Онега күле

Күлдең яҡынса 80 % майҙаны Карелия Республикаһында, 20 проценты Ленинград һәм Вологда өлкәләрендә урынлашҡан^[6].

Күлдең майҙаны утрауҙарһыҙ 9690 км², утрауҙар менән бергә 9720 км² тәшкил итә; һыу массаһы күләме — 285 км³; төньяҡтан көньяҡҡа оҙонлоғо — 245 км, максималь киңлеге —91,6 км. Уртаса тәрәнлеге — 30 метр, ә максималь тәрәнлеге — 127 м^[7].

Күл соҡоро эре геология структураларында — күлдең төньяҡ өлөшөндә Балтик ҡалҡан һәм көньяҡта Рус платформаһында ята^[8].

Онега күле буйында Петрозаводск, Кондопога һәм Медвежьегорск ҡалалары урынлашҡан. Онега күленә 50-гә яҡын йылға ҡоя, ә бер генә йылға — Свирь йылғаһы ағып сыға^[9].

Тәүге урыҫ яҙма ҡомартҡыларында Онего кеүек телгә алына. Атамаһының килеп сығышы билдәһеҙ. Күлдең боронғо, финға тиклем килеп сығышы мөмкин^[10].

Атаманың килеп сығышының бер нисә версияһы бар:

• Академик А. М. Шегрен күлдең атамаһын фин. ääni — өн, тауыш, бынан — «яңғырай („шумливый“) күл» тип аңлата^[11].
• А.Л. Погодин был топонимды саамдарҙан agne — «ҡом» + jegge — «уйһыу тигеҙлектән» тип аңлата.
• Профессор, филология фәндәре докторы И. И. Муллоннен күлдең исемен саамдарҙан äne һәм балтик буйы-фин теленән änine/äniz тип иҫәпләй, «ҙур, әһәмиәтле» тип билдәләй.

Киң таралған фекергә ҡарамаҫтан, күл Аҡ диңгеҙгә ҡойған Онега атамаһы менән бер нисек тә бәйле түгел^[12].

Өйрәнеү тарихы

1874—1894 йылдарҙа гидрография экспедицияһы — Рәсәй империяһының Диңгеҙ министрлығы ойошторған Онега күлен айырым төшөрөү эшләй, уның маҡсаты Онега күле яры һыҙатының топоргафик төшөрөү, тәрәнлдгдеен үлсәү, гравиметрик ултырмаларын, ағымын, термик һәм режимы кимәлен өйрәнеү була. Тикшеренеүҙәр һөҙөмтәһендә күлдең генераль картаһы, «Онега күлендә йөҙөү ҡулланмаһы» төҙөлә. 1906 йылда беренсе тапҡыр навигация картаһы нәшер ителә. Артабан навигация карталары бер нисә тапҡыр аныҡлана һәм яңынан баҫтырып сығарыла^[13].

Формалашыу тарихы

Европаның эре күлдәре^[14]

Күл	Ер өҫтө һыу, км² майҙаны	Күләме, км³	Урынлашыуы
Ладога	700 17	908	Рәсәй Федерацияһы
Онега	9720	285	Рәсәй Федерацияһы
Венерн	5550	180	Швеция
-Псков Чуд	3550	25,2	Рәсәй Федерацияһы  Эстония
Веттерн	1900	72	Швеция
Сайма	1800	36	Финляндия
Аҡ	1290	5,2	Рәсәй Федерацияһы
Выгозеро	1140	7,1	Рәсәй Федерацияһы
Меларен	1140	10,0	Швеция
Пяйянн	1065	...	Финляндия
Ильмень	1200	12,0	Рәсәй Федерацияһы
Инари	1000	28,0	Финляндия

Онега күле соҡоро боҙлоҡ-тектоник сығышлы^{[Л 1]}. Палеозой осоронда (300—400 миллион йыл элек) Онега күленең хәҙерге бассейнының бөтә территороияһы боронғо Балтика ҡитғалары тирәһендәге шельф диңгеҙе менән ҡапланған була. Шул уҡ ваҡытта ултырма ҡатламдар — ҡомташ, ҡом, балсыҡ, эзбизташ гранит, гнейс һәм диабаздарҙан торған кристаллик фундаментты ҡеүәтле ҡалын ҡатлауҙар (200 м ашыу) менән ҡаплай. Хәҙерге заман рельефы боҙлоҡ ҡатламдары эшмәкәрлеге һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә (һуңғы Валдай боҙланыуы, яҡынса 12 мең йыл элек тамамланған). Боҙлоҡ сигенгәндән һуң Литорин диңгеҙе барлыҡҡа килә, уның кимәле Балтик диңгеҙенең хәҙерге кимәленән 7—9 метрға юғары^{[Л 2]}.

Ярҙары, төбө рельефы һәм гидрографияһы

Онега күленең өҫкө майҙаны 9720 км² тәшкил итә (утрауҙарҙан тыш), оҙонлоғо — 248 км, максималь киңлеге — 83 км (Петрозаводсктан алып Водла йылғаһы тамағына тиклем). Төньяҡ ярҙары ҡаялы, ныҡ йырғыланған, көньяҡта — башлыса түбән, айырылмаған^[15]. Күлдең төньяҡ өлөшөндә материкҡа күп һанлы морондар ҡушыла һәм күлдә иң ҙур Заонежье утрауы ята. Ярымутрауҙан көньяҡтараҡ күлдә иң ҙур утрау — Ҙур Климецкий утрауы урынлашҡан. Утрауҙан көнбайышта күлдең иң тәрән өлөшө (100 м тиклем һәм унан да күберәк) — Кондоложский (тәрәнлеге 78 м тиклем), Илем-Горский (42 м), Лижемский (82 м) һәм Уницкий (44. м.) морондары менән Оло Онего Ҡултығы урынлашҡан. Күлдең төньяҡ-көнсығыш өлөшөндә төньяҡҡа ҡарай ҙур ҡултыҡ һуҙыла, уның төньяҡ өлөшө Повенецкий ҡултығы, урта өлөшө — Заонежский ҡултығы, ә көньяҡ өлөшө — 40—50 м тәрәнлектәр менән Кесе Онего ҡултығы тип атала. Тәрән участкалар бында һай урындар һәм утрауҙар төркөмө менән сиратлаша, улар ҡултыҡты бер нисә бер нисә өлөшкә бүлгеләй^[16]. Күл ярҙарында бик күп таштар ята^[11].

Күлдең төп өлөшө — 5685 км² майҙаны менән Үҙәк Онего, шул иҫәптән Петрозаводск һәм Свирь морондарын эсенә ала^[17].

Күлдең уртаса тәрәнлеге 31 м, максималь тәрәнлеге күлдең төньяҡ өлөшөндә 127 метрға етә. Үҙәк өлөшөндә уртаса тәрәнлеге 50—60 метр тәшкил итә, көньяҡҡа ҡарай тәрәнлеге 20-30 м тиклем күтәрелә. Онега күле өсөн тәрәнлегенең киҫкен үҙгәреүҙәр хас. Төньяҡ өлөшөндә юғары күтәрелештәр менән сиратлашыусы улаҡтар күп, унда сәнәғәт траулерҙары йыш ҡына балыҡ тота. Төбөнөң байтаҡ өлөшө ләм менән ҡапланған^[18]. Типик формаһы булып тора ташлы һай урындар һәм төбөнөң ташлы һәм ҡомло грунт менән юғары күтәрелештәр, һыу аҫты һәм теҙмәләр, шулай уҡ уйпат һәм соҡорҙар хас. Бындай рельеф балыҡтар тормошо өсөн уңайлы шарттар булдыра^[19].

Онега күле режимы өсөн яҙғы һыу күтәрелеү хас, ул 1,5—2 айға тиклем дауам итә, һыу кимәленең йыллыҡ тирбәлеше 0,9—1. м. Үрге-Свирь ГЭС-ынан ағып сыҡҡан һыу көйләнгән. Йылғалар һыу балансының 74% керем өлөшөн тәшкил итә (йылына 15,6 км³), 25 % атмосфера яуым-төшөмгә тура килә. Һыу балансының 84 % сығым өлөшө Свирь йылғаһы буйлап күлдән аҡмаға тура килә (йылына уртаса 17,6 км³), 16 % һыу өҫтөнән парланыуға китә. Күлдәрҙә һыу кимәле июнь — август айҙарында юғары, март — апрель айҙарында түбән^[18]. Йыш тулҡынланыуҙар күҙәтелә, дауыл тулҡындарының бейеклеге 3,5 метрға етә. Күл үҙәк өлөшөндә ғинуар уртаһында, ҡултыҡтарҙа һәм яр өлөшөндә ноябрь аҙағы — декабрь баштарында туңа. Апрель аҙағында ҡушылдыҡтар тамағы әрселә, күлдең асыҡ өлөшө — май айында^[11]. Күлдең асыҡ тәрән өлөшөндә һыу тоноҡ, 7-8 м тәрәнлеккә тиклем асыҡ күренә. Ҡултыҡтарҙа бер ни тиклем аҙ, бер метрға тиклем һәм унан да кәмерәк. Һыуы сөсө, минераллашыу менән 10 мг/л^[16].

Онега күленең космостан күренеше


НАСА һүрәте, 2002 йылдың майында

Цифрҙар менән билдәләнгән: Свирь мороно Петрозаводск мороно һәм Петрозаводск ҡалаһы Оло Онего ҡултығы Кондопож мороно Кесе Онего ҡултығы Заонежский ҡултығы Повенецкий ҡултығы Кижи утаруы Водлозеро күле һәм Водлозеро милли паркы Ивин ҡултығы Бесов Нос мороно оло Климецкий утрауы

Бассейн һәм утрауҙары

Онега күле бассейны майҙаны 66 284 км² тәшкил итә^[20].

Күлгә 1000-дән ашыу күл ағымы ҡушыла, уларҙан оҙонлоғо 10 км артыҡ булған 52 йылға һәм 100-ҙән км ашыу булған 8 йылға — бар ^[21]. Иң ҙурҙарының береһе булып Водла һәм Суна йылғалары тора. Шулай уҡ күлде Коровья, Гимрек, Рыбрек, Шелтозерка, Яни, Шокша, Петручей, Мерозлов, Вантик, Оло Уя, Уйка, Деревянка, Орзег, Нелукс, Таш шишмәһе, Лососинка, Неглинка, Падас, Нючкин, Анга, Сялнага, Чапа, Чебинка, Викшречка, Листига, Уница, Кесе Пигма, Маткозеро, Вожмариха, Пижей, Лельречка, Судма, Тамбица, Калей, Царевка, Макушиха, Вичка, Лумбушка, Пиндушка, Беломор-Балтик каналы, Төньяҡ Ижмукса, Көньяҡ Ижмукса, Аржема, Возрица, Нелекса, Шойвана, Немина, Лукдожма, Кодача, Пяльма, Пудож, Туба, Ялганда, Оравручей, Чажва, Сомба, Андома, Вытегра, Мегра, Пертручей, Ошта, Пуинжа, Черная һәм башҡа йылғалар үҙ һыуҙары менән тулыландыра.

Күлдең көньяҡ өлөшөндә Свирь морононда күлдән ағып сыҡҡан берҙән-бер Свирь йылғаһының тамағы урынлашҡан, унда 1953 йылда Үрге-Свирь ГЭС-ы төҙөлгән.

Беломор-Балтик каналы күлде Аҡ диңгеҙ менән тоташтыра, ә аша Волга-Балтик һыу юлы аша — Волга, Каспий һәм Ҡара диңгеҙ менән^[15]. Үрге-Свирь ГЭС-ы төҙөлөү менән күл һыуһаҡлағыс була (майҙаны 9950 км²).

Онега күлендә утрауҙарҙың дөйөм һаны 1650-гә етә, ә уларҙың майҙаны 224 км² тәшкил итә^{[Л 1]}. Онега утрауының иң билдәле утрауы Кижи, унда XVIII быуат ҡорамдары: Спасо-Преображенский һәм Покровский менән шул уҡ исемле музей-ҡурсаулыҡ урынлашҡан. Иң ҙур утрау — Оло Климецкий (147 км²). Унда бер нисә ауыл урынлашҡан, мәктәп бар. Башҡа утрауҙар: Оло Леликовский, Суйсари^[15], Көньяҡ Болан утрауы.

Сосновец утрауҙары	Петрозаводский мороно	Онега күле ярында. <u>Вознесенье</u>	Күл утрауҙары

Флора һәм фаунаһы

Онега күленең тәпәш ярҙары һаҙлыҡлы һәм һыу кимәле күтәрелгәндә һыу аҫтында ҡала. Күл ярҙары буйлап һәм уның утрауҙарында, ҡамышлы әрәмәлектәрендә өйрәктәр, ҡаҙҙар һәм аҡҡоштар оя ҡора. Яр буйҙары кеше аяғы баҫмаған ҡуйы урмандар менән ҡапланған^[22].

Онега күлендә тюлендәрҙең һирәк осрағы күҙәтелгән^[23].

Онега күленә балыҡтар һәм һыу умыртҡаһыҙҙарҙың күп төрлөлөлөгө хас, шул иҫәптән боҙлоҡ дәүере реликттары инә. Күлдә уҡбалыҡ, күл һөмбашы, күл бағыры, шишмә бағыры, палия, соҡор палияһы, күл сабағы, алабалыҡ, бәрҙе, диңгеҙ сабағы, суртан, сабаҡ, бөгәрсә, күстерә, ҡорман, ҡылыс балыҡ, табан балыҡ, еҙмыйыҡ, сағалаҡ, йәйен, үгербалыҡ, һыла, алабуға, шырт балыҡ, зөгән, шамбы, йылға миногаһы һ.б. бар. Онега күлендә 13 ғаиләгә һәм 34 төргә ҡараған 47 балыҡ төрө осрай^[19].

Экология торошо

Һуңғы ваҡытта Онега күле экосистемаһына тәьҫир йылдам үҫә, бигерәк тә бысрата торған факторҙар буйынса. Иң юғары баҫымды күлдең төньяҡ-көнбайыш һәм төньяҡ өлөштәре кисерә, унда Петрозаводск, Кондопож һәм Медвежьегор сәнәғәт үҙәктәре урынлашҡан. Бында халыҡтың 80 %-тан ашыуы һәм бассейндың 90 % сәнәғәт потенциалы тупланған. Атмосфераға өс сәнәғәт үҙәгенән иҫәпкә алынған бысраныу йылына 190 млн м³ самаһы ағынты-дренаж һыуҙары һәм 150 мең тонна ташланты тәшкил итә. Онега күленең бассейнында техноген ағынтылар йылына 315 млн м³ самаһы тәшкил итә, шуларҙың 46 % производство-хужалыҡҡа, 25 % — ямғыр һыуҙары аҡмаһы һәм 16 % — дренаж-һыу мелиорация һыуҙары тәшкил итә. Күлгә биоген элементтар: фосфор — 810 т, дөйөм азот — йылына 17 мең тонна инә, ә күлдән Свирь йылғаһы һыуҙары менән 280 т фосфор һәм 11,8 мең т. азот сығарыла, йәғни күлдә 68 % фосфор һәм 31 % азот туплана. Флот һәм моторлы кәмәләр (8000 тирәһе берәмек), һыу мөхитенә башлыса нефть продукттары (830 т тирәһе), фенол (0,5 т), ҡурғаш (0,1 т), оксидтар көкөрт, азот һәм углеродтың һарҡышы менән бысрата^[24].

Онега күле буйында Петрозаводск, Кондопога, Медвежьегорск, ҡала тибындағы Повенец ҡасабаһы урынлашҡан. Күлдә суднолар йөрөй, һыу магистрале өлөшө булып тора, Балтика, Каспий бассейндарын һәм төньяҡ диңгеҙҙәрен бәйләүсе Волга-Балтик һыу юлы һәм Беломор-Балтик каналы составына инә. Каналдар системаһы һәм йылғалар аша Петразаводсктан диңгеҙ яр буйы зонаһының теләһә ниндәй илдәренә: Германиянан Иранға тиклем йөктәр ебәрелә. Күлдең көньяҡ яры буйлап Свиоь йылғаһынан Вытегра йылғаһына тиклем Онега судно йөрөү каналы асыла^{[Л 1]}.

Онега күле ярҙары буйында 2 порт урынлашҡан (Петрозаводск һәмМедвежьегорск порты), 5 пристань (Кондопога, Повенец, Шала, Вытегра, Вознесенье) һәм бер нисә станция урынлашҡан^[16].

Күл буйлап пассажирҙарҙың дамими юл бәйләнеше юҡ, әммә навигация ваҡытында көнөнә бер нисә тапҡыр— Петрозаводск һәм Кижи — Бөйөк Морон туристик теплоход һәм «метеорҙар» йөрөй^[25][26]. Бынан тыш, пассажир суднолары Петрозаводск — Шала маршруты буйынса йөрөй ^[27].

Онега күле акваторияһында 1972 йылдан йыл һайын июль аҙағында Рәсәйҙә ҙур булған «Онега елкән регатаһы» — крейсерҙар яхтаһы араһында елкән спорты буйынса Рәсәйҙә асыҡ чемпионат үткәрелә^[28].

Күлдә балыҡсылыҡ үҫешкән. Иң мөһим промысла әһәмиәтенә түбәндәге 17 төр: шамбы, диңгеҙ сабағы, алабалыҡ, шамбы, һыла, сабаҡ, шырт балыҡ, алабуға, ҡорман, суртан, һөмбаш һәм палия; бәләкәй — опто, бәрҙе, йомро сабаҡ, күк балыҡ һәм табан балыҡ эйә^[11][29].

			Файл:Lake Aaninen Pedrozavodsk.JPG
Кижи пристанендә теплоходтар	Петрозаводск йөк порты	Беломор-Балтик һыу системаһы	Петразаводсктың Онега яры буйында «Балыҡсы» скульптураһы

Ҡалалары

Петрозаводск ҡалаһы — Карелия Республикаһының баш ҡалаһы, Онега күле буйында иң ҙур ҡала. 1703 йылда Пётр I тарафынан нигеҙ һалынған. Петразаводск территорияһында күп һанлы архитектура ҡомартҡылары бар. Уларҙың иң билдәлеләре: XVIII быуат аҙағының Түңәрәк майҙан архитектура ансамбле, 1790 йылғы губерна ирҙәр гимназияһы, 1950—1960 йылдарҙағы Карл Маркс проспекты архитектура ансамбле, күп һанлы скульптуралар — туғандаш ҡалаларҙан бүләктәр менән Онега күле яры буйы һ.б.^[30].

Кондопога 1495 йылдан билдәле. Ҡаланың иҫтәлекле урындары булып Успение сиркәүе, ағас архитектура һәйкәле тора. Сиркәү 1774 йылда төҙөлгән. Уның бейеклеге - 42 метр, был уны Урыҫ Төньяғында иң бейек ағас сиркәүҙәр иҫәбенә индерә. 2018 йылдың авгусында сиркәү янғында юҡҡа сыға. Ҡалала 23 һәм 18 ҡыңғырауҙан торған ике карильон, Боҙ һарайы һәм орган залы менән Сәнғәт һарайы урынлашҡан^[31].

Медвежьегорск 1916 йылда нигеҙләнгән. 1931 йылдан алып — Беломор-Балтик каналының баш ҡалаһы. Медвежьегорсктан 15 км алыҫлыҡта Сандармох — НКВД күпләп язалау урыны һәм каналда эшләүсе тотҡондарҙың ҡәбере урынлашҡан^[32].

Кижи утрауы

Күлдең төп иҫтәлекле урындарының береһе булып Кижи исемле Дәүләт тарихи-архитектура һәм этногрпафик музей-ҡурсаулыҡ менән Кижи утрауы тора. Уның территорияһында XV—XX быуат ағас архитектураһының 89 һәйкәле урынлашҡан. Утрау үҙәге булып XVIII быуаттың Кижи зыяратының архитектура ансамбле тора, ул йәйге егерем ике башлы Преображение Господня сиркәүенән, ҡышҡы туғыҙ башлы Покрова Богородица сиркәүенән һәм алты сатырлы манаранан тора. 1990 йылда Кижи ҡәберлеге ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы исемлегенә индерелә^[33].

Онега петроглифтары

Онега петроглифтары Онега күленең көнсығыш ярында урынлашҡан. Улар б.э. тиклем 4—2 мең йыллыҡтар менән даталана. Петроглифтар Шайтан Мороно, Кладовец, Гажий, Пәрей Мороно ҡаяларында һәм Гери утрауында айырым төркөмдәр менән таралған. ҡаяһы мороно Нос Бес, Кладовец, Гажий, Танау Гурия утрауҙары һәм Пәрей. Тулайым алғанда Онега күле петроглифтары күл ярының яҡынса 20,5 км оҙонлоғондағы участканы солғай һәм яҡынса 1200 фигураны һәм тамғаны үҙ эсенә ала^[34]

• Список глубочайших озёр России
• Озёра Карелии

Әҙәбиәт

Башҡа сығанаҡтар

• Советов С. А. Онежское озеро: Опыт физико-географ. монографии/ Физико-математич. фак. Гос. Петроград. ун-та. — Пг.: Тип. Мор. М-ва в Глав. Адмиралтействе, 1917. — IV, 164 с., карт.
• Озёра Карелии / Александров Б. М., Зыцарь Н. А., Новиков П. И., Покровский В. В., Правдин И. Ф. — Петрозаводск: Госиздат Карельской АССР, 1959. — С. 86—135. — 618 с. — 3000 экз.
• Богословский Б. Б., Георгиевский Ю. М. Онего. — Л.: Гидрометеоиздат, 1969. — 120 с. — 35 500 экз.
• Даринский А. В. Ленинградская область. — Л.: Лениздат, 1975.
• Динамика водных масс Онежского озера / Отв. ред. Т. И. Малинина; Академия наук СССР, Институт озероведения. — Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1972. — 208 с.
• Озерецковский Н. Я. Путешествие по озёрам Ладожскому и Онежскому. — Петрозаводск: «Карелия», 1989. — 208 с.: ил.
• Онежское озеро / Науч. ред. Г. С. Бискэ. — Петрозаводск: «Карелия», 1975. — 166 с.: ил.
• Г. Керт, Н. Мамонтова. Загадки карельской топонимики. Рассказ о географических названиях Карелии. — 3-е изд. — Петрозаводск: Карелия, 2007. — 120 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-7378-0097-0.
• Кисловский С. В. Знаете ли вы? Словарь географических названий Ленинградской области. — Л.: Лениздат, 1974.
• Экосистема Онежского озера и тенденции её изменения / Под ред. З. С. Кауфмана. — Л., 1990
• Онежское озеро: Экологические проблемы / Отв. ред. Н. Н. Филатов. — Петрозаводск, 1999
• Шокальский Ю. М. Онежское озеро // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Биоресурсы Онежского озера / Сост. В. И. Кухарев, А. А. Лукин. — Петрозаводск: КарНЦ РАН, 2008. — 272 с. (рус.). www.krc.karelia.ru. Дата обращения 8 сентября 2019.
• Онежское озеро. Атлас / ред. Н. Н. Филатов. — Петрозаводск: Карельский научный центр РАН, 2010. — 151 с. (рус.). www.krc.karelia.ru. Дата обращения 8 сентября 2019.

• Онега (неопр.) (недоступная ссылка). Архивировано 2 июня 2009 года.
• Фотографии Онежского озера (рус.). photokarelia.ru. Дата обращения 8 сентября 2019. на сайте «Фото-Карелия»
• Интерактивная карта Онежского озера (неопр.) (недоступная ссылка). Архивировано 27 августа 2006 года.
• ОНЕЖСКОЕ ОЗЕРО. Навигационно-гидрографический очерк (рус.). www.port-peski.ru. Дата обращения 8 сентября 2019.
• Публикации Института водных проблем Севера Карельского научного центра Российской академии наук (рус.). water.krc.karelia.ru. Дата обращения 8 сентября 2019.