Джимми Уэйлс
Джимми Донал Уэйлс (ингл. Jimmy Donal Wales, шулай уҡ Джимбо (ингл. Jimbo) булараҡ билдәле;1966 йылдың 7 авгусында тыуған, Хантсвилл, Алабама, АҠШ) — АҠШ интернет-эшҡыуары, вики концепцияһы идеологы, Википедияға нигеҙ һалыусы, Викимедиа фонды рәйесе (2003—2006). 2011 йылдың йәйенән алып — Викимедиа фондының почетлы рәйесе; Wikia, Inc компанияһы директоры. Нильс Борҙың Алтын миҙалы лауреаты (2013). 2019 йылдың 13 сентябренән Бөйөк Британия подданныйы[22].
.svg){kind=small}
2012 йылдың мартынан алып — Бөйөк Британия хөкүмәтендә асыҡ сәйәсәт һәм асыҡлыҡ мәсьәләләре буйынса кәңәшсе. 2014 йылдың ғинуарынан — The People' ' s Operator (TPO) хәйриә кеҫә телефоны операторының директорҙар советы рәйестәше.
Биографияһы
Уэйлс интервьюларының береһендә, әсәһенең әйтеүе буйынса, ул 1966 йылдың 7 авгусында тыуған, тип белдерә[23][24], әммә уның тыуған көнө тип 8 август танылған[~ 1]. Уның атаһы, уның да исеме Джимми Уэйлс була, аҙыҡ-түлек магазинында менеджер булып эшләй. Әсәһе Дорис һәм уның өләсәһе Эрма House of Learning тип аталған ҙур булмаған шәхси мәктәп хужаһы була, был уҡыу йортонда уҡытыуҙа Монтессори системаһы ҡулланыла. Ул ваҡытта Джимми Уэйлс энциклопедиялар уҡырға ярата[24].
House of Learning-тан һуң Уэйлс Randolph School әҙерлек колледжына, һуңынан Оберн университетына уҡырға инә, унда бакалавр дәрәжәһен ала. Һуңыраҡ Алабама университетындауҡый[24]. Уны тамамлағандан һуң финанстар өлкәһендә философия фәндәре докторы ғилми дәрәжәһенә дәғүә итеү буйынса диссертация яҙырға ҡарар итә, бының өсөн ул Алабама университеты һәм Индиана Университеты курстарына уҡырға инә һәм ике университетта ла уҡыта башлай, ләкин диссертацияһын барыбер яҙмай.
1994 йылда Уэйлс Чикаго ҡалаһына күсеп килә, унда 2000 йылға тиклем Chicago Options Associates компанияһында эшләй, ҡиммәтле ҡағыҙҙар һатып һәм ярайһы уҡ күп кенә аҡса ала башлай[24].
Уэйлс 1996 йылда Тим Шелл менән бергә «ир-егеттәр өсөн» bomis.com эҙәрмән системаһын аяҡҡа баҫтырыу менән шөғөлләнгән Bomis компанияһына нигеҙ һала[24]. Һуңғараҡ Уэйлсҡа порнографик контентлы premium.bomis.com түләүле ресурсы һиҙелерлек табыш килтерә[24]. 2012 йылдағы бер интервьюһында Уэйлс, bomis.com сайты күптән юҡ, һәм Yahoo!-ға оҡшаш эҙәрмән сайтында эшләүе тураһында белдерә, унда ҡулланыусылар һылтанмалар менән уртаҡлаша һәм берләшмәләр ойоштора ала; уны Уэйлс «Википедияның ҡарт олатаһы» тип атай[27].
2000 йылдың мартында Уэйлс «Нупедия» ирекле энциклопедияһын булдыра һәм ғалим-философ Ларри Сэнгерҙы баш мөхәррир вазифаһына яллай. Энциклопедия ирекле нигеҙҙә профессионал авторҙар нигеҙендә төҙөлә, энциклопедиялағы мәҡәләләр эксперттар тарафынан баһалана. Нупедия идеяһы шунда: интернет-энциклопедияларҙың буш торған уйымын биләү[24].
Википедия
Нупедияның контент күләме бик әкрен артҡанға күрә, 2001 йылдың 15 ғинуарында Уэйлс менән Сэнгер Википедияны булдыра. Башта был сайт Нупедия өсөн материалдарҙы алдан әҙерләү менән шөғөлләнергә тейеш була, әммә Википедияның ҡыҙыу рәүештә үҫеп китеүе уны төп проектҡа әйләндерә. Башланғыс этапта Википедияны эшкәртеү менән Сэнгер шөғөлләнә, Уэйлс күбеһенсә финанс мәсьәләләрен хәл итә. Формаль күҙлектән ҡарағанда Сэнгерҙы эшкә Уэйлс яллай, шуға күрә Уэйлс үҙен Википедияның берҙән-бер ойоштороусыһы тип иҫәпләй, ә Сэнгер үҙен «ойошторусыларҙың береһе» тип атай. Тиҙҙән Ларри Сэнгер проекттан китә һәм Уэйлс адресына тәнҡит менән ябырыла[28], Уэйлсты элитаны һәм элитаға ҡағылышы булған һәр нәмәне күрә алмаусы, тип атай (ингл. «decidedly anti-elitist»). Сэнгерҙың отставкаға китеүе тураһындағы ғаризаһы әле лә инглиз Википедияһының уның ҡатнашыусы битендә эленеп тора.
Джимми Уэйлс 2003 йыл урталарында штаб-фатиры Тампела (Флорида штаты) урынлашҡан коммерцияға ҡарамаған Викимедиа фонды ойошмаһын булдыра. Фонд Википедияны һәм уның туғандаш проекттарын хупларға тейеш. Шул ваҡыттан алып Фондтың президенты һәм директорҙар советы ағзаһы булған Уэйлс уларҙы аяҡҡа баҫтырыу эшенә ең һыҙғанып тоторна.
2005 йыл башынан алып әлеге ваҡытҡа тиклем (2013) Викимедиа фонды тулыһынса гранттар һәм иғәнәләр иҫәбенә генә йәшәй.
Уэйлсты бер нисә тапҡыр Википедия ҡағиҙәләрен боҙоуҙа ғәйепләйҙәр[24]. Атап әйткәндә, Novell компанияһы хеҙмәткәре Джефф Мерки Джимми Уэйлсты 2006 йылда Уэйлс уға Википедия мәҡәләһен аҡсаға төҙәтергә тәҡдим итеүҙә ғәйепләй[29].
Ҡайһы берҙә Уэйлсты ирония менән Википедияның «Киң күңелле диктаторы» тип атайҙар, ә ул был титулдан баш тарта һәм википедия берләшмәһенә бик һирәк кенә күрһәтмәләр бирә. Wired журналының Википедияға арналған сираттағы һанын әҙерләгәндә, «Феррари» автомобиле булыуға ҡарамаҫтан, Уэйлстың "Хёнде"ла йөрөүе асыҡлана.Публицист Александр Генистың фекеренсә, «Джимми Уэйлс — электрон быуаттың типик генийы. Оялсан уҡыу алдынғыһы, компьютер уйындарында сәмләнеп уйнаусы, Айн Рэндтың ирек һөйгән философияһын яратыусы, анархик социаль ҡоролош яҡлы Уэйлс Википедия менән ял иткән ваҡыттарында шөғөлләнә башлай, һәм был уйнап башлаған эшенең ғәйәт ҙур проектҡа әйләнәсәген күҙ алдына ла килтермәгән була. <…> Иң ҡыҙығы, Джимми Уэйлстан Википедияның иң һуңғы маҡсаты ниҙә, тигән һорауға ул түбәндәге яуапты ҡайтара: „Бер ниҙә лә түгел, ул тик уйын ғына“»[30].
2011 йыл һәм унан һуңғы йылдар
Владимир Путинға «Квадрига» немец сәйәси премияһы бирелеү тураһындағы ҡарар ҡабул ителгәнгә күрә, 2011 йылда Премия жюрийы составынан сыға. Тап шул сәбәп арҡаһында был награда Рәсәй премьерына бирелмәй[31]. Рәсәй президенты Медведев, был ваҡиғаны премияның ойоштороу комитеты ағзаларының «ҡурҡаҡлығы һәм эҙмә-эҙлекһеҙлеге» сағылышы тип иҫәпләне һәм «халыҡ-ара берләшмә өсөн был премия бөтөрөлдө, тигән һүҙ» тип белдерҙе[32].
2012 йылдың мартында Уэйлс Бөйөк Британия хөкүмәте. ҡарамағындағы асыҡ сәйәсәт һәм асыҡлыҡ мәсьәләләре буйынса түләүһеҙ кәңәшсеһе итеп тәғәйенләнә. Ул дәүләт сәйәсәтен билдәләү барышына йәмғиәттең ҡатнашыуын киңәйтеү мәсьәләләре менән шөғөлләнергә тейеш була.
2013 йылда Интернеттың Дан залы ағзаһы итеп һайлана[33].
2013 йылдың декабрь айында Мәғариф, фән һәм мәҙәниәт мәсьәләләре буйынса Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы (ЮНЕСКО) Уэйлсҡа Нильс Борҙың Алтын миҙалын тапшыра. ЮНЕСКО был миҙал менән фән үҫешенә тос өлөш индергән ғалим-физиктарҙы, эшмәкәрлектәре беҙҙең донъяға һиҙелерлек йоғонто яһаған тикшеренеүселәрҙе бүләкләй. Уэйлс Википедияға нигеҙ һалыусы булараҡ бүләкләнә, ЮНЕСКО ғаризаһында Википедия тураһында түбәндәге юлдар бар: «ул — беҙ йәшәгән үҙ-ара хеҙмәттәшлек дәүере символы, һәм был ябай ҡорал ғына булып ҡалмай, ә кеше интеллекты һәм Александрийск китапханаһы кеүек үк, бик боронғо хыялдың тормошҡа ашыуы»[34].
2014 йылдың ғинуарында Уэйлс The People’s Operator (TPO) виртуаль кәрәҙле бәйләнеш операторының акциялар пакетын һатып ала. Бөйөк Британияла эшләгән был компания абонанттары күрһәтелгән хеҙмәттәре өсөн түләгән сумманың 10 процентын хәйриә маҡсатына йүнәлтә. Уэйлс та был компанияның директорҙар советы рәйестәше булып китә.
Башҡа проекттары
Википедияның уңыштары менән рухланып, Уэйлс Анджела Бизли менән берлектә 2004 йылда wiki технологияһын ҡулланған төрлө сайттарға хостинг биреү буйынса Викий (Wikia) коммерция проектын тормошҡа ашыра[24].
2017 йылдың апрелендә Уэйлс яңы Викитрибун (ингл. Wikitribune) проектын башлап ебәрә[35]. Яңы проекттың иғлан ителгән маҡсаты — ялған яңылыҡтар (ингл. fake news) менән көрәш[36].
2019 йылдың ноябрендә Уэйлс Викитрибуна базаһында WT: Social социаль селтәрен эшләтә башлауы тураһында хәбәр итә[37].
Тәнҡит
2012 йылда Daily Mail баҫмаһы Джимми Уэйлсты үҙенең сайтында уның Тони Блэр менән дуҫлығы һәм Ҡаҙағстан хөкүмәте менән хеҙмәттәшлеге тураһындағы мәсьәләләрҙе күтәргән комментаторҙарҙы цензураға дусар итеүендә ғәйепләне[38][39][40]. Һуңыраҡ «Республика» гәзитенә биргән интервьюһында Уэйлсҡаҙаҡ хөкүмәтенең мәғлүмәт сәйәсәте, WikiBilim ҡаҙаҡ фондының эше һәм ижтыяр азатлығы, шулай уҡ мәғлүмәт менән алмашыуҙың мөһимлеге тураһында үҙ фекерҙәре менән уртаҡлашты[41].
Наградалары
- EFF Pioneer Award (2006)
- Эдуарда Рейн премияһы (2010)
- Интернеттың Дан залы (2013)
- Нильс Бор миҙалы (2013)
- Белемдәр премияһы (2014)
- Дэн Дэвид премияһы (2015)
- President's Medal (British Academy)[en] (2017)
Шәхси тормошо
Беренсе ҡатыны Пэм менән Джимми Уэйлс студент практикаһы ваҡытында таныша. 1994 йылда уның менән Чикаго ҡалаһына күсә[24].
Икенсе тапҡыр Уэйлс 1997 йылдың мартында Mitsubishi фирмаһында трейдер булып эшләгән Кристина Роанға өйләнә[24]. Уның менән айырылыша. Был никахтан ҡыҙы бар.
2011 йылдан алып Бөйөк Британияла үҙ ваҡытында премьер-министр Тони Блэрҙың секретарь-референты вазифаһында эшләгән Кейт Гарви (фамилияһының урыҫса яҙылышы варианты Гэрви ла осрай) менән йәшәй. 2012 йылдың 6 октябрендә Уэйлс һәм Гарви өйләнешә. Уларҙың уртаҡ ҡыҙы бвр[42].
Уэйлс үҙен «бөтөнләй дингә ышанмаған кеше» тип атай (I’m a complete non-believer)[43].
Баҫылып сыҡҡан мәҡәләләре
- Роберт Брукс, Корсон һәм Джон Дж. Донал Уэйлс, «The Pricing of Index Options When the Underlying Assets All Follow a Lognormal Diffusion» (1994, журнал «Advances in Futures and Options Research»)[44].
- Джимми Уэйлс, Андреа Уэкери, «Throwing Sheep in the Boardroom: How Online Social Networking Will TransformYour Life , Work and World», (2008)[45].
- Джимми Уэйлс, Андреа Уэкери, «Commentary: Create a tech-friendly government U. S.», 2009.
- Джимми Уэйлс, Андреа Уэкери, «Million 33 Room in the People: How to Create, Influence, and with a Successful Networking Social Business Run», 2009[46].
- Джимми Уэйлс, Андреа Уэкери, «Web Marketing to the Social: Your Business Клиенттар Communities Build How Digital», 2009[47].
- Джимми Уэйлс, Андреа Уэкери, «User Лидерствоһын Most-Generated Content Narrowly Too», 2009[48].
- Джимми Уэйлс, Андреа Уэкери, «Civil a Cybertongue Keep», 2009[49].
Шулай уҡ ҡара
- Джимми Уэйлс Википедия тураһында ғариза нигеҙендә
- Урыҫ теле бүлегендә ҡатнашыусылар исемлеге, улар тураһында мәҡәләләр бар
Иҫкәрмәләр
Әҙәбиәт
- Х. Даниэл Пинк. «Stops Here The Book» (2005 3 мартта, журнала «Wired»).
- Никитин А. Вики-папа // Итоги : журнал. — ЗАО «Издательство Семь Дней», 2011. — № 5 (764), 31 января 2011. — С. 38—40. — ISSN 1027-3964.
- Ходячая энциклопедия: интервью с создателем Wikipedia Джимми Уэйлсом // Корреспондент : журнал. — 2012. — № 19 от 18 мая.
Һылтанмалар
- jimmywales.com — Джимми Уэйлса рәсми сайты
- Джимми уэйлс инглиз ҡатнашыусылар биттәрен википедия
- Мәҡәләләр «Newsweek»
- Джимми Уэйлс Википедияла фекер алышыу — 40 минут видео (Стэнфорд, 9 февраль 2005 йыл, форматы AVI (Torrent), лицензия Creative Commons)
- Интервью «USA Today»
- Интервью «IT Conversations», 9 март 2005
- «Википедия фәһемлелеге» — Джимми Уэйлс менән видеоинтервью (Оксфорд интернет институты, 11 июль, 2005 йыл)
- 2007 Fundraiser Wikimedia — Джимми Уэйлс, йәмәғәтселектең к видеообращение (урыҫсаға тәржемә субтитрҙар менән булырға тейеш. язы.)
- Бәхетһеҙлек Өс Джимми
- Ваҡыт Иркен. Йомғаҡлау сығарылышы: Кеше көн — америка интернет-эшҡыуар Джимми Уэйлс, идеологы һәм ойоштороусыһы интернет-проект «Википедия»(недоступная ссылка)
- Анна Савина. Джимми Уэйлс ни өсөн һеҙҙең ярҙам кәрәк (неопра.). Look At Me (2014). 2014 йылдың 27 февралендә мөрәжәғәте дата. Көндө-төнгә 27 февраль 2014 йыл.
Өҙөмтә хатаһы: "~" төркөмөнөң ғәмәлдәге <ref> тамғалары өсөн кәрәкле <references group="~"/> тамғаһы табылманы