Großherzoglich Badischi Staatsysebaanè

Gründig

Noch èm Herzogtum Braunschweig isch Badè dè zweite dütsche Staat gsi, wo dè Bau un Betriäb vo Ysèbahnè uff Rechnung vom Staates i d Hand gnoo hèt. Im Johr 1833 isch zum erschtè Mol vom Monnèmer Unternemmer Ludwig Newhouse dè Vorschlaag zum Bau von èrè Ysèbahn vo Monnem uff Basel uffkoo, hèt abber znägscht kei Zuèschtimmig bi dè badischè Regyrig gfundè. Au witeri Vorstööß, z. B. durch dè Friedrich List, sin znägscht ohni Erfolg blibbè. Erscht d Gründig von èrè Ysèbahngsellschaft im benochborteè Elsass zum Bau von èrè Linniè vo Basel noch Strooßburg im Johr 1837 hèn zu ärnschthaftè Planigè zum Bau von èrè Ysèbahn z Badè gführt, um s Abwanderè vo Vokehrsschtröm ys Elsass z vomydè. In èm ußerordentlichè Landtag hèt diè badischi Ständevosammlig am 29. März 1838 drei Gsetz zum Bau vo dè erschtè Strecki zwischè Monnèm un dè Schwizer Gränz bi Basel bschlossè. Zusätzlich isch no è Stichbahn noch Badè-Badè un è Zwygstrecki uff Strooßburg blanet gsi. Dè Bahnbau hèt söllè uff Staatskoschtè erfolgè, dodèfür hèt sich bsunders dè Karl Friedrich Nebenius ygsetzt. Im September 1838 isch Baubeginn gsi.

Für dè Ysebaabau isch s Innenminischterium zuèschtändig gsi, wo für sellen Zwèck è eigni Behörde gründet, wo Ysebahn-Bau-Direktion gheissè hèt. Spööter isch diè Ysebahnbaubehördè i diè Oberdirektion vom Wasser- un Straßèbau yglyderet worrè. Dè Betriäb vo dè Ysèbahn isch dogegè èm Ußèminischterium zuègordnet worrè, wo mo selli Uffgaab aa d Oberposchtdirektion überdrait hèt, welli vo den aa Oberdirektion der Posten und Eisenbahnen genennt worrè isch. Erscht mit dè Ygliderig vo dè badischè Poscht i d Reichsposcht 1872 isch è eigèschtändigi Ysebaavowaltig z Badè entschtandè, diè Großherzoglich Badischi Staatsysèbaa.

Entwicklig vo dè Hauptschtreggi

Die erschti Strecki, wo au als Badischi Hauptbaan bezeichnet wörd, isch i dè Johr 1840–1863 schrittwys fertiggschtellt worrè. Dè erschte, 18,5 km lange, Abschnitt zwischè Monnèm un Heidelberg isch am 12. September 1840 in Betriäb gnõ worrè. Znägscht isch diè Streggi mit dè Lokomotivè Greif un Löwe befaarè worrè, 1841 isch di dritti Lokomotyv Heidelberg denzuè kô. Während dè erschtè beidè Betrybsjohr hèt dè englischi Ingenieur Thomas Turner d Uffsicht übber dè Faarbetryb, er schtammt vo dè Lokomotivfirma Sharp, Roberts & Co., welli diè erschtè badischè Lokomotivè gliferet hèn. Im Uusbau vom Netz folget d Abschnitt bis Karlsruè 1843, Offèbürg 1844, Fryburg im Briisgau 1845, Schlièngè 1847, Efringè-Kirchè 1848 un Haltingè 1851. Diè Sitèbaanè uff Kehl un Badè-Badè sind scho 1844 bzw. 1845 eröffnet worrè. Diè Witerführig vo dè Hauptstrecki durchs Basler Bièt hèn Vohandligè mit dè Schwizerischè Eidgnossèschaft erforderet, woby Meinigsvoschidèheitè übber dè beschti Ort für dè Aaschluss vo dè badischè Baan a s Schwizer Netz – Basel odder Waldshuèt – zu Verzögerigè gfüürt hèt. Im Staatsvotrag vom 27. Juli 1852 isch mo ubberyko, de Badischè Staatsbaa dè Bau un Betriäb vo irer Ysebaa uff Schwizer Hoheitsgebièt z ermöglichè. Diè gfundni Lösig mit èm Aaschluss vo dè Hochrhystrecki an d Hauptbaan am Oberrhy isch im Hyblick uf dè Aaschluss as Schwizer Ysebaanetz èn betryblichè und finanziellè Glücksfall gsi.

Breitschpur

Badè hèt sich sini Ysèbaastreggè als einzigè dütschè Staat znägscht in 1600 mm-Breitschpur erbaut. Ebbèso hèt dè Staat vosuècht, Württèbärg um 1844 bi dè Vohandligè zum Bau vo dè Württèbärgischè Weschtbaan uff sini Spurwitti z vopflichtè. Nochdem d Fäälentscheidig bi dè Waal vo dè Spurwitti offèsichtlich worrè isch, hèt sich diè badischi Bolitik znägscht no vehement dièsbezüglich voteidigt. So argumentyrt dè Hofmarschall Freiherr vo Göler (1809–1862) 1846 in èrè Sitzig vo dè Erschtè Kammer vo dè Landschtänd:

Normalschpur

Erscht nochdem sich usègschtellt hèt, dass alli Nochbooländer d Normalschpur (1435 mm) bevorzuugt hèn, hèt diè Badischè Staatsbaan innerhalb vo nu einem Johr 1854/55 alle iri bis dörthy erschtellti Streggè umgschpuurt (Umschpurig).^[1]

Diè Bahn hèt Basel 1855, Waldshuèt 1856 un Konschtanz 1863 erreicht. Domit isch diè 414,3 km langi Badischi Hauptbahn fertiggschellt gsi. Nochdem mit dè Badischè Hauptbaan diè wichtige Nord-Süèd-Achsè Monnèm–Basel sowiè d Aabindig vom Bodenseeraum realisyrt gsi isch, hèn sich diè witerè Netzuusbautè uff d Erschlièßig vom Raum Pforzè mit dè Streggi Karlsruè–Pforzè–Müülacker (eröffnet 1859–1863), d Aabindig vom Odèwaald un Tauberfrankè mit dè Odèwaaldbaa Heidelberg–Mosbach–Würzburg (eröffnet 1862–1866) sowiè dè Schaffig von èrè Diräktvobindig vo Karlsruè noch Konschtanz ohni dè Umwäg übber Basel in Form vo dè Schwarzwaldbaan (eröffnet 1866–1873).

Aabindig a d Nõchbõrländer

Scho bim Bau vo dè Badischè Hauptbaan isch d Voknüpfig mit èm Schwizer Ysènbaanetz blanet. Selli hèt erschtmols mit dè Inbetrièbnaam vo dè Rhybrugg bi Waldshuèt am 18. August 1859 glungè , welli vom Robert Gerwig baut worrè isch. Witeri Vobindigè sin 1863 z Schaffhuusè, 1871 z Konschtanz un 1875 z Singè entschtandè. Diè Basler Vobindigsbaan, welli dè rächtsrhynische Badischè Baanhof mit èm linksrhynischè Centralbaanhof vobindet un diè hütt diè wichtigschte Ysènbaavobindig zwischè Dütschland un dè Schwiz darschtellt, isch èrscht 1873 eröffnet worrè.

D Vobindig nõch Nordè in Richtig Woinèm-Darmschtadt–Frankfurt am Main isch schu sit 1846 durch d Main-Neckar-Bahn hergschtellt worrè, a derè s Großherzogdum Badè beteiligt gsi isch. 1879 isch d Riedbahn gfolget, an dèrè Badè allerdings kein Aadeil ka hèt. Sit 1861 gits nôch èm Bau vo dè Rhybrugg zwischè Kehl un Strôßburg au è direkti Vobindig mit Frankrych. Dè Aaschluss a d Pfalz isch znägscht 1865 mit èrè Schiffsbrugg bi Karlsruè–Maxau sowiè 1867 mit dè Vobindig zwischè Monnèm un Ludwigshafè realisyrt worrè. D Vobindig mit Bayern isch mit dè Eröffnig vo dè Badischè Odèwaldbaan 1866 hèrgschtellt worrè.

Bsunders schwirig sin d Vohandligè übber è Vobindig mit Württèbärg gsi, zmôl beidi Länder diräkt um dè Vokeer zwischè Dütschland un dè Alpèpäss konkurryrt hèn. Während Badè diè Aabindig übber Pforzè favorisyrt hèt, isch Württèbärg an èrè möglichscht diräktè Aabindig z Bruchsaal intressyrt gsi. D Einigung hèt mo in èm Staatsvotraag am 4. Dezember 1850 besiglè könnè, wobi Württèbärg dè Bau vo dè diräktè Linniè Schtuègètt–Mülackẽr–Brettè–Bruchsaal (Württèbärgischi Weschtbaan) au uff badischem Territorium zuègschtandè worrè, während Badè diè z Württèbärg ligendi Vobindig Pforzheim–Mülackẽr (luèg Baanstreggi Karlsruè-Mülackẽr) bauè un betrybè hèt dürfè. D Aabindig z Bruchsaal isch schu 1853 in Betrièb gnõ worrè.

Witeri Uusbautè

Erwiterungè vom Streggènetz hèn entwedder dè regionaalè Erschlyßig odder sin unter militärischè Gsichtspünkt errichtet worrè. Erwäänenswärt sin:

• d Neggõdalbaan Neggõgmünd–Eberbach–Jagschtfäld, eröffnet 1879
• d Höllèdalbaan Fryburg (Briisgau)–Neuschtadt (Schwarzwald), eröffnet 1887
• diè strategischè Umgehigsbaanè am Hochrhy: Baanstreggi Weil am Rhy-Lörrach, Weeradalbaan un d Fertigschtellig vo dè Sauschwänzlebaan (alli zwischè 1887 un 1890)
• diè strategischi Baan Grabbè-Neudorf–Karlsruè–Raschtatt–Roeschwoog (Elsass), eröffnet 1895

Um 1895 isch s Ysèbaannetz vo dè Badischè Staatsbaan bis auf chlyneri Ergänzigè färtiggschtellt gsi. Im Joor 1900 hèt s 1996 km Streggèlängi umfasst, dõdevõ 1521 km im Eigèdum vo dè Staatsbasn. I dè Folgejoor isch dè Schwerpunkt vo dè Uusbaumaßnaamè bim Umbau vo dè Knotèbahnhööf glegè. Diè wichtigschtè Umbautè hèn folgendi Objekt betroffè:

• Neubau Rangyrbaanhof z Karlsruè, 1895
• Neubau Baanhof Raschtatt, 1895
• Neubau Güèterumgehigsbaan Fryburg (Briisgau), 1905
• Neubau Güèterbaanhof z Basel, 1905
• Neubau Güèterumgehigsbaan Bruchsal, 1906
• Neubau Rangyrbaanhof z Monnèm, 1906–1907
• Neubau Baanhof Offèbürg mit Rangyrbaanhof, 1911
• Neubau Badischè Baanhof z Basel mit nördlich aaschlièßendem neuè Rangyrbahnhof bi Weil am Rhy, 1913
• Neubau Hauptbaanhof z Karlsruè, 1913
• Neubau Rangyr- un Güèterbaanhof z Heidelberg, 1914

Dè Neubau vom Heidelberger Hauptbaanhof hèt weggè m beginnendè Ärschtè Weltchrièg nimmi fertiggschtellt worrè könnè, dõher hèt sich dè Bau bis 1955 verzögeret.

Staatlich betribeni Privatbaanè

Meereri Bahnstreggè z Badè sin vo privater Hand baut worrè, abber vo dè Staatsbahn betribbè un i dè meischtè Fäll spõter ganz übernõ worrè. Dõdèbi handelet s sich nit nu um Nebbèstreggè mit uusschlièßlich lokaler Bedütig wiè d Wysèdalbaan Basel–Schopfè–Zell im Wysèdal, eröffnet 1862, sondern au um Hauptbaanè. Nebbè dèm Beschtreebè vo dè Städt, welli bisher ohni Ysèbaanaaschluss blibbè sin, nõch è besserè Aabindig aa s Verkeersnetz hèn sich au diè größerè Städt im Land bim Baanbau engagyrt, um irè Umland z erschlièßè un iri Stellig als Verkeersknotèpünkt z feschtigè. So hèt diè Stadt Monnèm dè Bau von èrè diräktè Ysèbaavobindig nõch Karlsruè ohni dè Umwäg übber Heidelberg, um uss èm Verkehrsschattè z trettè, in wellen sy durch d Verknüpfig vo dè Badischè Hauptbaan mit dè nõch Nordè witerführendè Main-Neggõ-Baan z Fridrichsfäld bzw. Heidelbärg gerõõtè gsi isch. Im Gegèzug hèt sich di Stadt Heidelbärg für dè Bau vo dè Streggi Heidelberg–Schwetzingè–Speyer engagyrt, um iri Stellig als Knotèpunkt z feschtigè.

Diè wichtigschtè vo dè privat erbautè, vo dè Staatsbaan betribnè Streggè sin:

• d Maxaubaan vo Karlsruè a dè Rhy, baut vo dè Stadt Karlsruè, eröffnet 1862 hèt si diè erschti Vobindig mit dè Ysèbaan vo Badè un dè Pfalz etablyrt, verstaatlicht 1906
• d Rhynbaan Monnèm–Schwetzingè–Grabbè-Neudorf–Egèschtei–Karlsruè, baut vo dè Stadt Monnèm, eröffnet 1870 un am Dag vo dè Eröffnig vo dè Badischè Staatsbaan übbernõ.
• d Kraichgaubaan Karlsruè–Brettè–Eppingè mit Fortsetzig nõch Heilbronn, baut vo dè Stadt Karlsruè, eröffnet 1879 un am Dag vo dè Eröffnig vo dè Badischè Staatsbaan übbernõ.

Ygliderig i d Reichsbaan

Mit dè Gründig vo dè Dütschè Rychsbaan am 1. April 1920 isch diè Badischi Staatsbaan i diè Rychsbaan ygliderèt worrè. Diè Baanvowaltig z Karlsruè hèt in Rychsbaandirektion Karlsruè umfirmyrt. Bi dè Gründig vo dè Rychsbaan isch è Wunschlischte übber no nit realisyrti Bahnstreggè z Badè uffgschtellt worrè, vo dèrè allerdings nu vir Streggè baut worrè sin:

• d Volängerig vo dè Renchdalbaan nõch Bad Petersdal 1926 un Bad Grysbach 1933
• d Dreiseèbaan Titisee–Seebrugg 1926
• dè Luggèschluss uff dè Murgdalbaan 1928
• dè Stichschtreggi Neggõschteinach–Schönau 1928

Mit èm Bau vo dè Ysèbaavobindig Brettè–Kürnbach (mit èm möglichè Aaschluss a d Zabergäubaan z Leonbronn) isch aagfangè worrè, diè Streggi isch abber niè färtiggschtellt worrè.

Elektrischè Betrièb

Diè Badisch Staatsbaan hèt am 13. September 1913 dè elektrische Betrièb mit Weähselschtrom 15 kV, 16 2/3 Hz uff dè Wysèdalbaan Basel–Zell im Wysèdal sowiè uff dè abzwygendè Streggi Schopfè–Säckingè. Für dè Betrièb isch nebbè ènèrè Versuchslok vo dè Reihe A¹ insgsamt 11 E-loks vo dè Reihè A² un A³ (Baureihè E 61) bschafft worrè. Alli Lokomotyvè hèn èn Stangèaatryb ka, wellè uff drei Achsè gwürkt hèt. Diè Elektrifizyrig vo dè Wysèdalbaan hèt in erschter Linniè dè Erprobig vo dè elektrischè Traktion diènt, è größeri vokeerlichi Bedütig hèt si nit ka. Zu ènèrè Uuswitig vom elektrischè Betrièbs isch es uffgrund vo dè wirtschaftlich schwirigè Laag nõch èm Erschtè Wältchrièg nimmi ko, d Elektrifizyrig vom badischè Bahnnetz isch erscht ab 1952 in größerem Umfang fortgfüürt worrè.

Diè Streggè vo dè Badischè Staatsbaan sin wiè folgt eröffnet worrè:

Bi dè mit ¹ benamstè gränzübberschritendè Streggè ghört nu dè Streggèdeil bis zu dè Staatsgränzè zu dè Badischè Staatsbaan. Diè Basler Verbindigsbaan isch durch diè Schwizerischi Centralbaan baut un vo dè Badischè Staatsbaan mitfinanzyrt worrè. Dè für d Höllèdalbaan vorgsenene Streggèabschnitt Donaueschingè-Hüfingè isch uff Staatskoschtè baut worrè, abber znägscht vo dè Breegdalbaan als Privatbaan unterhaltè un betribbè worrè. Nõch Eröffnig vo dè Höllèdalbaan 1901 isch uff sellem Abschnitt diè Betrybsfüürig sowiè dè Unterhaalt vo dè Badischè Staatsysèbaan übernõõ un ein Gemeinschaftsbetryb ygfüürt worrè.

Als staatlich betribbèni Privatbaanè sin eröffnet worrè:

Ußer dè Streggi Ettlingè Wescht–Ettlingè Stadt, welli am 1. Januar 1898 vo dè B.L.E.A.G. übernõ worrè isch, sin alli staatlich betribbenè Privatbaanè im Lauf vo dè Zit in Staatsbsitz übergangè.

È Sonderrollè nimmt d Streggi Mosbach–Mudau als brivat betribbeni Staatsbaanstreggi sowiè als einzigi Schmalschpurbaan vo dè Badischè Staatsbaan y, welli am 3. Juni 1905 eröffnet worrè isch. Mit èm Bau un Betrièb vo sellerè Streggi isch d Firma Vering & Waechter beufftrait worrè.

Als brivat betribbeni Staatsbahn isch eröffnet worrè:

Nebbè dè vo dè Badischè Staatsbaan betribbenè Ysèbaanè git s ab 1887 au vollschtändig brivat betribbeni Ysèbaanè, wo i dèrè Lischte nit enthaaltè sin.

Diè Dütsch Rychsbaan hèt s badische Streggènnetz bis 1945 mit folgendè Streggè komplettyrt:

Ebbèso sin einigi Streggè vo uswärtigè Staatsbaanè baut worrè, wo badisches Territorium berüürt hèn. Dè Abschnitt Brettè–Bruchsaal wechslet 1878 is Eigèdum vo dè Badischè Staatsbaan.

Diè beidè erschtè Dampflokomotyvè für diè Badischi Staatsbaan hèt diè englischi Lokomotyvschmitti Sharp, Roberts & Co baut un bis 1839 uusgliferet. Si hèn diè Nammè Löwe un Greif trait. Mit èm Witerbau vo dè Ysebaastreggènè isch dè Fahrzüügpark schnell aagwachsè. Zum Zitpunkt vo dè Umschpurig vo Breit- in Normalschpur 1854/55 wared schu 66 Lokomotyvè, 65 Tendẽr un 1133 Wagè im Bschtand. Am Ènd vom Èrschtè Weltchrièg hèt dè Fahrzüügbschtand 915 Lokomotyvè, 27600 Güèterwagè un 2500 Personèwagè betrait, vo dennè lut Versailler Vertrag 106 Lokomotivè, 7307 Güèterwagè un 400 Personèwagè a d Sygermächt als Reparation abzgää gsi sin. È Übberblick übber diè Badischè Lokomotyvbaureihè findet sich i dè Lischtè vo dè badischè Lokomotivè un Trybwägè.

Diè Badischi Staatsbaan hèt d Entschtehig von èrè eignè Ysebaafahrzüüg-Induschtry z Badè durch di bevorzuugti Bschtellig bi yheimischè Firmè gförderet. Bevorzuugtè Herschteller vo Lokomotyvè isch d Maschinèfabrik vom Emil Keßler un Martiensen z Karlsruè gsi, us dèrè sich spôter d Maschinnèbau-Gsellschaft Karlsruè entwicklet hèt. Diè drei wichtigschtè Wagèliferantè vo dè Badischè Staatsysèbaan sin sit ca. 1842 d Waggonfabrik Schmieder & Mayer z Karlsruè, diè 1862 gründeti Waggonfabrik Fuchs z Heidelbärg und diè 1897 gründeti Waggonfabrik Raschtatt gsi. In gringem Umfang hèt au d Hauptwärkschtätti Karlsruè selbscht Eisenbahnwagè hèrgschtellt.

Am 13. Juni 1863 hèt diè Badische Hauptbaan d Stadt Konschtanz am Bodèsee erreicht un dõmit iren südöschtlichè Endpunkt, well d Seelinniè erscht 1871 gu Romanshorn witer gführt hèt. Diè Bodèseegürtelbaan uff dè Nordsitè vom See hèt sogar erscht ab 1901 Südbadè übber Fridrichshafè (Württèberg) mit Lindau (Bayern) un Bregenz (Öschterrych) vobundè. Zum Witertransport vo dè Reisendè un Güètẽr sin nu d Dampfschiffvobindigè vom Konschtanzer Hafè uus in Betracht kô. Schu am 1. Juli 1863 hèt dè badischè Staat diè "Dampfschiffahrtsgesellschaft für den Bodensee und Rhein" z Konschtanz, è 1830 gründeti privati Aktiègsellschaft, welli mit vir Glattdeckdampfer un drei Güterschleppboot èn gregeltè Schiffsvokeer uff èm Bodèsee betribbè un als "Großherzoglich Badischi Bodèseedampfschiffahrt" dè Vokeersabdeilig vom Amt für Uuswärtigè Aaglegèheitè z Karlsruè aaghört hèt. Diè Vowaltig isch dè Großherzoglich Badischè Staatsysèbaanè zuègordnet un vo Bezirksbeamtè z Konschtanz uusgübt worrè.

Um d Kapazität a diè gschtigni Nõchfroog aazpassè, sin 1863 zwei neui Glattdeckdampfer in Ufftraag gää worrè. 1871 isch s erschti repräsendativi Salondampfschiff Kaiser Wilhelm in Diènscht gschtellt worrè, demm sin bis 1902 füüf Halbsalondampfschiff gfolget. Ußerdem hèn zwei aytrybslosi Trajektschiff Ysebaawaggons zwischè Konschtanz un Bregenz bzw. Lindau beförderet. Nõch èm Erschtè Weltchrièg isch d Großherzoglich Badischi Bodenseedampfschiffahrt 1920 wiè alli Länderbaanè èm Dütschè Rych unterschtellt worrè un isch 1924 i dè Dütschè Rychsbaan uffgangè. Diè sibbè badischè Schiff sin unter dè Rychsflagè gfaarè un d Kaiser Wilhelm hèt dè neu Nammè Baden erhaaltè. Diè unterschydlichè Farbè vo dè badischè, württèbergischè un bayrischè Schiff sin durch è einheitlichs Wyß ersetzt worrè - diè Wyß Flottè hèt d Nõchfolg vo dè vormolig "buntè Flottè" aatrettè.

• Karl Müller: Die badischen Eisenbahnen in historisch-statistischer Darstellung. Heidelberger Verlagsanstalt und Druckerei, Heidelberg 1904 (Online-Version)
• Albert Kuntzemüller: Die Badischen Eisenbahnen. Verlag G. Braun, Karlsruhe 1953 ISBN 3-9800019-0-3
• Wolfgang von Hippel, Joachim Stephan, Peter Gleiber, Hans-Jürgen Enzweiler: Eisenbahn-Fieber: Badens Aufbruch ins Eisenbahnzeitalter. Verlag Regionalkultur, 1990 ISBN 3-9802218-2-2
• Fridolin Schell: 110 Jahre Eisenbahndirektion Karlsruhe. Eisenbahn-Kurier Verlag, Freiburg 1982
• Jens Freese: Die Reisezugwagen der Großherzoglich Badischen Staatseisenbahnen. Eisenbahn-Kurier Verlag, Freiburg 2001, ISBN 3882557672
• Dietmar Bönke: Schaufelrad und Flügelrad. Die Schiffahrt der Eisenbahn auf dem Bodensee. GeraMond Verlag, München 2013, ISBN 978-3-86245-714-4

• Gesetz un Staatsvoträäg zu dè Badischè Ysèbaa
• Ysèbaanè in Badè – Geschicht, Gesetz, Staatsvoträäg (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv)[1] [2] Vorlage:Toter Link/www.hartmeier.de
• Fahrzüüg vo dè Badischè Staatsbaan