Мюлуз
Мюлуз (фр. Mulhouse [myˈluːz]), Мюльхаузен (нем. Mülhausen); эльз.Mehlhüsa — Францияның төньяҡ-көнсығышында Гранд-Эст төбәге ҡалаһы һәм коммунаһы[15] (элекке Эльзас — Шампань — Арденны — Лотарингия), Үрге Рейн департаменты, Мюлуз округы, Мюлуз-1, Мюлуз-2 һәм Мюлуз-3 кантондары[16]. 2015 йылдың мартына тиклем бөтөрөлгән Мюлуз-Нор, Мюлуз-Сюд, Мюлуз-Уэст һәм Мюлуз-Эст (Мюлуз округы) кантондарының административ үҙәге булып торған.
Үрге Рейн департаментының иң ҙур ҡалаһы һәм Эльзаста әһәмиәте буйынса икенсе ҡала. Коммунаның майҙаны — 22,18 км², халыҡ һаны — 110 514 кеше[17][18] (2006) тотороҡлолоҡ тенденцияһы менән: 110 755 кеше[19] (2012), халыҡ тығыҙлығы — 4993,5 кеше/км² тәшкил итә.
Топонимы
Немецсә Мюль (нем. Mühle) «тирмән» тип тәржемә ителә. Шунан ҡаланың исеме барлыҡҡа килә, унда бер нисә йорт араһында Страсбургтың изге Этьен аббатлығына ҡараған тирмән торған.
Тарихи белешмә
1275 йылда Мюлуз империя ҡалаһы статусын ала. 1354 йыл ҡала эльзас Декаполисы составына инә. 1395 йылдан Мюлуз ирекле ҡала статусын ала. 1515 йылда Мюлуз Декаполистан сыға һәм киң автономия хоҡуғында Швейцария союзы составына инә.
XVIII быуаттың уртаһында Мюльхаузен иң ҙур туҡыу үҙәгенә әйләнә, унда буялған туҡымалар етештерелә (шул иҫәптән, ситса). 1798 йылда француздарҙың импорт тауарҙарға юғары пошлина ҡуйыуы арҡаһында ҡала халҡы Францияға ҡушылыу өсөн тауыш бирә.
1904 йылда Серне ҡалаһы янында ҙур калий ятҡылығы асыла, был Мюлузда химия сәнәғәтенең үҫешенә булышлыҡ итә.
1870—71 йылдарҙағы Франция-пруссия һуғышынан һуң Мюльхаузен 1918 йылға тиклем Германия империяһы составына инә, 1919 йылдан — яңынан француз дәүләте составында.
Хәҙерге Мюлуз — Францияның эре сәнәғәт үҙәге.
Халҡы
2011 йылда халыҡ һаны 110 351 кеше тәшкил итә[20], ә 2012 йылда — 110 755 кеше[19].
1962 | 1968 | 1975 | 1982 | 1990 | 1999 | 2006 | 2008 | 2011 | 2012 |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
108995 | 116336 | 117013 | 112157 | 108357 | 110359 | 110514 | 111860 | 110351 | 110755 |
Иҡтисады
2010 йылда 70 721 эшкә яраҡлы (15 йәштән 64 йәшкә тиклем) 47 605 кеше иҡтисади яҡтан әүҙем, 23 116 — әүҙем булмаған (әүҙемлеге күрһәткестәре 67,3 %, 1999 йылда — 69,2 процент). 47 605 эшкә яраҡлы әүҙем кешенән 36 213 кеше эшләгән (19 657 ир-егет һәм 16 556 ҡатын-ҡыҙ), 11 392 эшһеҙ иҫәпләнгән (6103 ир-егет һәм 5289 ҡатын-ҡыҙ). 23 116 эшкә яраҡлы әүҙем булмаған граждандарҙың 7686 уҡыусы йәки студент, 4341 — хаҡлы ялда, ә тағы 11 089 кеше— башҡа сәбәптәр менән әүҙем булмаған[21][22].
2011 йыл дауамында коммунала 45 490 һалым түләүсе йорт хужалығы иҫәпләнә, уларҙа 103 623 кеше йәшәгән. Шул уҡ ваҡытта килем медианаһы бер һалым түләүсегә 13 443 евро тәшкил иткән[23].
Иҫтәлекле урындары
Мюлуз музейҙары:
- Туҡымаларға биҙәк һалыу музейы.
- Һынлы сәнғәт музейы.
- Француз тимер юлы музейы (Train Cite du).
- Ағалы-ҡустылы Шлюмпфтарҙың автомобиль музейы (de l ' Automobile Cité 2015 йыл 18 апрель архивланған.).
- Электр музейы Электрополис (Le Musée EDF Electropolis).
Тимер юл музейы экспонаттары араһында тепловоз CC 65000, электровоз CC 7100 бар (1955 йылда рельстарҙа тиҙлеккә абсолют рекорд ҡуйыла)[24].
Билдәле кешеләре
- Уильям Уайлер — голливуд кино режиссерҙары тарихында иң билдәлеләренең береһе.
Туғандаш ҡалалар
Иҫкәрмәләр
Һылтанмалар
- Мюлуз // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)