Ölüm

Gelişmekte olan ülkelerde insan ölümlerinin önde gelen nedeni bulaşıcı hastalıklardır. Gelişmiş ülkelerde önde gelen nedenler ise ateroskleroz (kalp hastalığı ve inme), kanser ve obezite ile yaşlanmaya bağlı diğer hastalıklardır. Son derece geniş bir farkla, gelişmiş dünyadaki en büyük birleştirici ölüm nedeni, yaşlanmayla ilişkili hastalıklar olarak bilinen çeşitli komplikasyonlara yol açan biyolojik yaşlanmadır.^[45] Bu koşullar homeostaz kaybına neden olarak kalp durmasına yol açmakta, oksijen ve besin kaynağı kaybına neden olarak beyin ve diğer dokularda geri dönüşü olmayan bozulmalara neden olmaktadır. Dünya genelinde her gün ölen yaklaşık 150.000 kişinin yaklaşık üçte ikisi yaşa bağlı nedenlerden ölmektedir.^[45] Sanayileşmiş ülkelerde bu oran çok daha yüksek olup %90'a yaklaşmaktadır.^[45] Gelişen tıbbi imkanlar sayesinde ölüm, yönetilmesi gereken bir durum haline gelmiştir.

Gelişmekte olan ülkelerde sağlık koşullarının yetersizliği ve modern tıp teknolojisine erişimin olmaması, bulaşıcı hastalıklardan kaynaklanan ölümleri gelişmiş ülkelere kıyasla daha yaygın hale getirmektedir. Bu hastalıklardan biri olan tüberküloz, 2015 yılında 1,8 milyon insanın ölümüne neden olan bakteriyel bir hastalıktır.^[46] Sıtma, yılda yaklaşık 400-900 milyon ateş vakasına ve 1-3 milyon ölüme neden olmaktadır.^[47] Afrika'da AIDS nedeniyle ölenlerin sayısı 2025 yılına kadar 90-100 milyona ulaşabilir.^[48][49]

Birleşmiş Milletler Gıda Hakkı Özel Raportörü Jean Ziegler'e göre, 2000 - Mart 2008 döneminde yetersiz beslenmeden kaynaklanan ölümler 2006 yılında toplam ölüm oranının %58'ini oluşturmuştur. Ziegler, dünya çapında yaklaşık 62 milyon insanın tüm nedenlerden öldüğünü ve bu ölümlerin 36 milyondan fazlasının açlık ya da mikro besin maddelerinin eksikliğine bağlı hastalıklardan kaynaklandığını belirtmektedir.^[50]

Dünya Sağlık Örgütü tarafından yayınlanan bir raporda, tütün kullanımının 20. yüzyılda dünya çapında 100 milyon insanın ölümüne yol açtığı ve 21. yüzyılda dünya çapında 1 milyar insanın ölümüne yol açabileceği uyarısında bulunuldu.^[51]

Gelişmiş ülkelerde önde gelen birçok ölüm nedeni diyet ve fiziksel aktivite ile ertelenebilir, ancak yaşla birlikte hızlanan hastalık insidansı hala insan ömrüne sınırlar getirmektedir. Yaşlanmanın evrimsel nedeni en iyi ihtimalle yeni yeni anlaşılmaya başlanmıştır. Yaşlanma sürecine doğrudan müdahalenin, başlıca ölüm nedenlerine karşı en etkili müdahale olabileceği öne sürülmektedir.^[52]

Hans Selye, birçok ölüm nedeni için spesifik olmayan birleşik bir yaklaşım önermiştir. Stresin bir organizmanın uyum yeteneğini azalttığını göstermiş ve uyum yeteneğini özel bir kaynak olan uyum enerjisi olarak tanımlamayı önermiştir. Bu kaynak tükendiğinde hayvan ölür.^[53] Selye, uyum yeteneğinin doğumda sunulan sınırlı bir kaynak olduğunu varsaymıştır. Daha sonra Goldstone, adaptasyonun sermaye rezervi olarak depolanabilen (bir sınıra kadar) adaptasyon enerjisinin üretimi veya geliri kavramını önermiştir.^[54] Son çalışmalarda, adaptasyon enerjisi adaptasyon modelinde "baskın yol" üzerinde bir iç koordinat olarak kabul edilmektedir. Uyum sağlama rezervi neredeyse tükendiğinde refah salınımlarının ortaya çıktığı gösterilmiştir.^[55]

2012 yılında intihar, ABD'de insan yaralanmalarına bağlı ölümlerin önde gelen nedeni olarak araba kazalarını geride bırakmış, onu zehirlenme, düşme ve cinayet izlemiştir.^[56]

Nükleer felaketlerden yapısal çökmelere kadar kazalar ve felaketler de can almaktadır. Tüm zamanların en ölümcül olaylarından biri olan 1975 Banqiao Barajı Faciası'nda ölü sayısının 240.000'e kadar çıktığı tahmin edilmektedir.^[57] Ölü sayısının yüksek olduğu diğer olaylar ise; bir barut fabrikasının 20.000 kişinin ölümüyle sonuçlandığı Wanggongchang Patlaması,^[58] 13.000 kişinin öldüğü Circus Maximus'un duvarının çökmesi^[59] ve 95 ila 4.000 kişinin öldüğü Çernobil Faciası'dır.^[60][61]

Doğal afetler yılda yaklaşık 45.000 kişinin ölümüne yol açmaktadır, ancak bu sayı her on yıl için milyonlar ile binler arasında değişebilmektedir. En ölümcül doğal afetlerden bazıları, tahminler büyük ölçüde farklılık gösterse de, 4 milyon kişinin ölümüne neden olan 1931 Çin seli,^[62] Çin'de tahmini 2 milyon kişinin ölümüne neden olan 1887 Sarı Nehir seli^[63] ve Pakistan'da 500.000 kişinin ölümüne neden olan 1970 Bhola Siklonu'dur.^[64]

Hayvanlarda yırtıcılık yaygın bir ölüm nedeni olabilir. Çiftlik hayvanlarının yırtıcılar nedeniyle ölüm oranı %6'dır. Bununla birlikte, daha genç hayvanlar yırtıcılığa karşı daha hassastır. Örneğin, genç tilkilerin %50'si kuşlar, vaşaklar, kır kurtları ve diğer tilkiler tarafından öldürülmektedir. Yellowstone Ulusal Parkı'ndaki genç ayı yavrularının yetişkinliğe kadar diğer ayılar ve yırtıcılardan kurtulma şansı sadece %40'tır.^[65]

Otopsi

Postmortem muayene veya obdüksiyon olarak da bilinen otopsi, bir kişinin ölüm nedenini ve şeklini belirlemek ve mevcut olabilecek herhangi bir hastalığı veya yaralanmayı değerlendirmek için bir insan cesedinin kapsamlı bir incelemesinden oluşan tıbbi bir prosedürdür. Genellikle patolog adı verilen uzman bir tıp doktoru tarafından gerçekleştirilir.^[66]

Otopsiler ya hukuki ya da tıbbi amaçlarla yapılır.^[66] Adli otopsi, ölüm nedeninin cezai bir konu olabileceği durumlarda yapılırken, klinik veya akademik otopsi ölümün tıbbi nedenini bulmak için yapılır ve bilinmeyen veya belirsiz ölüm vakalarında veya araştırma amacıyla kullanılır.^[67] Otopsiler, dış muayenenin yeterli olduğu ve cesedin parçalara ayrılarak iç muayenenin yapıldığı durumlar olarak da sınıflandırılabilir.^[68] Bazı durumlarda iç otopsi için en yakın akrabadan izin alınması gerekebilir.^[69] İç otopsi tamamlandıktan sonra ceset genellikle dikilerek yeniden bir araya getirilir.^[38]

Her zaman tıbbi bir prosedür olmayan nekropsi, daha önce düzenlenmemiş bir ölüm sonrası muayeneyi tanımlamak için kullanılan bir terimdi. Modern zamanlarda bu terim daha çok hayvan cesetleri ile ilişkilendirilmektedir.^[70]

Doğumdan önce ölüm birkaç şekilde gerçekleşebilir: ölü doğum, fetüsün doğumdan önce veya doğum sırasında ölmesi; düşük, embriyonun bağımsız olarak hayatta kalamadan ölmesi; ve kürtaj, gebeliğin yapay olarak sonlandırılması. Ölü doğum ve düşük çeşitli nedenlerle gerçekleşebilirken, kürtaj kasıtlı olarak gerçekleştirilir.

Ölü doğum

Ölü doğum, fetüsün doğumundan hemen önce veya sonra gerçekleşebilir. Fetüsteki kusurlardan veya annede bulunan risk faktörlerinden kaynaklanabilir. Bu faktörlerin azaltılması, riskler mevcut olduğunda sezaryenle doğum ve doğum kusurlarının erken teşhisi ölü doğum oranını düşürmüştür. Bununla birlikte, Amerika Birleşik Devletleri'ndeki doğumların %1'i ölü doğumla sonuçlanmaktadır.^[71]

Düşük

Düşük, Dünya Sağlık Örgütü tarafından "500 g veya daha az ağırlığa sahip bir embriyo veya fetüsün annesinden atılması veya çıkarılması" olarak tanımlanmaktadır. Düşük, gebelikte en sık görülen sorunlardan biridir ve tüm klinik gebeliklerin yaklaşık %12-15'inde bildirilmektedir; ancak adet dönemindeki gebelik kayıpları da dahil edildiğinde bu oran tüm gebeliklerin %17-22'sine kadar çıkabilmektedir. Düşükle ilgili birçok risk faktörü vardır; kafein, tütün, alkol, ilaç tüketimi, daha önce düşük yapmış olmak ve kürtaj kullanımı düşük yapma olasılığını artırabilir.^[72]

Kürtaj

Kürtaj, tecavüz sonucu hamilelik, çocuk sahibi olmanın getirdiği mali kısıtlamalar, ergen hamileliği ve önemli bir kişinin desteğinin olmaması gibi birçok nedenden dolayı yapılabilir.^[73] Kürtajın iki şekli vardır: tıbbi kürtaj ve klinik içi kürtaj veya bazen cerrahi kürtaj olarak adlandırılır. Tıbbi kürtaj, son âdet tarihinden en fazla 11 hafta sonra gebeliği sonlandıracak bir hap almayı içerir ve klinik içi kürtaj, rahmi boşaltmak için emme kullanılarak tıbbi bir prosedürü içerir; bu 12 haftadan sonra mümkündür, ancak prosedürü uygulayacak bir ameliyat doktoru bulmak daha zor olabilir.^[74]

Biyolojik yaşlanma, bir canlının tüm felaketlere rağmen hayatta kalabildiği ancak sonunda yaşlılıkla ilgili nedenlerden dolayı öldüğü bir senaryoyu ifade eder. Tersine, erken ölüm, yaşlılık gelmeden önce meydana gelen bir ölümü, örneğin bir insanın 75 yaşına ulaşmadan önce ölmesini ifade edebilir.^[75] Hayvan ve bitki hücreleri normalde doğal varoluşun tüm süresi boyunca çoğalır ve işlev görür, ancak yaşlanma süreci hücresel aktivitenin bozulması ve düzenli işleyişin bozulmasından kaynaklanır. Hücrelerin kademeli bozulma ve ölüm eğilimi, metabolik reaksiyonların ve canlılığın devam etmesine rağmen hücrelerin doğal olarak istikrarlı ve uzun süreli yaşam kapasitesi kaybına mahkum olduğu anlamına gelir. Örneğin Birleşik Krallık'ta her gün meydana gelen ölümlerin onda dokuzu yaşlanmayla ilgilidir; dünya genelinde ise her gün meydana gelen 150.000 ölümün üçte ikisinin nedeni yaşlanmadır.^[76]

Biyolojik işlevlerine yönelik dış tehlikelerden kurtulan neredeyse tüm hayvanlar, sonunda yaşam bilimlerinde "senesans" olarak bilinen biyolojik yaşlanma nedeniyle ölür. Bazı organizmalar ihmal edilebilir bir yaşlanma yaşar, hatta biyolojik ölümsüzlük sergiler. Bunlar arasında denizanası Turritopsis dohrnii,^[77] hidra ve planarya sayılabilir. Doğal olmayan ölüm nedenleri arasında intihar ve yırtıcılık yer alır. Tüm nedenler arasında, dünya çapında her gün yaklaşık 150.000 kişi ölmektedir.^[45] Bunların üçte ikisi doğrudan veya dolaylı olarak yaşlanmaya bağlı olarak ölmektedir, ancak Amerika Birleşik Devletleri, Birleşik Krallık ve Almanya gibi sanayileşmiş ülkelerde bu oran %90'a yaklaşmaktadır (yani, tüm ölümlerin yaklaşık onda dokuzu yaşlanmayla ilgilidir).^[45]

Fizyolojik ölüm artık bir olaydan ziyade bir süreç olarak görülüyor: bir zamanlar ölümün göstergesi olarak kabul edilen koşullar artık tersine çevrilebilir.^[78] Sürecin neresinde yaşam ve ölüm arasında bir ayrım çizgisi çizileceği, hayati belirtilerin varlığı ya da yokluğunun ötesindeki faktörlere bağlıdır. Genel olarak klinik ölüm, yasal ölümün tespiti için ne gerekli ne de yeterlidir. Kalbi ve akciğerleri çalışan ve beyin ölümü gerçekleştiği tespit edilen bir hasta, klinik ölüm gerçekleşmeden yasal olarak ölü ilan edilebilir.^[79]

Ömrün uzatılması, yaşlanma karşıtı önlemlerle yaşlanma süreçlerinin yavaşlatılması veya tersine çevrilmesi yoluyla özellikle insanlarda maksimum veya ortalama yaşam süresinin artırılması anlamına gelmektedir. Yaşlanma dünya çapında en yaygın ölüm nedeni olmasına rağmen, sosyal olarak çoğunlukla göz ardı edilmekte ve yine de "gerekli" ve "kaçınılmaz" olarak görülmektedir, bu nedenle yaşlanma karşıtı tedavilere yönelik araştırmalara çok az para harcanmaktadır, bu da yaşlanma yanlısı trans olarak bilinen bir olgudur.^[45]

Ortalama yaşam süresi, kazalara ve yaşa ya da kanser veya kardiyovasküler hastalıklar gibi yaşam tarzıyla ilgili rahatsızlıklara karşı savunmasızlığa göre belirlenir. Ortalama yaşam süresinin uzatılması iyi beslenme, egzersiz ve sigara gibi tehlikelerden kaçınma ile sağlanabilir. Maksimum yaşam süresi de bir türün genlerinde bulunan yaşlanma oranına göre belirlenir. Şu anda, maksimum yaşam süresini uzatmanın yaygın olarak bilinen tek yöntemi kalori kısıtlamasıdır.^[15] Teorik olarak, maksimum yaşam süresinin uzatılması, yaşlanma hasar oranının azaltılması, hasarlı dokuların periyodik olarak değiştirilmesi veya bozulan hücre ve dokuların moleküler onarımı veya gençleştirilmesi ile sağlanabilir.^[80]

Amerika Birleşik Devletleri'nde yapılan bir anket, dindar ve dindar olmayanların, kadın ve erkeklerin ve farklı ekonomik sınıflardan insanların yaşam süresinin uzatılmasına benzer oranlarda destek verdiğini, Afrikalıların ve Hispaniklerin ise beyazlara göre daha yüksek oranda destek verdiğini ortaya koymuştur. Ankete katılanların yüzde otuz sekizi yaşlanma süreçlerinin tedavi edilmesini isteyeceklerini belirtmiştir.^[81]

Yaşam uzatma araştırmacıları, "biyomedikal gerontologlar" olarak bilinen biyogerontologların bir alt sınıfıdır. Yaşlanmanın doğasını anlamaya çalışırlar ve sağlığın iyileştirilmesi ve yaşamın her aşamasında gençliğin dinçliğinin korunması için yaşlanma süreçlerini tersine çevirecek ya da en azından yavaşlatacak tedaviler geliştirirler.^[14] Yaşam uzatma bulgularından yararlanan ve bunları kendilerine uygulamaya çalışanlara "yaşam uzatmacılar" veya "uzun yaşamcılar" denir. Şu anda birincil yaşam uzatma stratejisi, geliştirildiğinde yaşlanmaya karşı tam bir tedaviden faydalanmak için yeterince uzun yaşamak umuduyla mevcut yaşlanma karşıtı yöntemleri uygulamaktır.^[82]

Kriyonik

Kriyonik (Yunanca κρύος 'kryos-' 'buz gibi soğuk' anlamına gelir), gelecekte iyileşme ve yeniden canlandırmanın mümkün olabileceği umuduyla, çağdaş tıp tarafından sürdürülemeyen hayvanların ve insanların düşük sıcaklıkta korunmasıdır.^[83][84]

İnsanların veya büyük hayvanların dondurulması mevcut teknoloji ile geri döndürülemez. Kriyonik için belirtilen gerekçe, mevcut yasal veya tıbbi tanımlara göre ölü olarak kabul edilen kişilerin, ölümün daha katı bilgi teorik tanımına göre mutlaka ölü olmayabileceğidir.^[44][85]

Bazı bilimsel literatürük içeriklerinin kriyoniğin uygulanabilirliğini desteklediği iddia edilmektedir.^[86] Tıp bilimi ve kriyobiyologlar genellikle kriyoniğe şüpheyle yaklaşmaktadırlar.^[87]

1930'larda Batı ülkelerindeki insanların çoğu kendi evlerinde, ailelerinin yanında, din adamları, komşular ve ev ziyaretleri yapan doktorlar tarafından teselli edilerek ölüyordu.^[90] 20. yüzyılın ortalarına gelindiğinde Amerikalıların yarısı hastanede ölüyordu.^[91] 21'inci yüzyılın başında, gelişmiş ülkelerdeki insanların yalnızca %20 ila 25'i bir sağlık kurumu dışında ölmüştür.^[91][92][93] Evde ölmekten profesyonel bir tıbbi ortamda ölmeye doğru yaşanan değişim "Görünmez Ölüm" olarak adlandırılmıştır.^[91] Bu değişim, ölümlerin çoğu artık ev dışında gerçekleşene kadar yıllar içinde kademeli olarak gerçekleşmiştir.^[94]

Ölüm çalışmaları psikoloji içinde bir alandır.^[95] Birçok insanda ölüm korkusu vardır. Ölümleri hakkında konuşmak, düşünmek ya da plan yapmak onları rahatsız eder. Bu korku, finansal planlama yapmayı, vasiyetname hazırlamayı ya da bir hospis kuruluşundan yardım talep etmeyi ertelemelerine neden olabilir.

Ölümlülük belirginliği, ölümün kaçınılmaz olduğu bilincidir. Ancak benlik saygısı ve kültür, bu etkinin neden olabileceği kaygıyı azaltmanın yollarıdır.^[96] Bir kişinin kendi ölümünün farkında olması, bir savunma mekanizması olarak kendi grubuna daha derin bir bağla bağlanmasına neden olabilir. Bu da kişinin çok yargılayıcı olmasına neden olabilir. Bir çalışmada, iki grup oluşturulmuş; bir gruptan ölümlülükleri üzerine düşünmeleri istenmiş, diğerinden istenmemiş, daha sonra gruplara bir fahişe için bağ kurmaları söylenmiştir. Ölüm üzerine düşünmeyen grubun ortalama 50 doları, ölümü hatırlatılan grubun ise ortalama 455 doları vardı.^[97]

Farklı insanlar ölüm fikrine farklı tepkiler verirler. Filozof Galen Strawson birçok insanın arzuladığı ölümün anlık, acısız, deneyimlenmemiş bir yok oluş olduğunu yazmaktadır.^[98] Bu olası olmayan senaryoda kişi farkına varmadan ve korkmadan ölmektedir. Kişi bir an yürüyor, yemek yiyor ya da uyuyor, bir an sonra ise ölmüş oluyor. Strawson, bu tür bir ölümün kişinin elinden hiçbir şey almayacağını, çünkü kişinin gelecekte meşru bir mülkiyet iddiasında bulunamayacağını düşünmektedir.^[98][99]

Toplumda, ölümün doğası ve insanlığın ölümlülüğünün farkında olması, binlerce yıldır dünyanın dini geleneklerinin ve felsefi sorgulamaların bir konusu olmuştur. Diriliş ya da öbür dünya inancı (İbrahimi dinlerle bağlantılı), reenkarnasyon ya da yeniden doğuş (Hint dinleriyle bağlantılı) ya da bilincin ebedi unutuluş (Seküler hümanizmle bağlantılı) olarak bilinen kalıcı olarak varlığının sona erdiği inancı da buna dahildir.^[100]

Ölümden sonra yapılan anma törenleri çeşitli yas, cenaze uygulamaları ve merhumu onurlandırma törenlerini içerebilir.^[101] Yaygın olarak ceset ya da beden olarak bilinen bir kişinin fiziksel kalıntıları genellikle bütün olarak gömülür ya da yakılır, ancak dünya kültürleri arasında çeşitli başka cenaze imha yöntemleri de vardır.^[13] İngilizcede, ölmüş bir kişiye yöneltilen kutsamalar arasında rest in peace (Türkçe, huzur içinde yat, orijinali Latince, requiescat in pace) veya onun baş harflerinden oluşan RIP yer alır.

Ölüm pek çok gelenek ve organizasyonun merkezinde yer alır; ölümle ilgili gelenekler dünyadaki her kültürün bir özelliğidir. Bunların çoğu ölülerin bakımının yanı sıra ölümden sonraki yaşam ve ölümün başlamasıyla birlikte cesetlerin ortadan kaldırılması etrafında döner. İnsan cesetlerinin imhası, genel olarak, önemli bir zaman geçmeden önce başlar ve çoğu zaman gömme veya yakma gibi ritüelistik törenler gerçekleşir. Bu tek bir uygulama değildir; örneğin Tibet'te ceset gökyüzüne gömülür ve bir dağın tepesine bırakılır. Ölüme uygun şekilde hazırlanmak ve kişinin ruhani kazanımlarını başka bir bedene aktarma (reenkarnasyon) becerisini üretme teknikleri ve törenleri Tibet'te ayrıntılı olarak incelenen konulardır.^[102] Mumyalama da çürüme hızını geciktirmek için bazı kültürlerde yaygındır.^[103]

Kültürlerde ölümün bazı kısımları yasal temellidir; ölüm belgesinin alınması, ölen kişinin mirasının paylaştırılması ve bazı ülkelerde miras vergisi gibi ölümün ne zaman gerçekleştiğine dair yasalar vardır.^[104]

İdam cezası aynı zamanda kültürel açıdan da bölücü bir unsurdur. Günümüzde idam cezasının uygulandığı ülkelerin çoğunda idam cezası kasıtlı cinayet, casusluk, vatana ihanet ya da askeri adaletin bir parçası olarak uygulanmaktadır. Bazı ülkelerde zina ve sodomi gibi cinsel suçlar, dinden dönme gibi dini suçlar da idam cezasına tabidir. Birçok tutucu ülkede uyuşturucu kaçakçılığı da idamlık bir suçtur. Çin'de insan ticareti ve ciddi yolsuzluk vakaları da idam cezası ile cezalandırılmaktadır. Dünyanın dört bir yanındaki ordularda, askeri mahkemeler korkaklık, firar, itaatsizlik ve isyan gibi suçlar için idam cezaları vermiştir.^[105]

Savaşta ölüm ve intihar saldırısı kültürel bağlantılara da sahiptir ve "Vatan için ölmek tatlı ve uygundur" anlamına gelen dulce et decorum est pro patria mori, Amerika Birleşik Devletleri'nde olduğu gibi ölümle cezalandırılan isyan,^[106] ölen askerlerin yas tutan yakınları ve ölüm bildirimi gibi fikirler birçok kültürde yerleşiktir.^[107] Son zamanlarda Batı dünyasında, 11 Eylül saldırılarının ardından terörizmin artmasıyla birlikte, ama aynı zamanda intihar bombalamaları, İkinci Dünya Savaşı'ndaki kamikaze görevleri ve tarihteki bir dizi başka çatışmadaki intihar görevleri ile daha da geriye gidildiğinde, intihar saldırısı ve şehitlik yoluyla bir amaç uğruna ölümün önemli kültürel etkileri olmuştur.^[108]

Genel olarak intihar ve özellikle ötenazi de kültürel tartışma konularıdır. Her iki eylem de farklı kültürlerde çok farklı şekillerde anlaşılmaktadır.^[109] Örneğin Japonya'da seppuku ile onurlu bir yaşamı sonlandırmak arzu edilen bir ölüm olarak kabul edilirken,^[110] geleneksel Hristiyan ve İslam kültürlerine göre intihar bir günah olarak görülmektedir.

Ölüm birçok kültürde Azrail, Hindu tanrısı Yama ve Zaman Baba gibi sembolik temsillerle kişileştirilmiştir. Batıda Azrail ya da ona benzer figürler, batı kültürlerinde ölümün en popüler tasviridir.^[112]

Brezilya'da ölüm, mevcut aile üyeleri tarafından devlet tarafından yetkilendirilmiş bir kayıt kurumu olan cartório'ya kaydedildiğinde resmi olarak geçerli sayılır. Resmi bir ölüm kaydı yapılabilmesi için, ölen kişinin cartório'da resmi bir doğum kaydı yaptırmış olması gerekmektedir. Kamu Sicil Kanunu, tüm Brezilya vatandaşlarına, aile üyelerinin (genellikle çocukların) maddi imkanlarına bakılmaksızın ölüm kaydı yaptırma hakkını garanti etse de Brezilya hükümeti ölüm kaydı yaptırmanın yükünü, gizli masraflarını ve ücretlerini ortadan kaldırmamıştır. Yoksul birçok aile için ölüm kaydı yaptırmanın dolaylı maliyetleri ve yükü, daha cazip, gayri resmi, yerel ve kültürel bir defin işlemine yol açmakta, bu da ölüm oranlarının yanlışlığı tartışmasını gündeme getirmektedir.^[113]

Ölüm hakkında konuşmak ve ona tanıklık etmek çoğu kültürde zor bir konudur. Batı toplumları resmi bir görevli ve buna bağlı ayinlerle ölülere en üst düzeyde maddi saygı göstermeyi sevebilir.^[103] Doğu toplumları (Hindistan gibi) ölümü bir oldu bitti olarak kabul etmeye daha açık olabilir; ölü bedenin cenaze töreni açık havada yakılarak sonlandırılır.^[114]

Ölümün kökenleri

Ölümün kökeni, ölümün nasıl ortaya çıktığına dair bir tema ya da mittir. Ölüm evrensel bir olay olduğu için dünya üzerindeki neredeyse tüm kültürlerde mevcuttur.^[115] Bu da onu bir köken miti, doğal ya da sosyal dünyanın bir özelliğinin nasıl ortaya çıktığını anlatan bir mit yapar.^[116][117] Mitler ve kültürler arasında bazı benzerlikler olabilir. Kuzey Amerika mitolojisinde, ölümsüz olmak isteyen bir adam ve ölmek isteyen bir adam teması birçok yerli halkta görülebilir.^[118] Hristiyanlıkta ölüm, insanın iyilik ve kötülüğü bilme ağacından meyve yedikten sonra düşüşünün sonucudur.^[115] Yunan mitolojisinde Pandora'nın kutusunun açılmasıyla ölüm dünyaya yayılır.^[119]

Kişinin bedeni öldüğünde bilincine ne olduğu sorusu büyük bir ilgi ve tartışma konusudur. Ölümden sonra bilincin kalıcı olarak kaybolduğuna dair inanç genellikle ebedi unutulma olarak adlandırılır. Fiziksel ölümden sonra bilinç akışının korunduğu inancı ise öbür dünya terimiyle tanımlanır. Her ikisinin de araştırmacının ölmesi gerekmeden doğrulanması olası değildir.

Ölüme yakın deneyimler, insanların bildiğimiz öbür dünyaya en yakın deneyimleridir. Ölüme yakın deneyim (ÖYD) yaşayan bazı kişiler, öldükten sonraki yaşamı gördüklerini bildirmektedirler. Işıktan bir varlık görmek ve onunla konuşmak, yaşamın gözlerinin önünden geçmesi ve öbür dünyaya dair kültürel inançların doğrulanması, ölü oldukları anlarda gerçekleşen temalardır.^[120]

Ölümden sonra, eski bir organizmanın kalıntıları biyojeokimyasal döngünün bir parçası haline gelir ve bu sırada hayvanlar bir yırtıcı veya leş yiyici tarafından tüketilebilir.^[121] Organik materyal daha sonra detritivorlar, yani detritusu geri dönüştüren organizmalar tarafından daha fazla ayrıştırılabilir, besin zincirinde yeniden kullanılmak üzere çevreye geri gönderilebilir ve bu kimyasallar sonunda tüketilebilir ve bir organizmanın hücrelerine asimile edilebilir.^[122] Detritivorlara örnek olarak solucanlar, woodlice ve kırkayaklar verilebilir.^[123]

Mikroorganizmalar da hayati bir rol oynar ve ayrışan maddeyi daha basit moleküllere ayırırken sıcaklığı yükseltir.^[124] Tüm maddelerin tamamen ayrışması gerekmez. Bataklık ekosistemlerinde geniş bir zaman diliminde oluşan bir fosil yakıt olan kömür buna bir örnektir.^[125]

Doğal seçilim

Çağdaş evrim teorisi, ölümü doğal seçilim sürecinin önemli bir parçası olarak görmektedir. Çevrelerine daha az adapte olan organizmaların ölme olasılığının daha yüksek olduğu, daha az yavru ürettikleri ve böylece gen havuzuna katkılarının azaldığı düşünülmektedir. Böylece genleri eninde sonunda bir popülasyonun dışına atılır, bu da en kötü ihtimalle neslin tükenmesine yol açar ve daha olumlu olarak türleşme olarak adlandırılan süreci mümkün kılar. Üreme sıklığı, türlerin hayatta kalmasını belirlemede eşit derecede önemli bir rol oynar: genç yaşta ölen ancak çok sayıda yavru bırakan bir organizma, Darwinci kriterlere göre, sadece bir tane bırakan uzun ömürlü bir organizmadan çok daha fazla uygunluk gösterir.^[126][127]

Ölümün rekabette de bir rolü vardır; bir tür diğerine üstün gelirse popülasyon için ölüm riski vardır. Özellikle de doğrudan kaynaklar için savaştıkları durumlarda.^[128]

Soy tükenmesi

Ölüm, bir türün veya takson grubunun varlığının sona ermesi ve biyoçeşitliliğin azalması olan yok olmada rol oynar; çünkü soy tükenmesi genellikle o türün son bireyinin ölümü olarak kabul edilir (üreme ve iyileşme kapasitesi bu noktadan önce kaybolmuş olsa da). Bir türün potansiyel menzili çok geniş olabileceğinden, bu anı belirlemek zordur ve genellikle geriye dönük olarak yapılır.^[130]

Yaşlanma ve ölümlülüğün evrimi

Yaşlanmanın evrimine ilişkin araştırmalar, neden bu kadar çok canlının ve hayvanların büyük çoğunluğunun yaşlandıkça zayıfladığını ve öldüğünü açıklamayı amaçlamaktadır. Bununla birlikte, Hidra ve Turritopsis dohrnii denizanası gibi araştırmaların biyolojik olarak ölümsüz olduğunu gösterdiği istisnalar da vardır.^[131]

Bakteriler, öglenalar ve birçok amoebozoa gibi bazı protistler gibi sadece eşeysiz üreme gösteren organizmalar ve Pandorina ve Chlamydomonas gibi volvosin algleri gibi koloniyel olsun ya da olmasın eşeyli üreme gösteren tek hücreli organizmalar bir dereceye kadar "ölümsüzdür", sadece yenmek ya da ölümcül bir kazayla karşılaşmak gibi dış tehlikeler nedeniyle ölürler. Çok hücreli organizmalarda ve ayrıca Weismannist gelişim gösteren çok çekirdekli siliyatlarda,^[132] yani ölümlü somatik (vücut) hücreler ile "ölümsüz" germ (üreme) hücreleri arasındaki işbölümü ile ölüm, en azından somatik hat için yaşamın önemli bir parçası haline gelir.^[133]

Volvoks algleri, tamamen farklı iki hücre tipi arasında bu iş bölümünü sergileyen en basit organizmalar arasındadır ve sonuç olarak, somatik hattın ölümünü yaşam öyküsünün düzenli, genetik olarak düzenlenmiş bir parçası olarak içerir.^[133][134]

Hayvanlarda keder

Hayvanlar bazen eşleri ya da "arkadaşları" için keder gösterirler. İki şempanze cinsel ya da cinsel olmayan bir bağ kurduklarında ve içlerinden biri öldüğünde, hayatta kalan şempanze keder belirtileri gösterecek, öfkeyle saçlarını yolacak ve ağlamaya başlayacaktır; ceset kaldırılırsa direnecek, ceset gittiğinde sonunda sessizleşecek, ancak cesedi tekrar gördüğünde şempanze şiddetli bir duruma geri dönecektir.^[135]

Abiotik faktörlerin ölümü

Bazı cansız şeyler ölü olarak kabul edilebilir. Örneğin, bir yanardağ, piller, elektrikli bileşenler ve yıldızlar, yıkım ya da işlevlerinin sona ermesi nedeniyle "ölebilen" cansız şeylerdir.

Yer kabuğunda lav, kül ve gazların dışarı çıkmasına izin veren bir yarık olan volkanın aktif, durgun ve sönmüş olmak üzere üç durumu vardır. Aktif bir yanardağ yakın zamanda patlamıştır veya şu anda patlamaktadır; uykuda olan bir yanardağda, önemli bir süre patlamamıştır, ancak tekrar patlayabilir; sönmüş bir yanardağda, lav kaynağı kesilmiş olabilir ve bir daha asla patlaması beklenmez, bu nedenle yanardağın öldüğü düşünülebilir.^[136]

Bir batarya, şarjı tamamen bittikten sonra ölü olarak kabul edilebilir. Elektrikli bileşenler de bu şekilde benzerdir, örneğin bileşenlerin üzerine su dökülmesinden sonra tekrar kullanılamaması durumunda bileşen ölü olarak kabul edilebilir.^[137]

Yıldızların da bir ömrü vardır ve bu nedenle ölebilirler. Yakıtı tükenmeye başladıktan sonra yıldız genişlemeye başlar, bu yıldızın yaşlanmasına benzetilebilir. Tüm yakıtı tükendikten sonra bir süpernovada patlayabilir,^[138] bir kara deliğe çökebilir veya bir nötron yıldızına dönüşebilir.^[139]

Budizm

Budist doktrin ve uygulamasında ölüm önemli bir rol oynar. Ölümün farkındalığı Prens Siddhartha'yı "ölümsüz olanı" bulmak ve sonunda aydınlanmaya ulaşmak için çabalamaya motive etmiştir. Budist doktrinde ölüm, insan olarak doğmuş olmanın değerini hatırlatan bir işlev görür. Bir insan olarak yeniden doğmak kişinin aydınlanmaya erişebileceği tek durum olarak kabul edilir. Bu nedenle ölüm, kişinin yaşamı hafife almaması gerektiğini hatırlatmaya yardımcı olur. Budistler arasındaki yeniden doğuş inancı ölüm kaygısını mutlaka ortadan kaldırmaz çünkü yeniden doğuş döngüsündeki tüm varoluş acılarla dolu olarak kabul edilir ve birçok kez yeniden doğmak kişinin mutlaka ilerlediği anlamına gelmez.^[140]

Ölüm, Dört Yüce Gerçek ve bağımlı köken gibi birçok temel Budist ilkesinin bir parçasıdır.^[140]

Hristiyanlık

Hristiyanlığın farklı inanç kollarına sahip farklı mezhepleri olsa da ölüm hakkındaki kapsayıcı ideoloji öbür dünya bilgisinden doğar. Yani ölümden sonra birey ölümlülükten ölümsüzlüğe doğru bir ayrılık yaşayacak; ruhu bedeni terk ederek ruhlar alemine girecektir. Beden ve ruhun bu ayrılışının (ölüm) ardından diriliş gerçekleşecektir.^[141] İsa Mesih'in bedeninin üç gün boyunca mezarda kaldıktan sonra geçirdiği dönüşümün aynısını temsil eden her insanın bedeni dirilecek, ruh ve beden mükemmel bir biçimde yeniden bir araya gelecektir. Bu süreç bireyin ruhunun ölüme dayanmasını ve ölümden sonra yaşama dönüşmesini sağlar.^[142]

Hinduizm

Hindu metinlerinde ölüm, bireysel ebedi ruhani jiva-atma'nın (ruh veya bilinçli benlik) mevcut geçici maddi bedenden çıkması olarak tanımlanır. Ruh, beden artık bilinçli benliği (yaşamı) sürdüremediğinde bu bedenden çıkar; bu durum zihinsel veya fiziksel nedenlerden ya da daha doğru bir ifadeyle kişinin kama (maddi arzular) doğrultusunda hareket edememesinden kaynaklanıyor olabilir.^[143] Gebe kalma sırasında ruh, kişinin karmasının (dharma'ya dayalı iyi/kötü maddi faaliyetler) kalan erdem ve erdemsizliklerine ve ölüm anındaki zihin durumuna (izlenimler veya son düşünceler) bağlı olarak uyumlu yeni bir bedene girer.^[144]

Genellikle reenkarnasyon süreci kişinin önceki yaşamına dair tüm anılarını unutmasına neden olur. Hiçbir şey gerçekten ölmediği ve geçici maddi beden hem bu yaşamda hem de bir sonraki yaşamda sürekli değiştiği için, ölüm kişinin önceki deneyimlerini unutması anlamına gelir.^[145]

İslam

İslami görüşe göre ölüm, ruhun bedenden ayrılması ve ölümden sonraki hayatın başlangıcıdır.^[146] Ölümden sonraki hayat ya da ahiret, İslam'ın altı ana inancından biridir.^[147] Müslümanlar ölümü yaşamın sonu olarak görmek yerine, yaşamın başka bir biçimde devamı olarak görürler. İslam'da şu anda yeryüzündeki yaşam kısa, geçici bir yaşamdır ve her ruh için bir sınav dönemidir. Gerçek hayat, tüm insanların iki gruba ayrılacağı kıyamet günü ile başlar. Salih müminler cennete kabul edilecek, kâfirler ve zalimler ise cehennem ateşinde cezalandırılacaktır.^[148]

Müslümanlar ölümün tamamen doğal olduğuna ve Allah tarafından önceden belirlendiğine inanırlar.^[149] Bir insanın tam olarak ne zaman öleceğini yalnızca Allah bilir. Kur'an ölümün kaçınılmaz olduğunu, insanlar ölümden ne kadar kaçmaya çalışırsa çalışsın, ölümün herkese ulaşacağını vurgular. (K50:16) Dünya hayatı, insanların kendilerini gelecek hayata hazırlamaları ve Allah'a inanmayı ya da inanmamayı seçmeleri için tek şanstır ve ölüm bu öğrenme fırsatının sonudur.^[150]

Yahudilik

Yahudilikte ölümden sonraki hayatla ilgili çeşitli inançlar vardır, ancak bunların hiçbiri yaşamın ölüme tercih edilmesiyle çelişmez. Bunun nedeni kısmen ölümün herhangi bir emri yerine getirme olasılığına son vermesidir.^[151]

"Ölüm" sözcüğü Eski Türkçedeki öl- fiilinden +im son eki ile türemiştir.^[152]

Ölüm kavramı ve semptomları ile kamuya açık forumlardaki tartışmalarda kullanılan farklı incelik dereceleri, çok sayıda bilimsel, yasal ve sosyal olarak kabul edilebilir terim veya örtmece yaratmıştır. Bir kişi öldüğünde, diğer sosyal olarak kabul görmüş, dini olarak özel, argo ve saygısız terimlerin yanı sıra "vefat ettiği", "hayatını kaybettiği" veya "süresinin dolduğu" da söylenir.

Ölmüş bir kişiye resmi bir atıf olarak, "merhum" kelimesi kullanılabilir.

Yaşamdan yoksun olan ölü kişi bir "ceset", "kadavra", "beden" veya tüm etler gittiğinde bir "iskelet"tir. Genellikle insan olmayan ölü hayvanlar için "leş" terimi kullanılmaktadır.

• Ölüm içgüdüsü
• Ölüm sırası
• Eskatoloji
• Karōshi
• Parapsikoloji
• Tanatoloji

• Cochem, Martin of (1899). "On Death". The four last things: death, judgment, hell, heaven. Benziger Brothers. 
• Daughters of Charity of St. Vincent de Paul. (1856). "Considerations on Death". St. Vincent's Manual. John Murphy & Co. 
• Liguori, Alphonsus (1868). Preparation for Death. Rivingtons. 
• Marques, Susana Moreira (2015). Now and At the Hour of Our Death (İngilizce). Sanches, Julia tarafından çevrildi. And Other Stories. ISBN 978-1908276629. 
• Massillon, Jean-Baptiste (1879). "On Death". Sermons by John-Baptist Massillon. Thomas Tegg & Sons. 
• Rosenberg, David (17 Ağustos 2014). "How One Photographer Overcame His Fear of Death by Photographing It (Walter Schels' Life Before Death)". Slate. 5 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ağustos 2023. 
• Sachs, Jessica Snyder (2001). Corpse: Nature, Forensics, and the Struggle to Pinpoint Time of Death (270 pages). Perseus Publishing. ISBN 978-0738203362. 
• Warraich, Haider (2017). Modern Death: How Medicine Changed the End of Life. St. Martin's Press. ISBN 978-1250104588. 

Vikipedi'nin kardeş projelerinden Ölüm hakkında daha fazla bilgi edinin
	Vikisözlük'te tanımlar
	Commons'ta dosyalar
	Vikisöz'de alıntılar

• Curlie'de Ölüm (DMOZ tabanlı) (İngilizce)
• "Death". Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University. 2016. 14 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ağustos 2023.  (İngilizce)