ถั่งเช่า

เห็ดถั่งเช่า (ชื่อวิทยาศาสตร์: Ophiocordyceps sinensis (เดิมชื่อ Cordyceps sinensis)) เป็นที่รู้จักกันในภาษาจีนคือ ตงฉงเซี่ยเฉา และในภาษาไทยซึ่งทับศัพท์จากภาษาแต้จิ๋ว ตังทั้งแห่เฉ่า ชื่อภาษาท้องถิ่นอื่นคือ "ยาร์ตซากันบู" (ภาษาทิเบต: དབྱར་རྩྭ་དགུན་འབུ་, ไวลี: dbyar rtswa dgun 'bu, ตามตัวอักษร "หญ้าฤดูร้อน, หนอนฤดูหนาว") หรือ Yarsha-gumba หรือ Yarcha-gumba (यार्सागुम्बा ในภาษาเนปาล) หรือ Keeda Jadi (ရှီးပတီး ในภาษาพม่า)

โดยทั่วไปหนอนผีเสื้อกลางคืนที่มีแนวโน้มจะติดเชื้อสปอร์ของเห็ด O. sinensis อาศัยอยู่ใต้ดิน 15 ซม. ในทุ่งหญ้าบนที่ราบสูงชิงไห่-ทิเบตและพื้นที่โดยรอบเช่นแถบเทือกเขาหิมาลัย ที่ระดับความสูงระหว่าง 4,100 ถึง 5,000 ม. สามารถพบถั่งเช่าในพื้นที่ทางตอนเหนือของเนปาล ภูฏาน รัฐทางตอนเหนือของอินเดีย ยูนนานตอนเหนือ ชิงไห่ตะวันออก ทิเบตตะวันออก เสฉวนตะวันตก และทางตะวันตกเฉียงใต้ของมณฑลกานซู

เห็ดถั่งเช่า (O. sinensis) เป็นเห็ดราที่เป็นปรสิตในแมลง (Entomopathogenic fungus) ในฤดูหนาวเมื่อหนอนผีเสื้อกลางคืนผี (Hepialidae) ถูกเข้าอาศัยโดยเห็ดปรสิตและเติบโตในตัวหนอน จะถูกดูดซับสารอาหารจนตาย^[7] ซึ่งเป็นไปได้ว่ากลไกของการติดเชื้อของหนอนผีเสื้อกลางคืนจะมาจากการกินรากพืชท้องถิ่นบางชนิดและในดิน^[8] ในระยะต่อมาเนื้อเยื่อและเปลือกของตัวหนอนจะรวมตัวกับเส้นใยของเห็ดรา O. sinensis เพื่อสร้างกลุ่ม​ใย​รา (ไมซีเลียมแข็ง) เนื่องจากในช่วงนี้ลักษณะรูปร่างยังคงเหมือนตัวอ่อนของผีเสื้อจึงเรียกว่า "หนอนฤดูหนาว - ตังถั่ง" เมื่อถึงฤดูใบไม้ผลิในปีถัดไปไมซีเลียมของเห็ดจะเริ่มเจริญเติบโต ในฤดูร้อนจะงอกออกจากส่วนหัวของหนอนผีเสื้อกลางคืน แล้วยื่นโผล่พ้นจากพื้นดินเป็นรูปแท่งและกลายเป็นที่มาของชื่อ "หญ้าฤดูร้อน - แห่เช่า" และรวมตัวกันเป็น Ophiocordyceps sinensis ที่สมบูรณ์^[9]

ส่วนที่เป็นตัวหนอน (corpus) มีความยาว 3-5 ซม. และเส้นผ่านศูนย์กลาง 0.3-0.8 ซม. ผิวสีเหลืองเข้มถึงน้ำตาลเหลือง มีข้อปล้อง 20-30 ข้อ มีวงปล้องถี่ละเอียดใกล้หัว หัวสีน้ำตาลแดง ส่วนที่เป็นเห็ด O. sinensis ประกอบด้วยสองส่วนคือ endosclerotium (เจริญอยู่ภายในตัวหนอน) และสโตรมา^[10] (ดอกเห็ด) งอกออกจากกลางหัวของหนอนมีความแตกต่างชัดเจนของพื้นผิวจากตัวหนอน ดอกเห็ดเกลี้ยงเกลาไม่มีข้อและเปราะแตกง่าย มีลักษณะเรียวและทรงกระบอก^[11] มีส่วนแบนเล็กน้อยตรงปลาย^[12] และมักยาวกว่าตัวหนอน มีความยาว 4-10 ซม. และเส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ 0.3 ซม. พื้นผิวเป็นสีน้ำตาลเข้ม ถึงน้ำตาลดำหรือดำ มีร่องตามยาวและส่วนบนขยายออกเล็กน้อย เมื่อสดเนื้อมีความยืดหยุ่นอาจมีสีเหลืองอ่อนและเนื้อในเป็นสีขาว กลิ่นคาวเและรสขมเล็กน้อย^[13] (ซึ่งสีต่างจากเห็ดสกุล Cordyceps เช่น เห็ดถั่งเช่าสีทอง Cordyceps militaris ที่มีสีเหลืองสด เมื่อสดและแห้ง)

ส่วนที่เห็ดถั่งเช่างอกออกมาคือ หัวของหนอน ซึ่งภายในบรรจุไปด้วยเม็ดเล็ก ๆ คือแอสโคสปอร์ มีการเรียงตัวตามปกติและเป็นรูปไข่ยาว 5-12 ไมครอน^[14] อยู่ภายใน (ถุง) แอสโคคาบหรือเรียกว่าที่เรียกว่า fruiting body (คือส่วนของหมวกเห็ดและครีบที่ยังไม่สร้างสปอร์ หรือยังไม่บานออก)

ถั่งเช่า (O. sinensis) เติบโตช้า และเติบโตได้ดีที่อุณหภูมิค่อนข้างต่ำ คือต่ำกว่า 21° ซ ความต้องการอุณหภูมิต่ำและอัตราการเจริญเติบโตเป็นปัจจัยสำคัญที่ทำให้ถั่งเช่าแตกต่างจากเห็ดราชนิดอื่นที่คล้ายคลึงกัน^[15] ซึ่งเป็นไปได้ว่าการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ (climate change) จะส่งผลเสียต่อถั่งเช่าในธรรมชาติ^[16][17]

นอกจากหนอนผีเสื้อกลางคืนชนิด Hepialus armoricanus^[18] ซึ่งเป็นชนิดแรกที่พบในช่วงปี พ.ศ.2501 ยังมีอีกประมาณ 50 สปีชีส์จากหลายสกุลในวงศ์ผีเสื้อกลางคืนผี (ghost moth) ที่มีศักยภาพในการเป็นโฮสต์ปรสิต (parasite host) ของเชื้อเห็ด O. sinensis ซึ่งกระจายพันธุ์ในประเทศจีน และอีก 12 ประเทศ (ซึ่งอาศัยในระดับความสูง 2,800 - 5,100 ม.^[19]) ได้แก่^[18]

• สกุล Thitarodes 37 ชนิด เช่น Thitarodes albipictus, Thitarodes callinivalis, Thitarodes dongyuensis, Thitarodes kangdingroides, Thitarodes nebulosus, Thitarodes sichuanus, Thitarodes xunhuaensis, Thitarodes yulongensis เป็นต้น

• สกุล Bipectilus คือ Bipectilus yunnanensis

• สกุล Endoclita ชนิด Endoclita davidi

• สกุล Gazoryctra ได้แก่ Gazoryctra ganna

• สกุล Pharmacis 3 ชนิด Pharmacis carna, Pharmacis fusconebulosa, Pharmacis pyrenaicus

• และอีก 14 ชนิด ที่ยังไม่ระบุสกุลอย่างถูกต้อง

สารสำคัญในถั่งเช่า

• สารกลุ่มนิวคลีโอไซด์ คือ อะดีโนซีน และคอร์ดีเซพิน (Cordycepin หรือ 3^′-deoxyadenosine^[21])^[22] เป็นสารสำคัญที่สกัดจากถั่งเช่าที่พบได้มากในบริเวณดอกเห็ดที่ยังไม่เกิดสปอร์ (fruiting body) คอร์ดีเซพินมีโครงสร้างทางเคมีที่คล้ายกับอะดีโนซีนอย่างมาก จนแม้กระทั่งเอนไซม์บางตัวในมนุษย์ให้การตอบสนองทางชีวเคมีในทางเดียวกัน^[23][24] ในถั่งเช่าธรรมชาติ (Ophiocordyceps sinensis) มีปริมาณคอร์ดีเซพินที่น้อยมากเมื่อเทียบกับ ในถั่งเช่าสีทอง (C. militaris)^[19]
• พอลิแซ็กคาไรด์ (galactomannan)^[19]
• ไขมันเออร์โกสเตอรอล (คอร์ดีเซพ-สเตอรอล)^[19]
• น้ำตาลแอลกอฮอล์ คือ แมนนิทอล (mannitol หรือ D-mannitol^[25][26][27]) ซึ่งก่อนหน้าเคยถูกเรียกอย่างผิดพลาดในชื่อเฉพาะว่า กรดคอร์ดีเซพิก (cordycepic acid)^[20]

ส่วนประกอบทางโภชนาการ

จากผลการศึกษาถั่งเช่าจากชิงไห่ มีกรดคอร์ดีเซพิกประมาณ 7% คาร์โบไฮเดรต 28.9% ไขมันประมาณ 8.4% โปรตีน 25% และใน 82.2% ของไขมันเป็นกรดไขมันไม่อิ่มตัว นอกจากนี้ยังมีวิตามินบี 12 และ ฯลฯ^[28]

การบันทึกที่เก่าแก่ที่สุดเมื่อปี ค.ศ. 863 ของ Duan Chengshi นักธรรมชาติวิทยาในราชวงศ์ถัง ถั่งเช่าได้รับการระบุว่า "ทำให้ปอดและไตแข็งแรงขึ้น ห้ามเลือด และแก้เสมหะ"^[29] อย่างไรก็ตามเนื่องจากปริมาณสารหนูในถั่งเช่าที่ได้จากธรรมชาติ มีปริมาณสูงกว่าค่ากำหนดอันตรายต่อร่างกายมนุษย์ ในปี 2559 สำนักงานคณะกรรมการอาหารและยาของจีน ได้นำถั่งเช่าออกจากประเภทอาหารเพื่อสุขภาพ และได้ออกคำแนะนำในการบริโภคสำหรับผลิตภัณฑ์ถั่งเช่า โดยระบุว่า "ในถั่งเช่าแห้งและแคปซูลผงถั่งเช่าบริสุทธิ์มีปริมาณสารหนู 4.4 - 9.9 มก./กก." และ "มีความเสี่ยงสูงในการบริโภค"^[5][30] มีการบังคับใช้กฎระเบียบที่เกี่ยวข้องและไม่อนุญาตให้ผลิตหรือขายโดยไม่ได้รับการอนุมัติ^[31] ในการศึกษาบางฉบับแนะนำให้กินถั่งเช่าธรรมชาติไม่เกินวันละ 3-9 กรัม^[5]

ในทางการแพทย์แผนจีน (TCM) เชื่อว่าถั่งเช่าช่วยบำรุงปอดและไต^[32] การศึกษาในหนูทดลองพบว่าถั่งเช่ามีผลต่อการเพิ่มคอร์ติโคสเตอโรน (Corticosterone) (เป็นฮอร์โมนที่มีส่วนช่วยในการควบคุมการใช้พลังงานและปฏิกิริยาตอบสนองของระบบภูมิคุ้มกัน ช่วยเพิ่มประสิทธิภาพการทำงานของไตและช่วยในเรื่องของระบบทางเดินหายใจ)^[33][34] นอกจากนี้ในการศึกษาทางการแพทย์แผนปัจจุบันยังเป็นไปได้ว่าถั่งเช่ามีฤทธิ์ต่อต้านเนื้องอก^[35], ต้านการอักเสบ, สารต้านอนุมูลอิสระ^[36], ลดน้ำตาลในเลือด^[37], ต่อต้านการตายของเซลล์, การควบคุมและสร้างภูมิคุ้มกัน^[38]

ข้อโต้แย้งในเรื่องของสรรพคุณทางยา

อย่างไรก็ตามยังปรากฏข้อโต้แย้งในเรื่องของสรรพคุณทางยาในการบรรเทาอาการหย่อนและเพิ่มสมรรถภาพทางเพศ และการรักษาโรคมะเร็งเม็ดเลือดขาว^[39] ซึ่งเชื่อว่าเป็นคุณสมบัติของคอร์ดีเซพินที่คล้ายกับอะดีโนซีน คือการช่วยขยายหลอดเลือดดำ และการเพิ่มความสามารถของระบบภูมิคุ้มกัน ตามลำดับ

ก่อนหน้าน้ำตาลแอลกอฮอล์ "แมนนิทอล" ในถั่งเช่าเคยถูกเรียกอย่างผิดพลาดในชื่อเฉพาะว่า กรดคอร์ดีเซพิก (cordycepic acid)^[20] แม้ว่าแมนนิทอลมีผลในการบำบัดโรคซิสติกไฟโบรซิส (CF) ในผู้ใหญ่อายุ 18 ปีขึ้นไป^[40][41] แต่แมนนิทอลยังสามารถสังเคราะห์ได้จากสารชีวโมเลกุล^[42] และสกัดได้จากธรรมชาติ^[43] จากพืชอื่น ๆ เช่นปาล์มเลื้อย^[44]

มีการศึกษาพบว่า การผลิตสารคอร์ดีเซพินของถั่งเช่าในธรรมชาติ อาจมีปริมาณที่ไม่แน่นอน^[45][46] (ซึ่งต่างจากปริมาณการผลิตสารคอร์ดีเซพินที่พบจากถั่งเช่าสีทอง - Cordyceps militaris ที่เพาะเลี้ยง^[45])

ในทางการค้า

ในตลาดกลางชิงไห่ โดยทั่วไปแบ่งระดับราคาถั่งเช่าออกเป็น 5 ระดับใหญ่ ๆ ตามน้ำหนักสีและขนาด ได้แก่ king of the king มีถั่งเช่า 900 ชิ้น (หรือน้อยกว่า) ต่อกก., king of cordyceps 1,000-1,400 ชิ้นต่อกก., ถั่งเช่าชั้นหนึ่ง 1,500-1,900 ชิ้นต่อกก., ถั่งเช่าชั้นสอง 2,000-2,400 ชิ้นต่อกก. และถั่งเช่าชั้นสาม มากกว่า 2500 ชิ้นต่อกก.

เมื่อวันที่ 9 กรกฎาคม พ.ศ. 2563 สหภาพนานาชาติเพื่อการอนุรักษ์ธรรมชาติระบุว่า "เสี่ยง" ในบัญชีแดงของสัตว์ใกล้สูญพันธุ์ (VU - ชนิดพันธุ์ที่มีแนวโน้มใกสูญพันธุ์) ปัจจัยหลักที่คุกคามการลดลงของประชากรคือการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศโลกและการขุดค้นมากเกินไป^[47] ในปี 2542 ได้รับการระบุให้เป็นสายพันธุ์ที่ได้รับการคุ้มครองระดับประเทศระดับสองโดยประเทศจีน^[28]