พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพรหมวรานุรักษ์

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพรหมวรานุรักษ์ มีพระนามเดิมว่า พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าเกษมสันต์โสภาคย์ เป็นพระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาแพ เมื่อวันที่ 5 สิงหาคม พ.ศ. 2399

ในรัชสมัยรัชกาลที่ 5 พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าเกษมสันต์โสภาคย์ เป็นพระเจ้าน้องยาเธอที่มีบทบาทในงานวรรณกรรมในช่วงต้นรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงเป็นเจ้าของและบรรณาธิการหนังสือพิมพ์ดรุโณวาท ซึ่งเป็นหนังสือพิมพ์ฉบับแรกที่เผยแพร่แก่ประชาชน และดำเนินการโดยคนไทย เริ่มออกฉบับแรกเมื่อ พ.ศ. 2417 ชื่อหนังสือมีความหมายว่า "โอวาทหรือคำสอนของคนหนุ่ม" มีทั้งสารคดีและบันเทิงคดี มีสาระทันสมัย แสดงความสามารถและสติปัญญาของคนหนุ่มรุ่นใหม่ในยุคนั้น

ปี พ.ศ. 2454 พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานยศเป็นมหาอำมาตย์โท ต่อมาในปี พ.ศ. 2456 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ เลื่อนพระอิสริยยศเป็นกรมหลวง มีพระนามตามจารึกในพระสุพรรณบัฏว่า พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพรหมวรานุรักษ์ มุสิกนาม ทรงศักดินา 15,000 ตามพระราชกำหนดอย่างพระองค์เจ้าต่างกรมในพระบรมมหาราชวัง^[2]

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพรหมวรานุรักษ์ ทรงรับราชการในโรงพิมพ์และการเสื้อหมวก เป็นพนักงานจารึกอักษรในแผ่นศิลาประดับวัดพระศรีรัตนศาสดาราม เป็นผู้ช่วยปลัดทูลฉลองกระทรวงยุติธรรม อธิบดีผู้พิพากษาศาลอุทธรณ์คดีหลวง^[3] อธิบดีศาลอุทธรณ์ และกรรมการผู้พิพากษาศาลฎีกา^[4]

นอกจากนี้ยังทรงดำรงตำแหน่งองคมนตรีในรัชกาลที่ 5 ตั้งแต่วันที่ 19 กันยายน พ.ศ. 2435^[5] และทรงดำรงตำแหน่งองคมนตรีต่อมาในรัชสมัยรัชกาลที่ 6^[6] จนสิ้นพระชนม์

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพรหมวรานุรักษ์ สิ้นพระชนม์เมื่อวันที่ 4 มกราคม พ.ศ. 2468^[7] (นับปัจจุบัน พ.ศ. 2468) สิริพระชันษาได้ 68 ปี 152 วัน มีพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพเมื่อวันที่ 15 กรกฎาคม พ.ศ. 2468 ณ พระเมรุ ท้องสนามหลวง^[8]

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพรหมวรานุรักษ์ ทรงเป็นต้นราชสกุลเกษมสันต์ เสกสมรสกับหม่อมเจ้าหญิงแฉ่ง นิลรัตน์ พระธิดาในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นอลงกฎกิจปรีชา โดยนอกจากนี้ยังทรงมีหม่อมอีก 14 ท่าน ได้แก่

1. หม่อมหลวงแย้ม (ราชสกุลเดิม: อสุนี)
2. หม่อมสุทธิ
3. หม่อมไวทนีมงคลสาร (ต้นสกุล: มงคลสาร (ในปัจจุบัน มีผู้สืบสกุลเพียง 3 ท่าน
4. หม่อมเจียม (สกุลเดิม: คชเสนี) ธิดา สมิงอังวะมังสี (ทองคำ) คชเสนี
5. หม่อมมาลัย
6. หม่อมราชวงศ์หญิงเป้า (ราชกุลเดิม: อสุนี)
7. หม่อมราชวงศ์หญิงละม้าย (ราชสกุลเดิม: สุริยกุล) ธิดาหม่อมเจ้าอินทนิล สุริยกุล
8. หม่อมนวล
9. หม่อมทองสุก
10. หม่อมอั๋น
11. หม่อมปลื้ม
12. หม่อมราชวงศ์หญิงนวลจันทร์ (ราชสกุลเดิม: อิศรเสนา) ธิดาหม่อมเจ้ากระจ่าง อิศรเสนา และหม่อมเจ้าหญิงเลื่อน เกสรา
13. หม่อมเพียร (สกุลเดิม: ดิษฐชัย)

โดยมีพระโอรสธิดารวมทั้งหมด 64 พระองค์ เป็นชาย 39 พระองค์ หญิง 22 พระองค์ และไม่ทราบว่าเป็นชายหรือหญิง 3 พระองค์

พระรูป	พระนาม	หม่อมมารดา	ประสูติ	สิ้นชีพิตักษัย	คู่สมรส
	1. หม่อมเจ้าหญิงประโลมสมร	ที่ 1 ในหม่อมหลวงแย้ม	พ.ศ. 2418	5 เมษายน พ.ศ. 2438
	2. หม่อมเจ้าสุภสวัสดิ์เกษมสันต์		เมษายน พ.ศ. 2419	17 สิงหาคม พ.ศ. 2420
ไฟล์:หม่อมเจ้าจรัสโฉมยงประยงโฉโฉ๊ม เกษมสันต์.jpg	3. หม่อมเจ้าหญิงจรัสโฉม	ที่ 1 ในหม่อมเจ้าหญิงแฉ่ง	8 กันยายน พ.ศ. 2419	19 ธันวาคม พ.ศ. 2516
	4. หม่อมเจ้าชาย (ไม่ปรากฏพระนาม)		8 พฤศจิกายน พ.ศ. 2420	20 ธันวาคม พ.ศ. 2420
	5. หม่อมเจ้าหญิงละม้าย		8 กันยายน พ.ศ. 2421	13 กันยายน พ.ศ. 2484
	6. หม่อมเจ้าทัศโนภาส	ที่ 1 ในหม่อมสุทธิ	22 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2422	7 สิงหาคม พ.ศ. 2508	หม่อมผาด หม่อมคำใบ (จินดาวรรณ)
	7. หม่อมเจ้าหญิงพโยมมาลย์	ที่ 2 ในหม่อมเจ้าหญิงแฉ่ง	2 ตุลาคม พ.ศ. 2422	15 กันยายน พ.ศ. 2514
	8. หม่อมเจ้าหญิงกุสุมา (ท่านหญิงจุ่น)	ที่ 1 ในหม่อมเจียม	24 พฤศจิกายน พ.ศ. 2422	พ.ศ. 2477
	9. หม่อมเจ้าหญิงอังสุมาลย์ (ท่านหญิงแอ๊ด)	ที่ 2 ในหม่อมหลวงแย้ม	11 กรกฎาคม พ.ศ. 2423	31 กรกฎาคม พ.ศ. 2509
	10. หม่อมเจ้าโชติรส ปลัดทูลฉลองกระทรวงวัง และสมุหพระราชพิธี	ที่ 1 ในหม่อมมาลัย	12 เมษายน พ.ศ. 2424	29 ธันวาคม พ.ศ. 2484	หม่อมเจ้าหญิงพวงสนธิสุวรรณ (ทองแถม) หม่อมทรัพย์ (แรงสืบสิน) หม่อมแช่ม หม่อมใบ
	11. หม่อมเจ้าทินทัต		พ.ศ. 2426	7 กันยายน พ.ศ. 2430
	12. หม่อมเจ้าหญิงประภาพรรณ	ที่ 2 ในหม่อมเจียม	17 เมษายน พ.ศ. 2427	11 ธันวาคม พ.ศ. 2468
	13. หม่อมเจ้าอนุกูลประพัทธ์	หม่อมราชวงศ์หญิงเป้า	26 ตุลาคม พ.ศ. 2427	พ.ศ. 2485	หม่อมหลวงเอี่ยม (สุทัศน์) หม่อมเปลื้อง
	14. หม่อมเจ้าสมบูรณศักดิ์	ที่ 1 ในหม่อมนวล	11 กันยายน พ.ศ. 2428	23 ธันวาคม พ.ศ. 2473	หม่อมระรวย (วัชราภัย)
	15. หม่อมเจ้าหญิงเล็ก		พ.ศ. 2428	19 พฤษภาคม พ.ศ. 2431
	16. หม่อมเจ้าเจริญสุขโสภาคย์	ที่ 3 ในหม่อมเจ้าหญิงแฉ่ง	10 พฤศจิกายน พ.ศ. 2429	25 มกราคม พ.ศ. 2517	หม่อมศรีเฉลิม (วิริยศิริ)
	17. หม่อมเจ้าชาย (ไม่ปรากฏพระนาม)		กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2430	3 มิถุนายน พ.ศ. 2432
	18. หม่อมเจ้าพันธุประวัติ	ที่ 1 ในหม่อมราชวงศ์หญิงละม้าย	14 เมษายน พ.ศ. 2430	8 มิถุนายน พ.ศ. 2463	หม่อมหลวงเชื้อ (ดารากร)
	19. หม่อมเจ้าพชรมาลย์	ที่ 2 ในหม่อมมาลัย	9 มิถุนายน พ.ศ. 2430	26 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2470	หม่อมฉันทนา (รัตนทัศนีย์)
	20. หม่อมเจ้าหญิงสลักษณา	ที่ 2 ในหม่อมนวล	11 มีนาคม พ.ศ. 2430	21 มีนาคม พ.ศ. 2525
	21. หม่อมเจ้าหญิงสุภาภรณ์	ที่ 3 ในหม่อมนวล	พ.ศ. 2431	พ.ศ. 2435
	22. หม่อมเจ้าชาย (ไม่ปรากฏพระนาม)		26 พฤศจิกายน พ.ศ. 2432	26 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2434
	23. หม่อมเจ้าประยูรสนิท		พฤศจิกายน พ.ศ. 2432	22 มิถุนายน พ.ศ. 2434
	24. หม่อมเจ้าวิเชียรศิริ		กันยายน พ.ศ. 2433	25 มิถุนายน พ.ศ. 2434
	25. หม่อมเจ้าหญิง (ไม่ปรากฏพระนาม)		พ.ศ. 2433	25 เมษายน พ.ศ. 2437
	26. หม่อมเจ้าหญิง (ไม่ปรากฏพระนาม)		ไม่ทราบปี	พ.ศ. 2437
	27. หม่อมเจ้าหญิงจันทรจำรัส	ที่ 1 ในหม่อมทองสุก	22 พฤษภาคม พ.ศ. 2434	11 พฤษภาคม พ.ศ. 2525
	28. หม่อมเจ้ามนูญศิริ	ที่ 2 ในหม่อมสุทธิ	3 ธันวาคม พ.ศ. 2434	15 มีนาคม พ.ศ. 2512	หม่อมเจริญ
	29. หม่อมเจ้าหญิงประไพพิมพ์	ที่ 4 ในหม่อมนวล	7 กันยายน พ.ศ. 2435	22 มีนาคม พ.ศ. 2530
	30. หม่อมเจ้าชาย (ไม่ปรากฏพระนาม)		สิงหาคม พ.ศ. 2436	22 มิถุนายน พ.ศ. 2438
	31. หม่อมเจ้าชัชวลิต	ที่ 2 ในหม่อมทองสุก	12 กรกฎาคม พ.ศ. 2437	6 มิถุนายน พ.ศ. 2517	หม่อมคล้อง (ณ ระนอง)
	32. หม่อมเจ้าหญิงวิมลมาศ	ที่ 1 ในหม่อมอั๋น	22 มกราคม พ.ศ. 2438	10 มิถุนายน พ.ศ. 2539
	33. หม่อมเจ้าหญิง (ไม่ปรากฏพระนาม)		ไม่ทราบปี	28 สิงหาคม พ.ศ. 2437
	34. หม่อมเจ้านิวัทธวงศ์	ที่ 2 ในหม่อมราชวงศ์หญิงละม้าย	5 ตุลาคม พ.ศ. 2438	22 มิถุนายน พ.ศ. 2507	หม่อมเจ้าหญิงวงศ์แข (เกษมศรี)
	35. หม่อมเจ้าเกียรติประวัติ	ที่ 3 ในหม่อมเจียม	25 ธันวาคม พ.ศ. 2438	30 พฤษภาคม พ.ศ. 2503	หม่อมเจ้าหญิงพงศ์พิศมัย เกษมสันต์ หม่อมหลวงอุบล (อิศรางกูร) หม่อมลำเจียก (เจ้าลำเจียก ณ ลำพูน) หม่อมสารภี
	36. หม่อมเจ้าวุฒิภาคย์	ที่ 1 ในหม่อมห่วง	30 มกราคม พ.ศ. 2439	25 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2495	หม่อมเล็ก
	37. หม่อมเจ้าชาย (ไม่ปรากฏพระนาม)		ไม่ทราบปี	26 ตุลาคม พ.ศ. 2439
	38. หม่อมเจ้าอุจพงษ์	ที่ 5 ในหม่อมนวล	18 เมษายน พ.ศ. 2440	23 ธันวาคม พ.ศ. 2480	หม่อมสนาน (มนวิเศษ)
	39. หม่อมเจ้าบุญฤทธิ์	ที่ 3 ในหม่อมทองสุก	5 มกราคม พ.ศ. 2440	3 พฤษภาคม พ.ศ. 2514	หม่อมสมหมาย หม่อมมณฑนา (สุนทรเสวี)
	40. หม่อมเจ้าประสิทธิศักดิ์	ที่ 1 ในหม่อมปลื้ม	17 มีนาคม พ.ศ. 2441	15 พฤศจิกายน พ.ศ. 2472	หม่อมกมลนิล (จารุจินดา) มีบุตร หม่อมราชวงศ์ประณีต สมรสกับ สมใจ จุลนิมิ
	41. หม่อมเจ้าดำ	ที่ 4 ในหม่อมทองสุก	พ.ศ. 2441	ไม่ทราบปี
	42. หม่อมเจ้าหญิงวรรณวิจิตร	ที่ 2 ในหม่อมอั๋น	19 ตุลาคม พ.ศ. 2441	28 ธันวาคม พ.ศ. 2535
	43. หม่อมเจ้าหญิงพงษ์พิศมัย	ที่ 3 ในหม่อมราชวงศ์หญิงละม้าย	13 มีนาคม พ.ศ. 2442	23 พฤศจิกายน พ.ศ. 2551	หม่อมเจ้าเกียรติประวัติ เกษมสันต์
	44. หม่อมเจ้านรนาค	ที่ 2 ในหม่อมห่วง	10 มีนาคม พ.ศ. 2443	2 สิงหาคม พ.ศ. 2454	หม่อมทองอยู่ (ไวตี)
	45. หม่อมเจ้าลักษณากร	ที่ 3 ในหม่อมอั๋น	9 เมษายน พ.ศ. 2445	18 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2520	หม่อมเจ้าหญิงศรีสอางค์นฤมล (วรวรรณ)
	46. หม่อมเจ้าพรพิพัฒน์	ที่ 4 ในหม่อมอั๋น	2 มิถุนายน พ.ศ. 2447	25 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2528	หม่อมอุบล (บุนนาค)
	47. หม่อมเจ้าภัคยพันธ์	ที่ 2 ในหม่อมปลื้ม	15 มีนาคม พ.ศ. 2448	25 พฤศจิกายน พ.ศ. 2548	หม่อมสังวาลย์ (สินนาง) หม่อมละม่อม
	48. หม่อมเจ้าชาย (ไม่ปรากฏพระนาม)		ไม่ทราบปี	15 กรกฎาคม พ.ศ. 2448
	49. หม่อมเจ้ากิตติเกริกไกร	ที่ 5 ในหม่อมทองสุก	พ.ศ. 2449	27 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2465
	50. หม่อมเจ้าวัยโสภาคย์	หม่อมราชวงศ์หญิงนวลจันทร์	25 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2450	8 พฤษภาคม พ.ศ. 2476	หม่อมสอางค์ (อินทรรัสมี)
	51. หม่อมเจ้าสันตวงศ์	ที่ 3 ในหม่อมปลื้ม	13 ธันวาคม พ.ศ. 2450	29 ธันวาคม พ.ศ. 2511	หม่อมอนันท์ หม่อมเขียน (เสริมสุข) หม่อมอัมพร
	52. หม่อมเจ้ามนัศเกษม		ไม่ทราบปี	1 มีนาคม พ.ศ. 2452
	53. หม่อมเจ้าหญิงไตรทิพย์สุดา (ลาออกจากฐานันดรศักดิ์) (ท่านหญิงไอซ์)	ที่ 5 ในหม่อมอั๋น	30 มกราคม พ.ศ. 2453	21 มกราคม พ.ศ. 2557	สุรินทร์ วิเศษกุล
	54. หม่อมเจ้าหญิงอรอำไพ (ลาออกจากฐานันดรศักดิ์) (ท่านหญิงจิ๋ว)	ที่ 6 ในหม่อมทองสุก	6 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2453	3 พฤศจิกายน พ.ศ. 2553	โฉลก โกมารกุล ณ นคร
	55. หม่อมเจ้าหญิง (ไม่ปรากฏพระนาม)		ไม่ทราบปี	พ.ศ. 2453
	56. หม่อมเจ้าคงเกษม (ท่านชายน้อย)	ที่ 4 ในหม่อมปลื้ม	29 กันยายน พ.ศ. 2454	4 พฤศจิกายน พ.ศ. 2525	หม่อมเจือ หม่อมพรพิมล (รักสัตย์)
	57. หม่อมเจ้าเกษมพันธ์พิสุทธ์	ที่ 6 ในหม่อมอั๋น	24 สิงหาคม พ.ศ. 2457	12 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2474
	58. หม่อมเจ้าวิสุทธิเกษม	หม่อมเพียร	28 พฤศจิกายน พ.ศ. 2457	4 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2524	หม่อมเบญจางค์ หม่อมสุดา (นวรัตน์ ณ อยุธยา)
	59. หม่อมเจ้าอนุพัทธ์พงศ์		ไม่ทราบปี	ไม่ทราบปี
	60. หม่อมเจ้าเปรมประสิทธิ์ (ท่านชายเป้ง)	ที่ 5 ในหม่อมปลื้ม	24 มีนาคม พ.ศ. 2463	16 พฤศจิกายน พ.ศ. 2542	หม่อมลเมียด หม่อมบัวลา
	61. หม่อมเจ้าหญิงอินทรา		ไม่ทราบปี	ไม่ทราบปี
	62. หม่อมเจ้า (ไม่ปรากฏพระนาม) (ไม่ทราบแน่ชัดว่าเป็นหญิงหรือชาย)		ไม่ทราบปี	ไม่ทราบปี
	63. หม่อมเจ้า (ไม่ปรากฏพระนาม) (ไม่ทราบแน่ชัดว่าเป็นชายหรือหญิง)		ไม่ทราบปี	ไม่ทราบปี
	64. หม่อมเจ้า (ไม่ปรากฏพระนาม) (ไม่ทราบแน่ชัดว่าเป็นชายหรือหญิง)		ไม่ทราบปี	ไม่ทราบปี

ธรรมเนียมพระยศของ มหาอำมาตย์โท พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพรหมวรานุรักษ์
ธงประจำพระอิสริยยศ
การทูล	ใต้ฝ่าพระบาท
การแทนตน	ข้าพระพุทธเจ้า
การขานรับ	พ่ะย่ะค่ะ/เพคะ

พระอิสริยยศ

• พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าเกษมสันต์โสภาคย์ (5 สิงหาคม พ.ศ. 2399 - 1 ตุลาคม พ.ศ. 2411)
• พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าเกษมสันต์โสภาคย์ (1 ตุลาคม พ.ศ. 2411 - พ.ศ. 2426)
• พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นพรหมวรานุรักษ์ (พ.ศ. 2426 - 23 ตุลาคม พ.ศ. 2453)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นพรหมวรานุรักษ์ (23 ตุลาคม พ.ศ. 2453 - 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2456)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพรหมวรานุรักษ์ (11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2456 - 4 มกราคม พ.ศ. 2467)^[9]

พระยศพลเรือน

• มหาอำมาตย์โท^[10][11]
• 17 เมษายน 2457 – มหาเสวกโทพิเศษ^[12]

พระยศเสือป่า

• 13 กรกฎาคม 2455 – นายหมู่โท^[13]
• นายหมวดเอก^[14]

• พ.ศ. ไม่ปรากฏ – เครื่องขัตติยราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติคุณรุ่งเรืองยิ่งมหาจักรีบรมราชวงศ์ (ม.จ.ก.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. 2457 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นโบราณมงคลนพรัตนราชวราภรณ์ (น.ร.) (ฝ่ายหน้า)^[15]
• พ.ศ. 2456 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 1 ปฐมจุลจอมเกล้า (ป.จ.) (ฝ่ายหน้า)^[16]
• พ.ศ. 2454 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นที่ 1 ประถมาภรณ์ช้างเผือก (ป.ช.)^[17]
• พ.ศ. 2444 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นที่ 1 ประถมาภรณ์มงกุฎไทย (ป.ม.)^[18]
• พ.ศ. 2457 – เหรียญจักรพรรดิมาลา (ร.จ.พ.)^[19]
• พ.ศ. 2447 – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 4 ชั้นที่ 2 (ม.ป.ร.2)^[20]
• พ.ศ. ไม่ปรากฏ – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 6 ชั้นที่ 2 (ว.ป.ร.2)
• พ.ศ. 2441 – เหรียญราชินี (ส.ผ.)^[21]

วิกิมีเดียคอมมอนส์มีสื่อที่เกี่ยวข้องกับ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพรหมวรานุรักษ์

​