Istwere
L' Istwere, c' est l' syince ki studeye tot çou ki s' a passé sol Daegne rapoirt ås etrevéns a vey avou des djins, dispu k' el sicrijhèt zeles-minmes.
Ele si howe del preyistwere, la k' ci n' esteut nén scrît.
Kiminçmint d' l' istwere
On fwait rmonter l' istwere des payis do Mîtrin Levant (la k' gn a yeu les prumîs scrijhaedjes) a a pô près troes siekes divant Djezus-Cri. C' esteut el Mezopotameye.
Les Chinwès scrijhèt dispu 1200 dvDjC.
Les Indyins del Mîtrinne Amerike avént des scrijhaedjes dispu 600 dvDjC.
Pårtixhaedje di l' istwere
Pårtixhaedje francès
Å pus sovint, on pårtit l' istwere insi :
- L' Antikité : des prumîs scrîts al croûlmint dèl Impire Romin do Coûtchant (476).
- Li Moyinådje : di 476 al prijhe di Constantinope (1453) ou d' Gurnåde (1492).
- N.B. : Èl anêye dal fén di Moyinådje est brånmint batayî på lès istoryins.
- Les Tins modienes : di cisse date la al revintreye francesse (1789), çou k' on lome ossu l' Ancyin redjime.
- Les Trevéns d' asteure : del revintreye francesse a asteure.
Ci pårtixhaedje la est foirt criticåve, divant tot pask' i rashît l' trepådjaedje so l' istwere di l' Urope, et aprume del France.
Pårtixhaedje eternåcionå
- Viye Istwere : di 3200 dv DjC a 200 a 600, sorlon les civilizåcions
- Mîtrinne Ådje (eternåcionålmint) (inglès : post-classical era) : dispu 200 a 600 disca 1200 a 1600
- Prumire Mîtrinne Ådje
- Plinne Mîtrinne Ådje
- Dierinne Mîtrinne Ådje
- Tins modienes
- Prumîs tins modienes
- Plins tins modienes
- Trevéns d' asteure
Coxhes di l' istwere
- l' istwere classike, ki studeye foiravant les faitindjes des rwès et des payis.
- l' istwere des civilizåcions
- l' istwere sociåle, ki s' aprepeye del vicåreye des ptitès djins
Critike di l' istwere classike
L' istwere classike est todi scrîte påzès peupes k' ont wangnî les gueres. Ou pa ene trope di djins ki s' ont rindou mwaisse d' on metou payis.
Insi, l' istwere del Beldjike pa les istoryins classikes vout d' tote foice endè fé on bea payis bén uni, sovint tot cloyant les ouys so l' culteure des djins. Did la l' idêye da Yoran Delacour di scrire des lives d' istwere veyowe pa les peupes avou des formagnîs lingaedjes. Po les Walons, c' est l' Istwere del Waloneye, come veyou pås Walons.
Les pus inflouwinnès djins d' l' istwere
On persounaedje istorike, c' est ene rilomêye djin k' a yeu on role dins l' Istwere.
Les 100 pus inflouwinnès djins d' l' Istwere ont stî relîs, sayreçmint, pa on cwereu amerikin divins on live lomé The 100 (les cint pus grands nos d' l' Istwere).
