Ko-lê-jī
Ko-lê-jī (高麗字)[1], tī Lâm-Hân kiò Hangeul (한글), tī Pak-tiâu-sián kiò Chosŏn'gŭl (조선글, 朝鮮글) , chá-sî kiò-chò gān-bûn (諺文, 언문), sī hiān-tāi Tiâu-sián-gí (Hân-kok-gí) thong-ēng sī su-siá hong-sek, sī tùi 15 sè-kí Tiâu-sián Ông-tiâu ê Sè-chong Tāi-ông kong-pò͘ ê Hùn-bîn Chèng-im hoat-tián kàu taⁿ.
Le̍k-sú
Ko-lê-jī ê thui-kóng-chiá sī Sè-chong Tāi-ông, Tiâu-sián Ông-tiâu ê tē-4 tāi kun-chú. Chi̍p-hiân-tiān (集賢殿), kap Sè-chong chò-hóe gián-kiù ê chi̍t pan ha̍k-chiá, sī it-poaⁿ jīn-ûi thâu chi̍t phoe khai-hoat kiam kái-liông Ko-lê-jī ê lâng.
Khai-hoat kè-ōe sī 1443 nî 12 goe̍h té he̍k-chiá 1444 nî 1 goe̍h sî goân-sêng--ê. 1446 nî ê sî-chūn, in chhut-pán Hùn-bîn Chèng-im (訓民正音) lâi kài-siāu chit thò bûn-jī. Tong-nî iáu ū chi̍t pún Hùn-bîn Chèng-im Kái-lē, î-it ê chho͘-pán chheh-pún sī 1940 nî chiah hō͘ ha̍k-chiá Jeon Hyeongpil hoat-kiàn--ê; lōe-iông sī tùi jī-bó siat-kè ê ké-soeh.
Jī-bó lia̍t-toaⁿ
Hangeul ê "jī-bó" tī Tiâu-sián-gí tha̍k chò "jamo". Chia-ê jī-bó ē-tàng hun:
- 14-ê chú-im (자음/子音 jaeum)
- 5-ê siang chú-im (쌍자음/雙子音 ssang jaeum)
- 10-ê bó-im (모음/母音 moeum)
- 11-ê siang bó-im (쌍모음/雙母音 ssang moeum)
Leng-goā koh ū:
- 11-ê hok chú-im (복자음/複子音 bok jaeum)
| Ki-pún jī-bó | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Chú-im | Bó-im | ||||||||
| Jī-bó | Miâ | Lô-má-jī | Hoat-im (Hangeul) | Hoat-im (IPA) | Jī-bó | Miâ | Lô-má-jī | Hoat-im (Hangeul) | Hoat-im (IPA) |
| ㄱ | 기역 (giyeok) | g/k | gu/k | [g-]/[-k̚] | ㅏ | 아 (a) | a | a | [-a-] |
| ㄴ | 니은 (nieun) | n | n | [n-]/[-n] | ㅑ | 야 (ya) | ya | ya | [-ja-] |
| ㄷ | 디귿 (digeut) | d/t | d/t | [d-]/[-t̚] | ㅓ | 어 (eo) | eo | o | [-ʌ-] |
| ㄹ | 리을 (rieul) | r/l | r/l | [ɾ-]/[-ʎ] | ㅕ | 여 (yeo) | yeo | yo | [-jʌ-] |
| ㅁ | 미음 (mieum) | m | m | [m-]/[-m] | ㅗ | 오 (o) | o | ô | [-o-] |
| ㅂ | 비읍 (bieup) | b/p | b/p | [b-]/[-p̚] | ㅛ | 요 (yo) | yo | yô | [-jo-] |
| ㅅ | 시옷 (siot) | s/t | s/t | [s-]/[-t̚] | ㅜ | 우 (u) | u | ou | [-u-] |
| ㅇ | 이응 (ieung) | ng | ng | [-ŋ] | ㅠ | 유 (yu) | yu | you | [-ju-] |
| ㅈ | 지읒 (jieut) | j/t | dj/t | [tɕ-]/[-t̚] | ㅡ | 으 (eu) | eu | eu | [-ɯ-] |
| ㅊ | 치읓 (chieut) | ch/t | tch/t | [tɕʰ-]/[-t̚] | ㅣ | 이 (i) | i | i | [-i-] |
| ㅋ | 키읔 (kieuk) | k | kh | [kʰ-]/[-k̚] | |||||
| ㅌ | 티읕 (tieut) | t | th | [tʰ-]/[-t̚] | |||||
| ㅍ | 피읖 (pieup) | p | ph | [pʰ-]/[-p̚] | |||||
| ㅎ | 히읗 (hieut) | h/t | h/t | [h-]/[-t̚] | |||||
| Ha̍p-seng jī-bó | |||||||||
| Siang chú-im | Siang bó-im | ||||||||
| Jī-bó | Miâ | Lô-má-jī | Hoat-im (Hangeul) | Hoat-im (IPA) | Jī-bó | Miâ | Lô-má-jī | Hoat-im (Hangeul) | Hoat-im (IPA) |
| ㄲ | 쌍기역 (ssanggiyeok) | kk | k appuyé | [kʼ-]/[-k̚] | ㅐ | 애 (ae) | ae | è | [-ɛ-] |
| ㄸ | 쌍디귿 (ssangdigeut) | tt | t appuyé | [tʼ-]/[-t̚] | ㅒ | 얘 (yae) | yae | yè | [-jɛ-] |
| ㅃ | 쌍비읍 (ssangbieup) | pp | p appuyé | [pʼ-]/[-p̚] | ㅔ | 에 (e) | e | é | [-e-] |
| ㅆ | 쌍시옷 (ssangsiot) | ss | s appuyé | [sʼ-]/[-t̚] | ㅖ | 예 (ye) | ye | yé | [-je-] |
| ㅉ | 쌍지읒 (ssangjieut) | jj | tch appuyé | [tɕʼ-]/[-t̚] | ㅘ | 와 (wa) | wa | wa | [-wa-] |
| Hok chú-im | ㅙ | 왜 (wae) | wae | wè | [-wɛ-] | ||||
| Jī-bó | Miâ | Lô-má-jī | Hoat-im (Hangeul) | Hoat-im (IPA) | ㅚ | 외 (oe) | oe | wi | [-wi-] |
| ㄳ | 기역 시옷 (giyeok siot) | ks | x | [-k̚]/[-ks-] | ㅝ | 워 (weo) | weo | wo | [-wʌ-] |
| ㄵ | 니은 지읒 (nieun jieut) | nj | ndj | [-n]/[-ntɕ-] | ㅞ | 웨 (we) | we | wé | [-we-] |
| ㄶ | 니은 히읗 (nieun hieut) | nh | nh | [-n]/[-nx-] | ㅟ | 위 (wi) | wi | wi | [-wi-] |
| ㄺ | 리을 기억 (rieul giyeok) | lg | lg | [-ʎ]/[-ʎg-] | ㅢ | 의 (ui) | eui | euil | [-ɰi-] |
| ㄻ | 리을 미음 (rieul mieum) | lm | lm | [-ʎ]/[-ʎm-] | |||||
| ㄼ | 리을 비읍 (rieul bieup) | lb | lb | [-ʎ]/[-ʎb-] | |||||
| ㄽ | 리을 시옷 (rieul siot) | ls | ls | [-ʎ]/[-ʎs-] | |||||
| ㄾ | 리을 티읕 (rieul tieut) | lt | lt | [-ʎ]/[-ʎtʰ-] | |||||
| ㄿ | 리을 피읖 (rieul pieup) | lp | lph | [-ʎ]/[-ʎpʰ-] | |||||
| ㅀ | 리을 히읗 (rieul hieut) | lh | lh | [-ʎ]/[-ʎx-] | |||||
| ㅄ | 비읍 시옷 (bieup siot) | bs | ps | [-p̚]/[-ps-] | |||||
Jī-bó ê cho͘-ha̍p
Chi̍t-ê im-chiat sī 2-ê í-siōng ê jī-bó lâi cho͘-siaⁿ, ū-ê sī chú-im + bó-im; ū-ê sī chú-im + bó-im + chú-im.
Tī im-chiat thâu ê chú-im jī-bó kiò "chho͘-siaⁿ" (thâu siaⁿ); tiong-ng ê bó-im kiò "tiong-siaⁿ"; im-chiat boé ê chú-im kiò "chiong-siaⁿ" (boé siaⁿ).
Chho͘-siaⁿ chham tiong-siaⁿ tī siá jī sî ê cho͘-ha̍p ū 3-khoán hêng-sek:
| 가 ga | Tiong-siaⁿ tī chiàⁿ-pêng; chhō͘-siaⁿ tī tò-pêng, chia-ê tiong-siaⁿ ū: ㅏ, ㅑ, ㅓ, ㅕ, ㅣ, ㅐ, ㅒ, ㅔ, ㅖ. | |||||
| 고 go | Chhō͘-siaⁿ tī téng-bīn; tiong-siaⁿ tī ē-kha, chia-ê tiong-siaⁿ ū: ㅗ, ㅛ, ㅜ, ㅠ, ㅡ. | |||||
| 과 gwa | Chho͘-siaⁿ tī téng-tò-kak; tiong-siaⁿ tī ē-kha kap chiàⁿ-pêng, chia-ê tiong-siaⁿ ū: ㅘ, ㅙ, ㅚ, ㅝ, ㅞ, ㅟ, ㅢ. |
Lēng-goā chiong-siaⁿ it-lu̍t khèng siāng ē-kha:
ㄴㅅㅅㄱ
|
|
| ||||||||||||
| 간 gan | 곤 gon | 관 gwan | ||||||||||||
Choán-siá hē-thóng
- Kok-gí Lô-má-jī Piáu-kì-hoat
- McCune–Reischauer
- Yale Lô-má-hoà
- ISO/TR 11941
- Kontsevich hē-thóng (Kyril jī)
