Артишсолор
Артишсолор (форсӣ: ارتشسالار) — яке аз болотарин дараҷаҳои солорӣ дар нерӯҳои заминӣ ва ҳавоӣ, ниҳодҳои низомӣ, интизомӣ ва амниятӣ, ки ҷойгоҳе болотар аз сипаҳсолор дорад ва баробар бо новгонсолор дар нерӯи дарёӣ аст; генерали артиш[1].
| |||||
| Кӯтаҳнивишт | форсӣ: ارتشسالار | ||||
| Кишвар |  Тоҷикистон | ||||
| Дараҷаи болотар | field marshal[d] | ||||
| Дараҷаи поинтар | Сипаҳсолор | ||||
| Ҳамто |
| ||||
Артишсолор дар нерӯҳои мусаллаҳ маъмулан мақоми фармондеҳии олии маҷмуъи созмони низомии ҳар кишвареро дорад ва ё фармондеҳи артиш аст, ки он ягоне амалиётӣ-тактикиест, ки аз як ситод, қароргоҳи фармондеҳӣ, ду — се сипоҳ ва ягонҳои ёрирасон ташкил шуда ва қобилияти амалиётии мустақил дорад[2][3].
| Дараҷаи поинтар: Сипаҳсолор |  Артишсолор | Дараҷаи болотар: — |
Вожашиносӣ
«Артишсолор» аз ду вожа сохта шудааст: артиш (форсӣ: ارتش < порсии миёна: artēštār «сарбоз, лашкарӣ, ҷанговар, сипоҳӣ» < авестоӣ: raθaē-štar- «гардунасавор, разманда»[4]) + солор (форсӣ: سالار < порсии миёна: sālār < паҳлавӣ: sarδār < эронии бостон: *sara-dāra-[4]).
Мақулаи дастурии ин вожа исм ва сохтвожаи он ба сурати [исм (артиш) + исм (солор)] аст. Дар сохти ин исм аз фароянди вожасозии таркиб истифода шудааст. «Солор» гунае дигар аз «сардор» аст, ки аз куҳантарин замонҳо ба маънои «раҳбар, пешво, фармондеҳ; генерал» дар номгузории симату дараҷаҳои низомӣ ба кор меравад.
Вожаи «артиш» дар забонҳои порсии бостон ва миёна вуҷуд надошта ва бо равиши «пасинсозӣ» (англ. back-formation) аз «артишдор» (порсии миёна: artēštār) сохта шуда, ки аз вожаи авестоии «raθaē-štar-» (‘гардунасавор’, ‘разманда’; аз «raθa-» – ‘гардуна’ + «štar-» – ‘истода’ дар эронии бостон) гирифта шудааст. Фарҳангистони забони Эрон ин вожаро сохташуда аз «артиш» + «-дор» ба маънии «дорандаи артиш, сипаҳбад» пиндошта ва «артиш»-ро аз он ҷудо кардаву онро ба маънии «сипоҳ, лашкар» хусусан ва «маҷмуъи сипоҳиён ва нерӯҳои мусаллаҳи кишваре» умуман ба кор гирифтааст[4][5].
Фарҳангистони Эрон бо пешниҳоди Анҷумани вожасозии артиш дар соли 1935 «артиш»-ро ҷойгузини истилоҳоти туркӣ-муғулии «қӯшун» (форсӣ: قشون) кард[6]. Ин истилоҳ ҳамакнун дар Тоҷикистон низ расман ба кор меравад[7].
Бо таваҷҷуҳ ба ин додаҳо, истилоҳи «артишсолор», ки кӯтоҳшуда аз «артишдорон-солор» (порсии миёна: artēštārān-sālār) аст, барои ҷойгузин кардани дараҷаи низомии «генерали артиш» ба Вазорати мудофиаи Ҷумҳурии Тоҷикистон пешниҳод шудааст[8].
Пешина
«Артишдорон солор» (порсии миёна: artēštārān-sālār) баландпоятарин мақоми низомӣ пас аз шоҳаншоҳ дар замони Сосониён буд[9][10]. Дар «Замёд яшт» («Яштҳо», 2/331) мардум бино бар пешае, ки доштанд, ба се гурӯҳ тақсим мешуданд: руҳониён ё осрӯнон (авестоӣ: āθravan-, aθaurvan-); низомиён ё артишторон (авестоӣ: raθaē-štar-) ва кишоварзон ё востриюшон (авестоӣ: vāstrya.fšuyant-)[11]. Оғози ин тақсимбандӣ, ки дар замони Сосониён бо пайдоиши гурӯҳ чаҳорум – пешаварон ё ҳутухшон (порсии миёна: hutoxšān) – ба авҷи марзбандии дақиқи худ мерасад, дониста нест, вале дар «Корномаи Ардашери Бобакон» ба унвони «Артишторон солор» ишора шудааст.
Ба гузориши Муҳаммад ибни Ҷарири Табарӣ, мақоми Артишторон солор болотар аз «сипоҳбед» (порсии миёна: spāhbēd) ва тақрибан ҳампоя бо «аргбед» (порсии миёна: argbēd) будааст. Аз қаринаҳо чунин бар меояд, ки «Артишторон солор» унвони дигаре барои «Эрон сипоҳбед» (порсии миёна: Ērān spāhbēd) аст, ки то замони подшоҳии Хусрав Анӯшервон болотарин мақоми низомӣ дар шоҳаншоҳии Сосониён буд[12].