Changʻida sakrash

Chang'ida sakrash
	; Piter Prevc Titisee-Neustadtda, 2016-yil, mart
Eng yuqori boshqaruvchi tashkilot	Xalqaro chang'i federatsiyasi (FIS)
Qachondan beri	22-noyabr 1808-yildan; Olaf Rye,; Eidsberg church, Eidsberg, Norway
Xarakteristikalari
Anjom	Chang'ilar
Oʻynaladigan joy	Chang'idan sakrash tepaligi
Olimpik oʻyin	1924 (men); 2014 (women); 2022 (mixed team)

Changʻida sakrash — bu qishki sport turi boʻlib, unda raqobatchilar maxsus moʻljallangan kavisli rampadan kayaklarida pastga harakatlangandan soʻng uzoqqa maxsus uslubda sakrash hisoblanadi. Yakuniy natijaga sakrash uzunligi bilan bir qatorda raqibning havo uslubi, texnikasi va boshqa omillar inobatga olinadi. Changʻidan sakrash sporti birinchi boʻlib XIV-asr oxirida Norvegiyada boʻlib oʻtgan, keyinroq esa XX-asr boshlarida Yevropa va Shimoliy Amerika boʻylab keng tarqalgan. Changʻi sporti bilan bir qatorda shimoliy changʻi sport turlarining anʼanaviy guruhini tashkil qiladi^[1].

Odatda tepalik deb ataladigan changʻida sakrash joyi sakrash rampasidan (yugurishda), uchish stolidan va qoʻnish tepaligidan iborat. Har bir sakrash bosib oʻtgan masofa va bajarilgan uslubga qarab baholanadi. Masofa balli maxsus nuqtasi (K-nuqta deb ham ataladi) bilan bogʻliq, u qoʻnish maydonida chizilgan chiziq boʻlib, raqobatchilarning erishishi uchun maqsad boʻlib xizmat qiladi^[2].

Har bir hakamning uslubni baholash koʻrsatkichi maksimal 20 ball hisoblanadi. Sakrash texnikasi yillar davomida ikki qoʻlni oldinga qaratib parallel changʻi bilan sakrashdan tortib bugungi kunda keng qoʻllaniladigan „ V“ uslubiga qadar rivojlangan.

Changʻida sakrash 1924-yildan buyon Qishki Olimpiya oʻyinlariga va 1925-yildan beri FIS Shimoliy changʻi boʻyicha jahon chempionatiga kiritilgan. Ayollarning sport bilan shugʻullanishi 1990-yillarda boshlangan boʻlsa, Olimpiya oʻyinlarida birinchi ayollar musobaqasi 2014-yilda oʻtkazilgan. Barcha yirik changʻi sakrash musobaqalari Xalqaro changʻi federatsiyasi tomonidan tashkil etiladi. Stefan Kraft 253.5 metr (832 fut)r bilan dunyodagi eng uzun changʻidan sakrash boʻyicha rasmiy rekordir. Ushbu rekord 2017-yilda Vikersunddagi changʻida sakrash tepaligida oʻrnatilgan. Changʻidan sakrashni yozda yugurish yoʻllari maxsus mahsulotdan yasalgan va qiyalikdagi oʻtlar, suv bilan qoplangan plastmassa bilan qoplangan maydonda ham amalga oshirish mumkin. Eng yuqori darajadagi yozgi musobaqa 1994-yildan beri oʻtkazib kelinayotgan FIS changʻidan sakrash boʻyicha Gran-pri hisoblanadi.

Tarix

Shimoliy changʻi sportining aksariyat turlari singari, birinchi changʻidan sakrash musobaqalari XIX-asrda Norvegiyada boʻlib oʻtgan, garchi XVIII-asr oxiriga tegishli changʻida sakrash haqida dalillar mavjud. Birinchi changʻida sakrash izining kelib chiqishi 1808-yilga borib taqaladi, oʻshanda Olaf Ray 9.5 m (31 ft) masofaga yetkargan. Zamonaviy changʻidan sakrashning „otasi“ hisoblangan Sondre Norxaym 1866-yilda Hoydalsmoda oʻtkazilgan changʻida sakrash boʻyicha birinchi musobaqada sovrinli oʻrinlarni egallagan.

Birinchi katta changʻidan sakrash musobaqasi 1875-yilda Norvegiyaning Oslo shahridagi Husebyrennet tepaligida boʻlib oʻtgan. Kambagʻal infratuzilma va ob-havo sharoiti tufayli 1892-yilda tadbir Xolmenkollenga koʻchirilgan, bu bugungi kunda ham ushbu hududda mavsumdagi asosiy changʻidan sakrash tadbirlaridan biri hisoblanadi.

XIX-asr oxirida Sondre Norgeym va Shimoliy changʻichi Karl Hovelsen Qoʻshma Shtatlarga koʻchib ketishgan va ushbu mamlakatda sportni rivojlantirishni boshladilar. 1924-yilda Fransiyaning Chamonix shahrida boʻlib oʻtgan Qishki Olimpiya oʻyinlarida changʻidan sakrash sporti namoyish etilgan. Oʻshandan beri sport har bir Olimpiadada roʻyhatga kiritilib kelinadi.

Changʻida sakrashni Kanadaga norvegiyalik immigrant Nels Nelsen olib kelgan..1915-yildan boshlab 1959-yil oxirigacha Nelsen tomonidan ishlab chiqilgan changʻi tepaligida Revelstoke togʻida- Kanadadagi changʻida sakrash musobaqalari oʻtkazilgan. Revelstokeʼs Kanadadagi eng katta tabiiy changʻidan sakrash tepaligi edi va xalqaro miqyosda Shimoliy Amerikadagi eng yaxshilaridan biri sifatida tan olingan. Uning uzunligi 600 m (2,000 ft) tepalik esa 60 m (200 ft) dan oshiq sakrashga imkon bergan. Va bu oʻsha vaqtda Kanadadagi eng uzuni hisoblangan. Bu Kanadadagi 1916, 1921, 1925, 1932 va 1933-yillarda changʻidan sakrash boʻyicha jahon rekordlari oʻrnatilgan yagona tepalikdir^[3].

1935-yilda changʻida uchishning kelib chiqishi Sloveniyaning Planitsa shahrida boshlandi, u yerda Jozef Bradl 100 m (330 ft) dan sakrab oʻtgan tarixdagi birinchi sportchiga aylangan. Xuddi shu joyda, birinchi rasmiy sakrash1994-yilda 200 m (660 ft) dan oshgan, Toni Nieminen 203 metrga tushganda erishilgan^[4].

1964-yilda Polshaning Zakopane shahrida FIS Shimoliy changʻi boʻyicha jahon chempionatida katta tepalik tanlangan. Xuddi shu yili oddiy tepalik musobaqasi 1964-yilgi Qishki Olimpiya oʻyinlarida Olimpiya dasturiga kiritilgan. 1988-yilgi Qishki Olimpiya oʻyinlarida jamoaviy natijalarni hisoblash keyinroq qoʻshilgan.

Qoidalar

Tepaliklar

Changʻida sakrash tepaligi tik qiyalikda joylashgan boʻlib, u sakrash rampasi (yugurish), uchish stoli va qoʻnish tepaligidan iborat. Raqobatchilar uchish stolining yuqori qismidagi umumiy nuqtadan pastga harakatlanishadi va oʻzlarining impulslari bilan koʻtarilgan uchish stolida sezilarli tezlikka erishadilar. Havoda uchish paytida tanalari va changʻilari bilan aerodinamik pozitsiyani saqlab turadilar, bu esa ularning sakrash uzunligini maksimal darajada oshirishga imkon beradi. Qoʻnish qiyaligi shunday tuzilganki, sportchining traektoriyasi u bilan deyarli parallel boʻladi va sportchining yerga nisbatan balandligi asta-sekin yoʻqolib, yumshoq va xavfsiz qoʻnish imkonini beradi. Qoʻnish joyidan soʻng changʻichiga tezlikni xavfsiz ravishda pasaytirishga imkon beradigan katta tekislik yoki qarama-qarshi qiyalik joylashgan^[5]. Tashqarida joylashgan hudud devor bilan oʻralgan va jamoat auditoriyasi bilan oʻralgan boʻladi.

Nishablar raqobatchilarning havoda, sakrash oxiri va qoʻnish oʻrtasidagi masofaga qarab tasniflanadi. Har bir tepalikda raqobatchilar erishishi kerak boʻlgan „maqsad“ boʻlib xizmat qiladigan qoʻnish nuqtasi (K-nuqta) mavjud. Tepaliklarning tasnifi quyidagicha:

Sinf	Qoʻnish nuqtasi	Tepalik oʻlchami
Kichik tepalik	45 metrgacha	50 metrgacha
Oʻrta tepalik	45–74 m	50–84 m
Oddiy tepalik	75–99 m	85–109 m
Katta tepalik	100–169 m	110–184 m
Changʻida uchadigan tepalik	170 m dan ortiq	185 m dan ortiq

Baholash tizimi

Sportchilar masofa, uslub, qoʻnish uzunligi (darvoza omili) va shamol omillariga qarab tegishli komponentlarni qoʻshish orqali olingan ballar yi’gʻindisi boʻyicha dajval shakillantiriladi. Yakka tartibli musobaqalarda har bir changʻichinig ikkita urinishdan olgan ballar yigʻindisiga koʻra gʻolib aniqlanadi.

Musobaqa davomida beshta hakam belgilangan qoʻnish nuqtasi yonidagi minorada kuzatib turishadi. Ular sakrash uslubi uchun har bir ishtirokchiga 20 ballgacha berishlari mumkin, bu parvoz paytida changʻilarni barqaror ushlab turish, muvozanat, tananing optimal holati va qoʻnishlarni hisobga olgan holda belgilanadi. Eng yuqori va eng past uslub ballari eʼtiborga olinmaydi, qolgan uchta ball masofaviy ballga qoʻshiladi^[6].

Texnikalar

Har bir sakrash toʻrt qismga boʻlinadi: yugurish, uchish (sakrash), parvoz va qoʻnish.

Sportchilar Telemark qoʻnish uslubida yerga tegishi kerak (norv.: telemarksnedslag), Norvegiyaning Telemark okrugi nomi bilan atalgan. Bu Telemark changʻi sporti uslubiga taqlid qilib, tizzalarini bir oz egilgan holda bir oyogʻini boshqasining oldida qoʻnishni oʻz ichiga oladi. Telemarka qoʻnishni bajarmaslik hakamlar tomonidan berilgan uslub ballarini olib tashlashga olib keladi^[7]^[8].

Asosiy musobaqalar

Barcha yirik changʻi sakrash musobaqalari Xalqaro changʻi federatsiyasi tomonidan tashkil etilib kelinadi.

Katta tepalikka changʻida sakrash musobaqasi birinchi marta 1924-yilda Qishki Olimpiya oʻyinlariga kiritilgan va oʻshandan beri har bir qishki Olimpiya oʻyinlarida roʻyhatga kiitilib kelinadi^[9]. Kichik tepalik turi 1964-yilda qoʻshilgan. 1992-yildan beri kichik tepalik turi K-90 oʻlchamidagi tepalikda amalga oshirib kelinmoqda, ilgari u K-60 tepaligida amalga oshirilgan^[9]. Ayollar 2014-yilda qishki Olimpiya oʻyinlarida debyut qilishgan.

FIS Shimoliy changʻi boʻyicha jahon chempionatida changʻidan sakrash birinchi marta 1925-yilda oʻtkazilgan. Jamoaviy musobaqa 1982-yilda joriy etilgan boʻlsa, ayollar musobaqasi birinchi marta 2009-yilda oʻtkazilgan.

FIS changʻi uchish boʻyicha jahon chempionati birinchi marta 1972-yilda Planika shahrida boʻlib oʻtgan^[10].

Ayollarning ishtiroki

1863-yil yanvar oyida Norvegiyaning Trysil shahrida oʻsha paytda 16 yoshli norvegiyalik Ingrid Olsdatter Vestbi musobaqada qatnashgan birinchi ayol sportchisi boʻlgan. Uning amalga oshirgan masofasi qayd etilmagan^[11].

Ayollar 2004—2005-yilgi Qitʼa kubogi mavsumidan boshlab yuqori saviyada raqobatlasha boshlaganlar. Xalqaro changʻi federatsiyasi ushbu musobaqada ayollar oʻrtasida uchta jamoaviy musobaqani tashkil etgan va shu paytgacha ayollar oʻrtasida changʻidan sakrash tarixidagi yagona jamoaviy musobaqa boʻliq qolgan.

2009-yilda Liberetsda boʻlib oʻtgan Skandinaviya changʻi boʻyicha jahon chempionatining premerasi ayollar oʻrtasida boʻlib oʻtgan^[12]. Amerikalik sportchi Lindsi Van birinchi jahon chempioni boʻlgan^[13].

2014-yil: Olimpiya oʻyinlari

2006-yilda Xalqaro changʻi federatsiyasi ayollarning 2010-yilgi Qishki Olimpiada oʻyinlarida ishtirok etishini taklif qilgan^[14], ammo oʻsha paytdagi sportchilar va ishtirokchi davlatlar soni kam boʻlganligi sababli bu taklif XOQ tomonidan rad etilgan^[15].

2014-yilgi Qishki Olimpiada oʻyinlarining bir qismi sifatida togʻda changʻida sakrash boʻyicha yana bir muhim bosqichga erishilgan. Birinchi Olimpiya chempioni Karina Vogt hisoblanadi^[16].

Rekord sakrashlar

1936-yildan boshlab, birinchi marta 100 metr (330 ft) amalga oshirilgan, changʻida uchish boʻyicha sportdagi barcha jahon rekordlari oʻrnatilgan. 2017-yil mart oyi holatiga koʻra, changʻidan sakrash boʻyicha rasmiy jahon rekordi — 253.5 m (832 ft), Stefan Kraft tomonidan Norvegiyaning Vikersund shahridagi Vikersundbakkenda oʻrnatilgan. Ikki yil oldin, shuningdek, Vikersundda Dmitriy Vasilyev 254 m (833 ft) masofaga yetkazgan lekin qoʻnayotganda yiqilib tushgan; uning sakrashi norasmiy ravishda eng uzun sakrash hisoblanadi^[17].

Quyidagi roʻyxatlar 50 metrlik bosqichlarda tarix boʻylab jahon rekordlarining rivojlanishini koʻrsatadi. Faqat rasmiy natijalar koʻrsatilgan, notoʻgʻri sakrashlar kiritilmagan.

Birinchi sakrash	Sana		Mamlakat	Tepalik	Joy	Metr	Yardlar	Oyoqlar
tarixda	1808-11-22	Olaf Rye	Daniya Norvegiya	Eidsberg cherkovi	Eydsberg, Norvegiya	9.5	10.4	31
50 metrdan ortiq	1913-02-16	Ragnar Omtvedt	United States United States	Curry Hill	Ironwood, Michigan, Amerika Qoʻshma Shtatlari	51.5	56.3	169
100 metrdan ortiq	1936-03-15	Sepp Bradl	Avstriya Avstriya	Bloudkova velikanka	Planitsa, Yugoslaviya Qirolligi	101.5	111,0	340
150 metrdan ortiq	1967-02-11	Lars Grini	Norvegiya Norvegiya	Xayni-Klopfer-Skiflugschanze	Oberstdorf, Gʻarbiy Germaniya	150,0	164,0	492
200 metrdan ortiq	1994-03-17	Toni Nieminen	Finlandiya Finlandiya	Velikanka bratov Gorishek	Planitsa, Sloveniya	203.0	222.0	666
250 metrdan ortiq	2015-02-14	Peter Prevc	Slovenia Slovenia	Vikersundbakken	Vikersund, Norvegiya	250,0	273.4	820

Ayollar

Birinchi sakrash	Sana		Mamlakat	Tepalik	Joy	Metr	Yardlar	Oyoqlar
tarixda	1863-yil	Ingrid Olsdatter Vestbi	Norvegiya Norvegiya	Nordbybakken	Trysil, Norvegiya	nomaʼlum
50 metrdan ortiq	1932-yil	Yoxan Kolstad	Norvegiya Norvegiya	Gråkallbakken	Trondxaym, Norvegiya	62,0	67.8	203
100 metrdan ortiq	1981-03-29	Tiina Lehtola	Finlandiya Finlandiya	Rukatunturi	Kuusamo, Finlandiya	110,0	120.3	361
150 metrdan ortiq	1994-02-05	Eva Ganster	Avstriya Avstriya	Kulm	Tauplitz / Bad Mitterndorf, Avstriya	161,0	176.1	528
200 metrdan ortiq	2003-01-29	Daniela Iraschko	Avstriya Avstriya	Kulm	Tauplitz / Bad Mitterndorf, Avstriya	200,0	218.7	656

Tandem

Birinchi sakrash	Sana		Mamlakat	Tepalik	Joy	Metr	Yardlar	Oyoqlar
tarixda^[18]	2016-02-18	Rok Urbanc Jaka Rus	Slovenia Slovenia	Planika Nordic markazi HS45	Planitsa, Sloveniya	35,0	38.3	115

Eng yuqori ballli sakrashlar

Eng yuqori sakrashni koʻrsatishga muvaffaq boʻlganlar, yaʼni barcha beshta hakamlar oʻzlarining sakrashlari uchun uslubning maksimal 20 ballga sazovor boʻlganlar. Kazuyoshi Funaki, Sven Xannavald va Volfgang Loitzl ikkinchi sakrashlari uchun 4x20 (plyus yana 19,5) uslubda ball toʻplashgan va shu bilan bitta musobaqada toʻqqiz baravar maksimal 20 ballga ega boʻlishgan. Kazuyoshi Funaki tarixda bir necha marta bunga erishgan yagona shaxsdir. Hozirgacha atigi yetti nafar sportchi jami oʻn marta bu natijaga erishgan:

Yoʻq.	Sana		Daraja	Tepalik	Manzil	Musobaqa	Metr	Yardlar	Oyoqlar
1	1976-03-07	Anton Innauer	1-chi	Heini-Klopfer-Skiflugschanze K175	Oberstdorf	KOP xalqaro changʻi uchish haftaligi	176,0	192.5	577
2	1998-01-24	Kazuyoshi Funaki	2	Heini-Klopfer-Skiflugschanze K185	Oberstdorf	Jahon kubogi / changʻida uchish boʻyicha jahon chempionati	187.5	205.0	615
3	1998-01-25	Kazuyoshi Funaki	1-chi	Heini-Klopfer-Skiflugschanze K185	Oberstdorf	Jahon kubogi / changʻida uchish boʻyicha jahon chempionati	205.5	224.7	674
4	1998-02-15	Kazuyoshi Funaki	1-chi	Hakuba K120	Nagano	Olimpiya oʻyinlari	132.5	149,9	438
5	1999-01-17	Kazuyoshi Funaki	2	Wielka Krokiew K116	Zakopane	Jahon chempionati	119,0	130.1	390
6	2003-02-08	Sven Xannavald	1-chi	Muhlenkopfschanze K130	Willingen	Jahon chempionati	142,0	155.3	466
7	2003-02-08	Hideharu Miyahira	6	Muhlenkopfschanze K130	Willingen	Jahon chempionati	135.5	148.2	445
8	2009-01-06	Volfgang Loitzl	1-chi	Paul-Ausserleitner-Schanze HS140 (tungi)	Bischofshofen	Toʻrt tepalik turniri	142.5	155.8	468
9	2015-03-20	Peter Prevc	1-chi	Letalnica bratov Gorišek HS225	Planika	Jahon chempionati	233,0	254.8	764
10	2015-03-22	Jurij Tepeš	1-chi	Letalnica bratov Gorišek HS225	Planika	Jahon chempionati	244,0	266.8	801

Manbalar

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

Search