljón sýrlenskra flóttamanna var í landinu samkvæmt manntali árið 2015.[3] Þar eru líka þúsundir kristinna Íraka á flótta undan Íslamska ríkinu.[4] Fjöldi flóttafólks frá Sýrlandi hefur valdið álagi á innviði landsins.[5]
Alþjóðabankinn skilgreinir Jórdaníu sem nývaxtarland. Efnahagslíf landsins er fjölbreytt en auðlindir fáar og iðnaður lítt þróaður. Jórdanía er auðug af fosfatnámum og er einn stærsti framleiðandi fosfats í heimi. Jórdanía er í 102. sæti Vísitölu um þróun lífsgæða og er flokkað sem efra meðaltekjuland. Landið hefur laðað að sér fjárfestingu og ferðafólk, sérstaklega heilsuferðamenn vegna þróaðrar heilbrigðisþjónustu.[6] Takmarkaðar náttúruauðlindir, mikill straumur flóttafólks og átök í heimshlutanum hafa staðið hagvexti fyrir þrifum.[7]
Heiti
Jórdanía heitir eftir ánni Jórdan sem myndar stóran hluta af norðvesturlandamærum landsins.[8] Til eru nokkrar kenningar um uppruna nafns árinnar, en líklegast þykir að hún dragi nafn sitt af semíska orðinu Yarad sem merkir „niðurfarinn“ og vísar til rennslishalla árinnar.[9] Mest af því svæði sem nú er hluti Jórdaníu var áður nefnt Transjórdanía sem merkir „landið handan Jórdan“.[9] Í Hebresku biblíunni er landið nefnt עבר הירדן Ever HaYarden „handan Jórdan“.[9] Elstu annálar á arabísku nefna ána Al-Urdunn, sem samsvarar Yarden.[10] Jund Al-Urdunn var setuliðsumdæmi í kringum ána snemma í sögu íslam.[10] Þegar krossferðirnar hófust á 2. árþúsundinu var lávarðsdæmið Oultrejordain stofnað þar.[11]
Landfræði
Jórdanía er á hernaðarlega mikilvægum stað á þar sem Asía, Afríka og Evrópa mætast,[12] í frjósama hálfmánanum þar sem ein vagga siðmenningar hefur verið.[13] Landið er 89.341 km2 að stærð, og er 400 km að lengd frá norðri til suðurs. Nyrsti punktur landsins er Umm Qais og sá syðsti er Aqaba.[8] Landið er milli 29. og 34. breiddargráðu norður og 34. og 40. lengdargráðu austur. Það á landamæri að Sádi-Arabíu í suðri og austri, Írak í norðaustri, Sýrlandi í norðri og Ísrael og Palestínuríki í vestri.
Í austri er landið eyðimerkurháslétta með stöku vinjar og árstíðabundin vatnsföll.[8] Helstu borgirnar eru langflestar í norðvesturhluta landsins þar sem er frjósamur jarðvegur og tiltölulega mikil úrkoma.[14] Meðal þeirra eru Irbid, Jerash og Zarqa í norðvestri; höfuðborgin Amman og Al-Salt í miðvesturhlutanum; og Madaba, Al-Karak og Aqaba í suðvestri.[14] Helstu bæir í austurhlutanum eru við vinjarnar Azraq og Ruwaished.[13]
Í vestri er hálendi með ræktarlandi og sígrænum skógum sem lækkar skyndilega þegar kemur að Sigdal Jórdan.[13] Áin Jórdan rennur um sigdalinn og þar er Dauðahafið á mörkum Jórdaníu og Ísrael.[13] Jórdanía á 26 km strönd að Akabaflóa í Rauðahafi, en er landlukt að öðru leyti.[15] Yarmouk-á, sem rennur í Jórdan, myndar landamæri Jórdaníu og Sýrlands (ásamt hinum hernumdu Gólanhæðum) í norðri.[15] Önnur landamæri eru samkvæmt nokkrum alþjóðlegum og staðbundnum samningum og fylgja ekki landslagsþáttum.[13] Hæsti tindur landsins er Jabal Umm al Dami, 1.854 metrar á hæð. Dauðahafið er lægsti punkturinn, 420 metrum undir sjávarmáli og lægsti punktur jarðar á landi.[13]
Í Jórdaníu er að finna margvísleg búsvæði, vistkerfi og lífríki út af fjölbreyttu landslagi og umhverfi.[16] Konunglega náttúruverndarfélagið var stofnað 1966 til að sjá um náttúruauðlindir Jórdaníu.[17] Náttúruverndarsvæði í Jórdaníu eru meðal annars Dana-verndarsvæðið, Azraq-votlendið, Shaumari-friðlandið og Wadi Mujib.[17]
Stjórnmál
Stjórnsýslueiningar
Jórdanía skiptist í tólf héruð (landstjóraumdæmi) sem aftur skiptast í 54 umdæmi (nawahi).
- Irbid (Irbid)
- Ajloun (Ajloun)
- Jerash (Jerash)
- Mafraq (Mafraq)
- Balqa (Salt)
- Amman (Amman)
- Zarqa (Zarqa)
- Madaba (Madaba)
- Karak (Al Karak)
- Tafilah (Tafilah)
- Ma'an (Ma'an)
- Aqaba (Aqaba)
