Republika e Arcahut
Arcahu zyrtarisht e njohur si Republika e Arcahut (Armenisht: Արցախի Հանրապետություն, romanizuar: Arcahi Hanrapetutjun; Rusisht: Респу́блика Арца́х, romanizuar: Respúblika Arcáh) ose Republika e Ngorno-Kerbahut (Rusisht: Нагорно-Карабахская Республика Nagorno-Karabahskaja Respublika, armenisht: Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն)[5] është një shtet i shkëputur në Kaukazin e Jugut i mbështetur nga Armenia, territori i së cilës njihet ndërkombëtarisht si pjesë e Azerbajxhanit. Arcah kontrollon një pjesë të ish-Oblastit Autonom të Nagorno-Karabahut, përfshirë kryeqytetin e Stepanakert. Është një enklavë brenda Azerbajxhanit. Rruga e vetme e hyrjes tokësore në Armeni është përmes korridorit të gjerë të Lachin 5 km i cili është nën kontrollin e paqeruajtësve rusë.
 Flamuri  Stema e Republikës së Arcahut | |||||
| Himni: Ազատ ու Անկախ Արցախ Azat u Ankakh Artsakh "Arcahu i Lirë dhe i Pavarur" | |||||
.svg) Territori i kontrolluar nga Arcahu i paraqitur me të gjelbër të errët; territori i pretenduar, por i pa kontrolluar, i paraqitur me të gjelbër të hapur | |||||
| Gjendja | Shteti i panjohur; njohur nga 3 anëtarë jo të OKB-së | ||||
| Kryeqyteti dhe qyteti më i madh | Stepanakert 39°52′N 46°43′E / 39.867°N 46.717°E | ||||
| Gjuhët zyrtare | Armenisht Rusisht[1] | ||||
| Nofka | Artsakhi | ||||
| Qeveria | |||||
| Lloji i qeverisjes | Republika presidenciale unitare[a] | ||||
• Presidenti i Arcahut | Arayik Harutyunyan | ||||
• Kryetari i Kuvendit Kombëtar | Arthur Tovmasyan | ||||
| Kuvendi | Kuvendi Kombëtar | ||||
| Pavarësia nga Bashkimi Sovjetik | |||||
• Autonomia | 2 shtator 1991[2] | ||||
• Shpallur | 10 dhjetor 1991 | ||||
| 27 shtator 2020 – 10 nëntor 2020 | |||||
• Bllokuar nga Azerbajxhani | 12 dhjetor 2022 | ||||
• Ofensivë azerbajxhane | 19–20 shtator 2023 | ||||
• Shpërbërja u njoftua | 28 shtator 2023 | ||||
• Shpërbërja e planifikuar | 1 janar 2024 | ||||
| Sipërfaqja | |||||
• Gjithsej | 3,170 km2 (1,220 sq mi) | ||||
| Popullsia | |||||
• Përllogaritje 2021[3] | 120,000 | ||||
• 2015[4] census | 150,932 (191-të) | ||||
| Ekonomia | |||||
| PBB (PFB) | Përllogaritje 2019 | ||||
• Gjithsej | 713 milion dollarë (n/a) | ||||
• Për kokë banori | 4,803 dollarë (n/a) | ||||
| Monedha |
| ||||
| Të dhëna të tjera | |||||
| Zona kohore | UTC+4 (AMT) | ||||
| Ana e drejtimit të makinës | djathtas | ||||
| Prefiksi telefonik | +374 47[b] | ||||
| Kodi ISO 3166 | AM | ||||
| Kodi i internetit TLD | .am, .հայ | ||||
Rajoni kryesisht i populluar nga armenët i Nagorno-Karabahut u pretendua si nga Republika Demokratike e Azerbajxhanit ashtu edhe nga Republika e Parë e Armenisë kur të dy vendet u bënë të pavarura në vitin 1918 pas rënies së Perandorisë Ruse dhe një luftë e shkurtër mbi rajonin shpërtheu në vitin 1920. Mosmarrëveshja u ndërpre kryesisht pasi Bashkimi Sovjetik vendosi kontrollin mbi zonën dhe krijoi Oblastin Autonom të Nagorno-Karabahut (OANK) brenda RSS të Azerbajxhanit në vitin 1923. Gjatë rënies së Bashkimit Sovjetik, rajoni u rishfaq si burim mosmarrëveshjet midis Armenisë dhe Azerbajxhanit. Në vitin 1991, një referendum i mbajtur në OANK dhe Provincën fqinje Shahumjan rezultoi në shpalljen e pavarësisë. Konflikti etnik çoi në Luftën e Nagorno-Karabah në 1991-1994. Konflikti ka shpërthyer në mënyrë sporadike që atëherë, më e rëndësishmja në Luftën Nagorno-Karabah 2020. Korridori Lachin që lidh Arcahun me Armeninë u bllokua nga Azerbajxhani në dhjetor 2022. Në shtator 2023, Azerbajxhani nisi një tjetër ofensivë ushtarake. Qeveria e Republikës së Arcahut ra dakord të çarmatosej dhe të hynte në bisedime me Azerbajxhanin, duke nxitur një largim armenësh etnikë nga zona. Presidenti i Arcahut nënshkroi më pas një dekret për të shpërbërë të gjitha institucionet e republikës deri më 1 janar 2024, duke i dhënë fund ekzistencës së saj.[6] Që nga 1 tetori 2023, pothuajse e gjithë popullsia e Nagorno-Karabakut iku në Armeni.[7]
Vendi është shumë malor, mesatarisht 1,100 metra mbi nivelin e detit. Popullsia është 99.7% armene etnike, dhe gjuha kryesore e folur është gjuha armene. Popullsia është kryesisht e krishterë, shumica janë të lidhur me Kishën Apostolike Armene. Disa manastire historike janë të njohura me turistët, kryesisht nga mërgata armene, pasi shumica e udhëtimeve mund të bëhen vetëm midis Armenisë dhe Arcahut.
Gjeografia
Republika e Arcahut është malore, një tipar që i ka dhënë emrin e saj të mëparshëm (nga rusishtja për "Karabahun Malor"). Është 3,170 km2 në sipërfaqe. Pika më e lartë në vend është Mali Kirs në 2,725 metra. Trupi më i madh i ujit është Ujëmbledhësi Sarsang, dhe lumenjtë kryesorë janë lumenjtë Tartar dhe Khachen.[8] Vendi është në një rrafshnaltë e cila zbret poshtë drejt lindjes dhe juglindjes, me lartësinë mesatare që është 1,100 m mbi nivelin e detit. Shumica e lumenjve në vend derdhen drejt Luginës së Arcahut.[9]
Klima është e butë. Temperatura mesatare është 11 °C, e cila luhatet çdo vit midis 22 °C në korrik dhe −1 °C në janar. Reshjet mesatare mund të arrijnë 710 mm (28 in) në disa rajone, dhe është e mjegullt për mbi 100 ditë në vit. Mbi 2,000 lloje të bimëve ekzistojnë në Arcah dhe më shumë se 36% e vendit është e pyllëzuar. Jeta bimore në stepat përbëhet kryesisht nga bimësi gjysmë-shkretëtirë, ndërsa ekosistemet e zonës subalpine dhe tundrës alpine mund të gjenden mbi pyllin në malësi dhe male.[9]
Ndarjet administrative
- Artikulli kryesor: Ndarjet administrative të Republikës së Arcahut
Republika e Arcahut aktualisht pretendon shtatë ndarje administrative. Kur u krijua, Arcahu krijoi tetë ndarje administrative, megjithatë, pas luftës në Karabak i Sipërm të vitit 2020, Provinca Kashatagh pushoi së ekzistuari, pasi një pretendim nuk ekziston më në këtë territor sipas marrëveshjes së armëpushimit. Territori i Arcahut përfshin shumicën e katër rretheve të ish-Oblastit Autonome Nagorno-Karabah (OANK), me rrethin e pestë, Provinca Hadrut, plotësisht nën kontrollin e Azerbajxhanit. Gjithashtu pretendohet nga Arcahu është Provinca Shahumjan i RSS-së së Azerbajxhanit, i cili ka qenë nën kontrollin e Azerbajxhanit që nga Lufta e Parë e Karabahut. Ndërsa Provinca Shahumjan nuk ishte pjesë e Oblastit Autonom të Nagorno-Karabahut, përfaqësuesit nga Shahumjan shpallën pavarësinë së bashku me Oblastin, dhe shpallja e Arcahut përfshin Provincën Shahumjan brenda kufijve të tij.[10]
Përpara luftës së vitit 2020, territori i Arcahut përfshinte shumicën e pesë rretheve të ish-Oblastit Autonome të Nagorno-Karabah (OANK), dhe pjesë të shtatë ish-rretheve të tjerë të RSS të Azerbajxhanit rreth ish-OANK që ishin nën kontrollin e forcave të Arcahut.
Pas shpalljes së pavarësisë së Republikës së Arcahut, qeveria azerbajxhane hoqi OANK dhe krijoi rrethe azerbajxhane në vend të saj. Si rezultat, disa nga ndarje të Arcahut korrespondonin me rrethet e Azerbajxhanit, ndërsa të tjerët kishin kufij të ndryshëm.
Gjuha
Gjuha parësore e folur nga popullata 99.7% armen etnik është gjuha armene, e cila funksionon si e vetmja gjuhë shtetërore dhe gjuhë zyrtare në Republikën e Arcahut.
Rusishtja flitet gjerësisht në Arcah dhe që nga fundi i viteve 2020-2021 janë bërë përpjekje në parlamentin në Stepanakert për ta vendosur atë si një gjuhë zyrtare shtesë; justifikimet zyrtare për këtë është se rusishtja është tashmë gjuha e dytë e shumë banorëve dhe se "krijon kushte për thellimin e bashkëpunimit në të gjitha sferat, dhe në të ardhmen e parashikueshme do të kontribuojë në zhvillimin e marrëdhënieve brenda kuadrit ligjor". Ndërsa rusishtja mund të marrë së shpejti statusin zyrtar, armenishtja do të mbetet gjuha e vetme shtetërore.
Feja
Religion in Artsakh (2015)[11]
Feja karakterizohet nga një popullsi kryesisht e krishterë homogjene (99%) të cilët i përkasin shumicës së Kishës Apostolike Armene (98%).