Икенсе донъя һуғышының Тымыҡ океан хәрби хәрәкәттәр театры

Ғәмәлдә, Тымыҡ океан төбәгендә хәрби хәрәкәттәр 1931 йылдың 18 сентябрендә, Япония Корея биләмәһенән Маньчжурияға баҫып ингәс башлана. 1932 йылдың 7 ғинуарына япон ғәскәрҙәре Бөйөк Ҡытай диуарына барып етә. Оккупацияланған территорияла Маньчжоу-го марионетка дәүләте ойошторола.

1937 йылдың йәйендә экспансия яңынан көсәйә, уға Лугоуцяолағы инцидент сәбәпсе була. Тарҡаулыҡ һәм эске ҡапма-ҡаршылыҡтар арҡаһында Ҡытай һөҙөмтәле ҡаршылыҡ ойошторора алмай. 1937 йылдың 28 июлендә Пекин бирелә. Йәй аҙағына япон ғәскәрҙәре урындағы коллаборационистар ярҙамы менән Эске Монголияны (Мэнгцзян) баҫып ала. Ноябрҙә, ныҡышмалы алыштан һуң, Шанхай, ә декабрҙә Ҡытайҙың баш ҡалаһы Нанкин бирелә. Халыҡ күпләп йәшәгән территорияны буйһондороп тотоу өсөн япондар марионеткалар хөкүмәтен: Оло юл Хөкүмәте (Шанхай) һәм Ваҡытлы хөкүмәт (Пекин) булдырыуҙы дауам итә. Даими армияның ҡыйратылыуы партизандар хәрәкәте үҫешенә булышлыҡ итә, был хәрәкәттә төп ролде коммунистар уйнай. Ҡытай территорияһын тулыһынса контролдә тотоу мөмкин булмауын аңлап, япондар стратегик пункттарҙы баҫып алыуға һәм тотоп тороуға иғтибар бирә. 1938 йыл аҙағында улар Фучжоуҙы баҫып ала. 1939 йылдың февралендә япон десант көстәре Хайнань утрауына төшә.

1938—1939 йылдарҙа япон Квантун армияһы бер нисә тапҡыр совет Алыҫ көнсығышына һәм Монголияға баҫып инергә маташа. Баҫып ингән ғәскәрҙәр совет армияһы тарафынан тәүҙә Хасан күле буйында, һуңыраҡ монгол ғәскәрҙәре менән берлектә Халхин-Гол йылғаһы буйында сигендерелә. Япония һәм СССР араһындағы килешеү 1945 йылдың авгусына тиклем дауам итә.

Икенсе донъя һуғышы башында Француз Һинд-Ҡытайы Францияның колонияһы була. Әммә Францияның 1940 йылдағы кампанияла еңелеүе сәйәси бушлыҡ барлыҡҡа килтерә, һәм, шуны файҙаланып, Япония 1940 йылдың сентябрендә Һинд-Ҡытайҙы баҫып ала. Төбәктә Таиланд уның союздашы була, ул япон ғәскәрҙәрен үҙ территорияһында урынлаштырырға рөхсәт бирә. Уның урынына Лаосты һәм Камбоджа территорияһының бер өлөшөн ала, ә 1942 йылда Бөйөк Британия һәм АҠШ-ҡа һуғыш иғлан итә.

Япония-Ҡытай һуғышы Япония һәм АҠШ араһындағы көсөргәнешлекте һиҙелерлек көсәйтә. Япон ғәскәрҙәрен Француз Һинд-Ҡытайына керетеүенә яуап итеп АҠШ киң күләмле иҡтисади санкциялар, шул иҫәптән нефть экспортлауға эмбарго индерә. Нефть эмбаргоһынан һуң оҙайлы дипломатик һөйләшеүҙәр яҡтарҙың позицияларын яҡынайтмай, һәм император Хирохито 1941 йылдың 1 декабрендә АҠШ-ҡа ҡаршы һуғыш башлау тураһындағы ҡарарҙы хуплай.

1941 йылдың 7 — 8 декабрендә Япония Азиялағы Британия (Гонконг) һәм Тымыҡ океандағы Америка базаларына (Перл-Харбор) һөжүм итә. Был һөжүмдәр ваҡытында Американың «Аризона» линкоры юҡ ителә, 1000-дән ашыу матрос һәләк була. 1941 йылдың 10 декабрендә япон авиацияһы, Көньяҡ Ҡытай диңгеҙендә Британия флотына һөжүм итеп, «Принц Уэльс» линкорын һәм «Рипалс» линия крейсерын батыра.

Инглиз-американ ғәскәрҙәренең еңелеүе япондарға Британия Малайзияһын, Бирманы һәм Филиппинды баҫып алыу буйынса операция башларға мөмкинлек бирә. Шул уҡ ваҡытта Гуам һәм Уэйк утрауҙарында америка базалары ҡыйратыла. 1942 йылдың 2 ғинуарында япондар Маниланы баҫып ала, ә 11 ғинуарҙа британ ғәскәрҙәре Куала-Лумпурҙан сигенә.

Тымыҡ океандағы һуғышта Ҡушма Штаттарҙың 200 мең самаһы хәрби хеҙмәткәре һәләк була^[12]. Япон әсирлегендә 27 465 хәрби әсирҙән 11 107-е һәләк була^[13]. Бынан тыш, 60-ҡа яҡын америкалы тапманан вафат була^[14].

Совет ғәскәрҙәренең дөйөм юғалтыуҙары (үлтерелгәндәрҙе, яралыларҙы һәм хәбәрһеҙ юғалғандарҙы иҫәпкә алып) 36 мең кеше тәшкил итә^[15].

Яңы Зеландияның ҡораллы көстәре Тымыҡ океан кампанияһы барышында 578 кешеһен юғалта. Бынан тыш, ҡайһы бер яңы зеландиялылар башҡа илдәрҙең армияларында хәрби хеҙмәт үтәгәндә һәләк була^[16].

Япония менән һуғышта Ҡытайҙың 1,5 миллион кешеһе һуғышта һәләк була, 750,000 кешеһе хәбәрһеҙ юғала һәм 1,5 миллион кешеһе ауырыуҙарҙан вафат була^[17].

Был һуғышта 2,1 миллиондан ашыу япон хәрби хеҙмәткәрҙәре^[18] һәм 800 000 самаһы граждан һәләк була^[19]. 1,1 млн кеше АҠШ һуғышта, ә Ҡытай менән һуғышта 500 мең кешеһен юғалта^[20].

• Беренсе донъя һуғышының тымыҡ океан хәрби хәрәкәттәр театры
• Икенсе донъя һуғышының көньяҡ-Көнсығыш Азия хәрби хәрәкәттәр театры
• Икенсе донъя һуғышы кампаниялары, алыштары Һәм алыштары
• Икенсе донъя һуғышында Японияның император флоты
• Японияның хәрби енәйәттәре

• Коллектив авторов. История войны на Тихом океане (в пяти томах). — Москва: Издательство Иностранной литературы, 1957, 1958.
• Нимиц Ч. У., Поттер Э. Б. Война на море (1939—1945)
• Вартанов В. Н., Гельфонд Г. М., Зимонин В. П., Шевченко В. Н. Битва за океан (действия флотов на Тихом окане во второй мировой войне). В 3-х кн. / Под ред. академика Г. Н. Севастьянова. — Вологда, 1997. — ISBN 5-87590-001-6.
• Шерман Ф. Война на Тихом океане. Авианосцы в бою
• Хорикоси Д., Окумия М., Кайдин М. «Зеро!» (Японская авиация во Второй мировой войне) 2007 йыл 26 февраль архивланған.
• Хасимото Мотицура. Подводная война на Тихом океане.
• Холмс У. Победа под водой.
• Футида М., Окумия М. Сражение у атолла Мидуэй.
• Лиддел Гарт. Вторая мировая война
• Тейлор А. Дж. П. Вторая мировая война
• Фуллер Дж. Ф. Ч. Вторая мировая война 1939—1945 гг. Стратегический и тактический обзор.

Тымыҡ океан һуғышы һуғышҡа тиклемге әҙәбиәттә

• «XX быуатта Тымыҡ океан проблемаһы»

Рәсәй генерал-эмигранты, хәрби теоретик, Париж университетының Рәсәй тарих-филология факультеты профессоры Николай Головиндың адмирал Александр Бубнов менән авторҙашлыҡта яҙған һәм инглиз телендә 1922 йылда Нью-Йоркта һәм Лондонда, 1924 йылда Прагала, ә 1925 йылда Мәскәүҙә Карл Радек прецедентында баҫылған китабында. Тымыҡ океан бассейнында буласаҡ япон-америка ҡапма-ҡаршылығы, яҡтарҙың ресурстары, иҡтисад, армия, флот көстәре, һыу аҫты һуғышы, блокадалар, диңгеҙ һуғыштарының һәм десанттарҙың төшөү урындары анализлана, һәм Япония Гуам Һәм Филиппинды оккупациялау ихтималлығы һәм һуғыштың беренсе этабында уның еңеүҙәренең ҡотолғоһоҙ булыуы тураһында һығымта яһай. Англияның Япония һәм АҠШ менән союздаш булыу мөмкинлеге лә күҙаллана. Китап түбәндәге бүлектәрҙе үҙ эсенә ала: «Тымыҡ океанда буласаҡ көрәш», «Америка Һәм Японияның Тымыҡ океанда Диңгеҙ ҡораллы көстәре», «Американың Япония менән алышының стратегик шарттары», «Тымыҡ океан проблемаһында Рәсәйҙең әһәмиәте».^[1]

• «Алыҫ Көнсығышта заманса стратегик шарттар»

Николай Головиндың 1934 йылдың 1 мартында уҡыған һәм шул уҡ йылда брошюра рәүешендә Белградта нәшер ителгән докладында, Советтар Союзының һәм Маньчжурия/Японияның Алыҫ Көнсығышта иҡтисади ресурстары һәм хәрби потенциалы сағыштырыла. Һуғыштың ҡотолғоһоҙлоғо һәм унда Япон империяһының еңеүе тураһында һығымта яһала. Бүлектәрҙең исемдәре: «Рәсәй Приморьеһында һәм Амур төбәгендә иҡтисади һәм сәйәси хәл», «Алыҫ Көнсығышта туплана алған ҡыҙыл көстәрҙең максималь күләме», «Японияға Приморьены ниндәй ҡораллы көстәр баҫып алырға кәрәк», «Алыҫ Көнсығышта һауа көстәренең өҫтөнлөгө кем яғында буласаҡ».^[2]

• «Тымыҡ океанда һуғыш»

Самуэль Делингер һәм Чарльз Гериҙың 1936 йылда Нью-Йоркта һәм 1939 йылда-Мәскәүҙә-Ленинградта Ссср Эшсе-Крәҫтиән Хәрби-диңгеҙ флотының Хәрби нәшриәтендә нәшер ителгән китабында АҠШ-тың Япония менән хәрби бәрелешенең ҡотолғоһоҙ булыуын күҙаллай һәм был һуғыштың мөмкин булған сценарийҙары ентекле анализлана. Китапта СССР-ҙың АҠШ-тың союздашы булыу мөмкинлеге ҡаралмай.^[3]