มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม

ตามอนุสัญญาว่าด้วยการสงวนรักษามรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ พ.ศ. 2546 คำว่า "มรดกทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ (Intangible Cultural Heritage)" นิยาม ดังนี้^[6]

“มรดกทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้” หมายถึง การปฏิบัติ การเป็นตัวแทน การแสดงออก ความรู้ ทักษะ ตลอดจนเครื่องมือ วัตถุ สิ่งประดิษฐ์ และพื้นที่ทางวัฒนธรรมอันเป็นผลจากสิ่งเหล่านั้น ซึ่งชุมชน กลุ่มชน และในบางกรณีปัจเจกบุคคลยอมรับว่าเป็นส่วนหนึ่งของมรดกทางวัฒนธรรมของตน มรดกทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้นี้ซึ่งถ่ายทอดจากคนรุ่นหนึ่งไปยังคนอีกรุ่นหนึ่งเป็นสิ่งซึ่งชุมชนและกลุ่มชนสร้างขึ้นใหม่อย่างสม่ำเสมอเพื่อตอบสนองต่อสภาพแวดล้อมของตน เป็นปฏิสัมพันธ์ของพวกเขาที่มีต่อธรรมชาติและประวัติศาสตร์ของตน และทำให้คนเหล่านั้นเกิดความรู้สึกมีอัตลักษณ์และความต่อเนื่อง ดังนั้นจึงก่อให้เกิดความเคารพต่อความหลากหลายทางวัฒนธรรมและการคิดสร้างสรรค์ของมนุษย์ เพื่อให้เป็นไปตามจุดประสงค์ของอนุสัญญาฉบับนี้ จะมีการพิจารณาเฉพาะมรดกทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้เท่าที่สอดคล้องกับบทบัญญัติที่มีอยู่ด้านสิทธิมนุษยชนระหว่างประเทศเท่านั้น รวมทั้งข้อกำหนดให้มีการเคารพซึ่งกันและกันระหว่างชุมชนทั้งหลาย กลุ่มชน และปัจเจกบุคคล และต่อการพัฒนาที่ยั่งยืน

ประวัติศาสตร์มุขปาฐะ

มรดกทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้แตกต่างจากประวัติศาสตร์มุขปาฐะเล็กน้อย (ประวัติศาสตร์มุขปาฐะเป็นการบันทึก สงวนไว้ และตีความซึ่งข้อมูลทางประวัติศาสตร์โดยอยู่บนประสบการณ์ส่วนบุคคลและความคิดเห็นของผู้เล่า) มรดกทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้มุ่งไปที่การสงวนรักษามรดกทางวัฒนธรรม 'ไว้กับ' ผู้คนหรือชุมชนโดยปกป้องกระบวนการที่ทำให้ประเพณีและความรู้ที่สืบทอดกันมาสามารถส่งทอดต่อไปได้ ในขณะที่ประวัติศาสตร์มุขปาฐะมุ่งไปที่การเก็บและรักษาข้อมูลทางประวัติศาสตร์จากปัจเจกชนหรือกลุ่มบุคคล

ในประเทศไทย

นิยามศัพท์ของคำว่า "Intangible Cultural Heritage" ในบริบทของประเทศไทยมีผู้นิยามไว้หลากหลาย เช่น มรดกทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ มรดกทางวัฒนธรรมที่ไม่ใช่กายภาพ และมรดกวัฒนธรรมทางจิตใจ เป็นต้น

ความสับสนของการนิยามความหมายของ "Intangible Cultural Heritage" ในประเทศไทยดังกล่าว ก่อให้เกิดการถกเถียงเป็นวงกว้าง กระทรวงวัฒนธรรมในฐานะผู้รับผิดชอบจึงได้หาบทสรุปโดยการเปิดเวทีรับความคิดเห็น และมีมติให้ใช้คำว่า "มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม" แทนคำว่า "มรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้" ตามที่บัญญัติไว้ใน พระราชบัญญัติส่งเสริมและรักษามรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม พ.ศ. 2559 อย่างไรก็ตาม การนิยามความหมายของคำว่า "มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม" ในพระราชบัญญัติส่งเสริมและรักษาฯ ที่ทางการไทยจัดทำ และคำว่า "Intangible Cultural Heritage" ใน อนุสัญญาว่าด้วยการสงวนรักษามรดกทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ พ.ศ. 2546 ที่ยูเนสโกจัดทำ มีความแตกต่างกันบางประการ^[7][8]

ก่อนที่จะมีอนุสัญญาของยูเนสโก ได้มีความพยายามของประเทศต่าง ๆ ในการสงวนรักษามรดกทางวัฒนธรรมให้คงอยู่ต่อไป^[9] ญี่ปุ่นเป็นประเทศแรกในโลกที่ออกกฎหมายในการคุ้มครองสมบัติทางวัฒนธรรมเมื่อ พ.ศ. 2493 ซึ่งคุ้มครองมรดกทางวัฒนธรรมทั้งประเภทที่จับต้องได้และจับต้องไม่ได้^[5][10] ประเทศอื่น ๆ อาทิ เกาหลีใต้ ฟิลิปปินส์ สหรัฐอเมริกา ไทย ฝรั่งเศส โรมาเนีย สาธารณรัฐเช็ก และโปแลนด์ต่างก็มีโครงการคล้ายกันในเวลาต่อมา^[10]

อนุสัญญาที่ยูเนสโกประกาศใช้เมื่อ พ.ศ. 2546 (มีผลเมื่อวันที่ 20 เมษายน พ.ศ. 2549) กำหนดให้ประเทศภาคีจัดทำรายชื่อมรดกทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ และดำเนินการเพื่อให้มรดกทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ สามารถดำรงสืบทอดอยู่ต่อไปได้ นอกจากนี้ยังเปิดช่องให้ระดมเงินบริจาคระหว่างประเทศสมาชิกยูเนสโกมาใช้เพื่อการทำนุบำรุงมรดกที่ขึ้นทะเบียนแล้วอีกด้วย^[10] ยูเนสโกยังมีโครงการอื่นเกี่ยวกับวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ เช่น โครงการขึ้นทะเบียน "Proclamation of Masterpieces of the Oral and Intangible Heritage of Humanity" ซึ่งเริ่มต้นด้วย 19 รายการเมื่อ พ.ศ. 2544 เพิ่มเติมเป็น 28 รายการเมื่อ พ.ศ. 2546 และเป็น 43 รายการใน พ.ศ. 2548 เหล่านี้ดูเหมือนว่าจะเป็นการแก้ไขความไม่สมดุลในโครงการขึ้นทะเบียนแหล่งมรดกโลก (World Heritage Sites) ที่ซีกโลกใต้เองมักจะเสียเปรียบเพราะมีอนุสาวรีย์หรือสิ่งก่อสร้างที่สำคัญจำนวนไม่มากเท่าซีกโลกเหนือ ^[10] และท้ายที่สุดโครงการนี้ได้รับการทดแทนโดยการจัด "มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม" หรือ "มรดกทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้" โดยองค์การยูเนสโก (UNESCO Intangible Cultural Heritage Lists) ใน พ.ศ. 2551

ประเภทการสงวนรักษา

การขึ้นทะเบียนตามอนุสัญญามรดกทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ มี 3 รายการ ได้แก่

1. รายการตัวแทนมรดกทางวัฒนธรรมของมนุษยชาติ (Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity : RL)
2. รายการที่ต้องได้รับการสงวนรักษาอย่างเร่งด่วน (Intangible Cultural Heritage in Need of Urgent Safeguarding : USL)
3. รายการที่เป็นแบบอย่างที่ดีในการสงวนรักษา (Register of Good Safeguarding Practices : GSP)

อันดับประเทศที่มีมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมมากที่สุด

อันดับ	ประเทศ	จำนวนรายการที่ขึ้นทะเบียน[11]
1	จีน	43[12]
2	ตุรกี	30[13]
3	ฝรั่งเศส	28[14]
4	สเปน	25[15]
5	อิหร่าน	24[16]
6	อาเซอร์ไบจาน	23[17]
7	โครเอเชีย,  ญี่ปุ่น,  เกาหลีใต้	22[18] [19][20]
8	อิตาลี	19[21]
9	เบลเยียม	18[22]
10	อินเดีย,  คีร์กีซสถาน,  มองโกเลีย,  เวียดนาม,  สหรัฐอาหรับเอมิเรตส์,  อุซเบกิสถาน	15[23][24][25][26][27][28]
11	โคลอมเบีย,  โมร็อกโก,  โอมาน,  เปรู	14[29][30][31][32]
12	อินโดนีเซีย,  คาซัคสถาน,  ซาอุดีอาระเบีย	13[33][34][35]
13	เม็กซิโก	12[36]
14	แอลจีเรีย,  ออสเตรีย	11[37][38]
15	เช็กเกีย,  เยอรมนี,  กรีซ,  โปรตุเกส,  โรมาเนีย,  สวิตเซอร์แลนด์	10[39][40][41][42][43][44]
16	โบลิเวีย,  บราซิล,  ฮังการี,  มาลี,  สโลวาเกีย,  เวเนซุเอลา	9[45][46][47][48][49][50]
17	อาร์มีเนีย,  บัลแกเรีย,  อียิปต์	8[51][52][53]
18	ไซปรัส,  มาเลเซีย,  ไนจีเรีย,  สโลวีเนีย,  ตูนิเซีย	7[54][55][56][57][58]
19	กัมพูชา,  คิวบา,  มาลาวี,  มอริเตเนีย,  ปาเลสไตน์,  ฟิลิปปินส์,  โปแลนด์,  ซีเรีย,  ยูกันดา	6[59][60][61][62][63][64][65][66][67]
20	บังกลาเทศ,  เบลารุส,  เอสโตเนีย,  เคนยา,  ลักเซมเบิร์ก,  เนเธอร์แลนด์,  ยูเครน,  แซมเบีย	5[68][69][70][71][72][73][74][75]
21	สาธารณรัฐโดมินิกัน,  เอกวาดอร์,  ฟินแลนด์,  กัวเตมาลา,  ไอร์แลนด์,  โกตดิวัวร์,  คูเวต,  ลิทัวเนีย,  มอริเชียส,  มอลโดวา,  เกาหลีเหนือ,  กาตาร์,  ไทย,  เยเมน	4[76][77][78][79][80][81][82][83][84][85][86][87][88][89]
22	อันดอร์รา,  บาห์เรน,  บอตสวานา,  ลัตเวีย,  มาดากัสการ์,  โมซัมบิก,  ปากีสถาน,  สวีเดน	3[90][91][92][93][94][95][96][97]

อันดับประเทศในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ที่มีมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมมากที่สุด

ข้อมูล ณ วันที่ 6 ธันวาคม พ.ศ. 2566^[98]

ประเทศ	จำนวน
เวียดนาม	15
อินโดนีเซีย	13
มาเลเซีย	7
กัมพูชา	6
ฟิลิปปินส์	6
ไทย	4
ลาว	2
สิงคโปร์	1
ติมอร์-เลสเต	1

ประเทศไทยได้เข้าเป็นภาคีในอนุสัญญาว่าด้วยการสงวนรักษามรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ ค.ศ. 2003 เมื่อวันที่ 10 มิถุนายน พ.ศ. 2559 (ค.ศ. 2016) โดย ปัจจุบันองค์การยูเนสโกมีการขึ้นทะเบียนจากองค์การการศึกษา วิทยาศาสตร์ และวัฒนธรรมแห่งสหประชาชาติ (ยูเนสโก) ทั้งสิ้น 4 รายการ

• แหล่งมรดกโลก
• ความทรงจำแห่งโลก

วิกิท่องเที่ยว มีคำแนะนำการท่องเที่ยวสำหรับ UNESCO Intangible Cultural Heritage

• Definitions of Intangible Cultural Heritage as of States, IGOs and NGOs in 2001
• Official website of the Convention for the Safeguarding of Intangible Cultural Heritage
• Full text of the Convention
• พระราชบัญญัตส่งเสริมและรักษามรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม พ.ศ. ๒๕๕๙ เก็บถาวร 2017-11-18 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน