Эстония

Европаның төньяҡ-көнсығышында урынлашҡан. Төньяҡта Рәсәй, көньяҡта Латвия менән сиктәш. Төньяҡтан Фин ҡултығы, көнбайыштан Балтик диңгеҙе һәм Рига ҡултығы һыуҙары менән йыуыла. Финляндия һәм Швеция менән һыу сиге бар. Диңгеҙ буйы сиге 3 794 км. Эстония составына Балтик диңгеҙе акваторияһындағы, дөйөм майҙаны 4,2 мең км² булған 1 521 утрау инә. Шуларҙың иң ҙурҙары: Сааремаа, Хийумаа,Муху, Вормси, Кихну һәм башҡалар. Утрауҙарҙың майҙаны ҙур булыуға ҡарамаҫтан, унда халыҡтың ни бары 5 проценты ғына йәшәй. Эстония йылғалары ҙур түгел, әммә тулы һыулы. .
Эстонияның майҙаны 45 226 км².

XVIII-XIX быуатҡа тиклем эстон халҡы үҙҙәрен maarahvas тип атаған, был "ер халҡы" тигәнде аңлата, йәғни игенселек менән шөғөлләнеүсе^[6]. Eestlane термины латин теленән (Aesti) ингән. Германияла Балтика диңгеҙенең алыҫ ярында йәшәгән халыҡты шулай атағандар.^[7]

Боронғо Скандинавия сагалары Эйстланд (Eistland) ере тип телгә алына. Эстония әлеге ваҡытҡа тиклем дат, немец, нидерланд, швед һәм норвегия вариантында Эстланд (Estland) тип атала. Латин телендәге иртә сығанаҡтарҙа ла шулай уҡ Эстия һәм Гестия (Estia һәм Hestia) территорияһы тигән ер бар^[8].

1918 йылда бойондороҡһоҙлоҡто иғлан иткәндән һуң ил "Эстония" (Esthonia) тигән исем ала, ошо исем менән ул 1921 йылда Милләттәр Лигаһына^[9][10] инә. СССР-ға ҡушылғандан һуң 1940 йылда Эстон Совет Социалистик Республикаһына үҙгәртелә, ә СССР тарҡалғандан һуң 1991 йылда Эстония Республикаһы тип үҙгәртелә.

Хәҙерге Эстония урынлашҡан биләмәләрҙә тәүге тораҡ пункттары беҙҙең эраға тиклем 9600—9500 йылдарҙа барлыҡҡа килә, ул Кунд мәҙәниәте тип атала^[11][12]. X—XIII быуаттарға йәмғиәттең иртә феодаль структураһы хасил була, ул дәүерҙә ерҙәр башында аҡһаҡалдар һәм хәрби дружиналар башлыҡтары тора^[13][14].

XIII быуатта тәре йөрөтөүселәр, Эстарҙың ҡаршылығын баҫтырып, уларҙың ерҙәрен Ливон ордены ерҙәре составына индерә. Шул осорҙан алып немецтар бер нисә быуат буйына Эстонияла власть структураларында, мәҙәниәттә, иҡтисадта һәм башҡа өлкәләрҙә төп урындарҙы биләй. XVI быуатта Эстония Реформация дәүерен үтә, шул мәлдән алып уның территорияһында протестантизм төп дини конфессияға әйләнә. Шул уҡ быуатта Ливония һуғышы йомғаҡтары буйынса төньяҡ Эстония Швеция составына инә, тағы ла ярты быуаттан Швециға көньяҡ Эстония ла индерелә^[13].

Швеция һәм Рәсәй империяһы араһында барған Төньяҡ һуғышынан һуң, Ништадтский тыныслыҡ килешеүенә ярашлы, Эстония, артабан Эстлянд губернияһына әйләндерелеп, 1721 йылда Рәсәй составына индерелә. 1897 йылдағы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса Эстлянд губернияһында 958 000 кеше йәшәй, уларҙың 90 проценттан ашыуы эстондар була, урыҫтар — 4,5 % һәм немецтар — 3,5 %^[13].

Рәсәй империяһы тарҡалғандан һуң 1918 йылдың 24 февралендә Эстон Республикаһы иғлан ителә^[15]. Эстон Азатлыҡ һуғышы барышында бойондороҡһоҙлоҡ яулана. 1920 йылдың 2 февралендә Совет Рәсәйе һәм Эстония бер-береһен таныуҙары тураһында тыныслыҡ килешеүенә ҡул ҡуя.

1920 йылдың 15 июнендә Эс­тон­ Рес­пуб­ли­каһы кон­сти­ту­цияһы ҡабул ителә (21 декабрҙә үҙ көсөнә инә). Уға ярашлы Эстония пар­ла­мент­ рес­пуб­ли­каһы булып ҡала. Рий­ги­ко­гу (Дәүләт йыйылышы) закон сығарыу власының юғары органы тип таныла^[5].

1921 йылдың 22 сентябрендә Эстония Милләттәр Лигаһы ағзаһы итеп ҡабул ителә^[13][16].

1939 йылдың сентябрендә үҙ-ара ярҙам тураһындағы пакт төҙөлә, ә 1940 йылдың 6 авгусында Эстония СССР составына индерелә. Эстонияны СССР оккупациялай. 1940—1991 йылдарҙа Эстония СССР составында була^[17][18]. 1941 йылдың 7 июленән 1944 йылдың 22 ноябренә тиклем Эстония территорияһы нацист Германияһы тарафынан оккупациялана. Совет ғәскәрҙәре ҡайтанан Эстония территорияһын баҫып алғандан һуң, ул яңынан СССР составына индерелә. США һәм тағы бер нисә ил Эстонияның СССР составына индерелеүҙе де-факто таный һәм де-юре танымай (Эстонияла быны Сoвет оккупацияһы тип атайҙар)^[19][20][21].

1990 йылдың 8 майында Эстон ССР-ының Юғары Советы Бойондороҡһоҙ Эстон Республикаһының 1938 йылдағы Конституцияһының эшмәкәрлеген тергеҙеү тураһында закон ҡабул итә^[22]. 1991 йылдың 20 авгусында Эстония үҙенең бойондороҡһоҙлоғон раҫлай^[23][24][25], ә шул уҡ йылдың 17 сентябрендә ООН-ға ҡабул ителә^[26]. 2004 йылдың 1 майында Эстония Европа берлеге һәм НАТОағзаһы була ^[13].

2010 йылдың 9 декабрендә Эстония советтарҙан һуң барлыҡҡа килгән илдәрҙән беренсе булып Иҡтисади хеҙмәттәшлек һәм үҫеш ойошмаһы ағзаһы була^[27]. 2011 йылдың 1 ғинуарынан Эстония евроны ҡулланыуға күсә^[28].

Эстония Республикаһы 15 маакондтан (өйәҙҙән; эст. maakond) тора, өйәҙ башы старейшина (аҡһаҡал); эст. maavanem тип атала. Өйәҙҙәр ике төрлө муниципалитеттарға бүленә: ҡалалар (linn) һәм ҡасабалар (vald). Тағы бер административ берәмеге — ҡасаба волосы (alevvald). Ҡасаба волосы составына бер генә ҡасаба инә. Эстонияла 6 ҡасаба волосы бар: Аэгвийду, Ярваканди, Кохтла-Нымме, Лавассааре, Тоотси һәм Вяндра.

Хәҙерге Эстонияла 227 муниципалитет бар.

№	Өйәҙ гербы	Өйәҙ (башҡ)	Өйәҙ (эст)	Код ISO 3166-2	Халыҡ һаны, чел. (2012)[29]	Майҙан, км²	Халыҡ тығыҙлығы, чел./км²	Административ үҙәге
1		Валгамаа	Valga maakond	EE-82	31 059	2043,53	15,20	Валга
2		Вильяндимаа	Viljandi maakond	EE-84	48 604	3422,49	14,20	Вильянди
3		Вырумаа	Võru maakond	EE-86	34 178	2305,44	14,82	Выру
4		Ида-Вирумаа	Ida-Viru maakond	EE-44	153 716	3364,05	45,69	Йыхви
5		Йыгевамаа	Jõgeva maakond	EE-49	31 967	2603,83	12,28	Йыгева
6		Ляэне-Вирумаа	Lääne-Viru maakond	EE-59	61 154	3627,80	16,86	Раквере
7		Ляэнемаа	Lääne maakond	EE-57	24 734	2383,12	10,38	Хаапсалу
8		Пылвамаа	Põlva maakond	EE-65	28 026	2164,77	12,95	Пылва
9		Пярнумаа	Pärnu maakond	EE-67	84 388	4806,58	17,56	Пярну
10		Рапламаа	Rapla maakond	EE-70	35 503	2979,70	11,91	Рапла
11		Сааремаа	Saare maakond	EE-74	31 835	2922,19	10,89	Курессааре
12		Тартумаа	Tartu maakond	EE-78	153 479	2992,74	51,28	Тарту
13		Харьюмаа	Harju maakond	EE-37	566 741	4333,13	130,79	Таллин
14		Хийумаа	Hiiu maakond	EE-39	8620	1023,26	8,42	Кярдла
15		Ярвамаа	Järva maakond	EE-51	31 204	2459,58	12,69	Пайде
		Бөтәһе			1 325 217	43 432,31	30,51

Коммунистарҙан һуң бойондороҡһоҙлоҡ яулаған илдәр араһында Эстония иң үҫешкән ил булып иҫәпләнелә. Бер кешегә тулайым эске продукт (номинал) — $23 758 (Словениянан һуң 2-се урында, 2019 йыл).^[30][31] Бер кешегә тулайым эске продукт (ППС) — $38 540 (Словения һәм Чехиянан һуң 3-сө урын, 2019 год).^[19][32] Средний размер оплаты труда в Эстонии в декабре 2020 йылдың декабрендә Эстонияла уртаса эш хаҡы 1604 € тәшкил итә^[33]. Эстонияла 2020 йылдың 1 ғинуарына эш хаҡының минималь брутто-ҙурлығы 584 € тәшкил итә, минималь нетто-эш хаҡы — 550,38 €^[34].

Һуғыштан һуңғы кимәл

Икенсе донъя һуғышына тиклем ауыл хужалығы иҡтисади эшмәкәрлектең мөһим өлкәләренең береһе булып тора, өҫтәүенә ауыл хужалығы продукцияһы экспорттың ҙур ғына өлөшөн тәшкил итә. Энергетика сәнәғәте^[35], граждандар диңгеҙ судноһын йөрөтөү һәм машиналар эшләү тармаҡтары үҫешә.

Эстонияла (Балтиҡ илдәренең башҡалары кеүек үк) СССР-ҙа баҙар иҡтисадын булдырыу өсөн иң яҡшы шарттар була. Бында ғәйәт киң инновацион потенциал тупланған була. 1970—1980-се йылдарҙа Балтиҡ буйы СССР-ҙа бер кеше башына төп капиталға инвестициялар һалыу күләме буйынса алда бара^[36].

Бойондороҡһоҙлоҡ осоро

Бойондороҡһоҙлоҡ тергеҙелгәндән һуң^[37][38] Эстония иҡтисады баҙар принциптарына ярашлы үҙгәртеп ҡорола һәм Көнбайыш Европаға ҡарап эш итә. 1992 йылдың 20 июнендә Эстония совет һумы урынына үҙенең милли валютаһын — Эстон кронаһын индерә. Эстон кронаһы немец маркаһына бәйле була (1 марканы 8 кронға алмаштырырға була). Милли валютаны ҡабул итеү түбәндәгене аңлата —илдә сығарылған эстон кроналары хаҡына эквивалент була алған сит ил валютаһы запасы булған осраҡта ғына Эстония Банкыһы милли валютаны сығара ала. 1999 йылдың 1 ғинуарынан эстон кронаһы евроға бәйләнә, сөнки Германия дөйөм Европа валютаһын ҡуллана башлай. 2011 йылдың 1 ғинуарынан евро әйләнешкә индерелә, ул тулыһынса кронаны алмаштыра^[39].

1991—1993 йылдарҙағы иҡтисади үҙгәртеп ҡороуҙарҙың уңышына 285 млн $ сит ил ярҙамы, займдар һәм кредиттар ыңғай йоғонто яһай, шулай уҡ Эстония һуғышҡа тиклемге республиканың 100 млн $ долларҙан ашыу аҡсаһын да ала. Был аҡсалар 1940 йылда илде СССР-ға ҡушыуға бәйле сит ил банкыларында туңдырылған килеш ятҡан була^[40].

БМО Кеше үҫеше күрһәткесе буйынса баҙар иҡтисадының аяҡҡа баҫыу осоро барғанға күрә Эстонияны 2000 йылға тиклем «үҫеүсе» төркөмгә индерә.

1999 йылда Эстония [[Всемирная торговая организация|

Кеше башына Тулайым эске продукт (по һатып алыу һәләте паритеты буйынса): $ 32 130 (2017).

2008 йылда уртаса эш хаҡы 12 912 крон (€ 825), 2009 йылдың өсөнсө кварталында 11 770 крон (€ 752) тәшкил итә. 2013 йылдың икенсе кварталында Эстонияла уртаса эш хаҡы € 976, 2020 йылдың декабрендә € 1604 тәшкил итә.

2000—2005 йылдар осоронда тулайым эске продукт 60 процентҡа арта. Әммә 2008 йылдағы донъялағы иҡтисади көрсөк мәлендә ул 3,6 процентҡа кәмей, ә 2009 йылдың өсөнсө кварталында, бынан алдағы йылдың шул уҡ осоро менән сағыштырғанда ^[41], тулайым эске продукттың кәмеүе 15,6 % тәшкил итә. 2009 йылдың өсөнсө кварталынан 2010 йылдың дүртенсе кварталына тиклем тулайым эске продукттың эҙмә-эҙлекле үҫеүе күҙәтелә. 2010 йылдың дүртенсе кварталында ғәмәлдә экспорт 53 процентҡа үҫә. 2010 йылда тулайым эске продукттың үҫеше 3,1 % тәшкил итә.^[42]. Шулай итеп, 2010 йылда эстон иҡтисады көрсөктән сыға^[43][44]..

Эшһеҙлек кимәле 2001 йылдағы 12 проценттан 2007 йылда 4,7 процентҡа тиклем түбәнәйә, ләкин 2009 йылдың өсөнсө кварталында 14,6 % тәшкил итә^[45], ә 2010 йылдың беренсе кварталында 19,8 процентҡа тиклем күтәрелә^[46]. Эстония 2011 йылда Европа берлегендә эшһеҙлек кимәлен түбәнәйтеү буйынса 2-се урынды биләй^[47].

2009 йылдың башында илдә сәнәғәт етештереүенең интенсив рәүештә түбәнәйеүе күҙәтелә. 2009 йылдың февралендә ул, 2008 йылдың феврале менән сағыштырғанда, 30 % тәшкил итә^[48], был Евроберлектә иң юғары түбән тәгәрәү була^[49]. Eurostat мәғлүмәттәре буйынса, 2010 йылдың сентябрендә, 2009 йылдың сентябре менән сағыштырғанда, Эстонияла сәнәғәт етештереүенең үҫеүе 31,1 % тәшкил итә — шулай итеп, Эстония Евроберлектә был күрһәткес буйынса 1-се урынды биләй^[50]. Эстонияла шулай уҡ Евроберлек илдәре араһында дәүләт бурысы һәм дәүләт бюджеты дефициты минималь кимәлдә, 2010 году ул Евроберлектә бюджет дефицитын ҡыҫҡартыуға өлгәшкән ике илдең береһе була (икенсеһе — Мальта)^[51].

2010 йылдың 4 июнендә Иҡтисади хеҙмәттәшлек һәм үҫеш ойошмаһының Генеральный секретары А. Гурриа һәм Эстонияның премьер-министры А. Ансип Таллинда Эстонияны был ойошмаға индереү тураһындағы килешеүгә ҡул ҡуя^[52].

2009 йылдың июнендә Эстония хөкүмәтенең яңыртылған планына ярашлы, 2011 йылдың 1 ғинуарында евроға күсеү ғәмәлгә ашырыла^[53][54].

2017 йылда Эстонияның бер кеше башына иҫәпләгәндә тулайым эске продукты Евроберлек буйынса уртаса күрһәткестең 79 процентына етә, был һиҙелерлек рәүештә алға китеш тип иҫәпләнелә. Эстония беренсе тапҡыр Еврозонаның Португалия кеүек ҡайһы бер көньяҡ илдәре торған килмәлгә күтәрелә. Ә бит был илдәр Евроберлеккә Эстониянан байтаҡ алда ингән була^[55]. Европа берлегенә Эстония ингәндән һуң үткән 15 йыл эсендә, 2004 йылдан 2019 йылға тиклем, илдә хеҙмәт хаҡының уртаса «таҙа» дәүмәле илдә 3,2 тапҡырға (363 евронан 1162 евроға тиклем), минисмал хеҙмәт хаҡы ҙурлығы 3,4 тапҡырға 158,50 евронан 540 евроға тиклем) арта^[56][57].

Социаль хәл

Эстонияла пенсионерҙарға 3 төрлө пособие бирелә — SKAIS (онлайн-система), KOPIS (тупланма пенсия) һәм KIRST (медицин күрһәткестәре)^[58]. Эшһеҙҙәр өсөн EMPIS (эшһеҙҙәр регистры) һәм STAR (Социаль хеҙмәттәр һәм льготалар рееестры) программалары эшләй. Студенттар өсөн EHIS программаһы бар.

Пенсионерҙар бөтәһе — 422 941, эшһеҙҙәр — 38 768, эшләүселәр — 629 945.

2021 йылдың 1 апреленән Эстонияла дәүләт пенсияһы индексы күтәрелә. Үҙгәрештәргә ярашлы, халыҡ пенсияһының айлыҡ минималь суммаһы (ҡартлыҡ буйынса пенсия алыуға хоҡуҡтары булмағандарға түләнә) хәҙер 255,18 евро тәшкил итә^[59]. Пенсияның төп (база) өлөшө 235,30 евроға тиклем, ә эш стажының һәр йылының ҡиммәте (баһаһы) 7,206 евроға тиклем күтәрелә^{[60][61][62][63]} 2021 йылдың 1 апреленән балалар тәрбиәләгән өсөн пенсияға өҫтәмә бер балаға 3,55 евроға арта. Был закон дөйөм алғанда 203 300 тирәһе кешегә ҡағыла.^[64]

2021 йылдың 1 апреленән эшкә яраҡһыҙлыҡ буйынса пособиеның бер көнлөк ставкаһы, тулыһынса эшкә яраҡлы булмаған осраҡта, 15,13 евро тәшкил итә, ә айлыҡ пособие дәүмәле 453 евро тәшкил итә. Өлөшләтә эшкә яраҡһыҙлыҡ буйынса ғәмәлдәге көнлөк ставканың 57 процентын, йәғни айына уртаса 258 евро тәшкил итә. Эшһеҙлек буйынса касса эшкә яраҡһыҙлыҡ буйынса пособиеның дәүмәлен календарь айҙың һәр көнө өсөн иҫәпләй^[62].

2019 йылда балаға айлыҡ пособие (беренсе бала ға) 60 евро, икенсе балаға 60 евро һәм өсөнсө балаға һәм артабанғы балаларҙың һәр береһенә 100 евро тәшкил итә^[65]. Атаһы йәки әсәһе срочный йәки альтернатив хеҙмәттә булған осраҡта 2019 йылда һәр балаға срочный хеҙмәттәре тамамланғансы айына 300 € түләнә^[66][67].

2020 йылдан сире уртаса ауырлыҡта булған балаға пособие ҙурлығы 138 €, ауыр сире булған балаға 161 € була. Үтә ныҡ сирле балалар 241 € пособие аласаҡ. Эстонияла мөмкинлектәре сикләнгән 13 000 тирәһе бала бар. 2009 йыл менән сағыштырғанда уларҙың һаны ике тапҡырға тиерлек артҡан. 2017 йылда сире уртаса ауырлыҡтары балаларға пособие 5000, ауыр сирле балаларға пособие 7164 балаға, үтә ауыр сирле балаларға пособие 732 балаға бирелә^[68].

Эстонияла йөклөлөк һәм бала табыу буйынса әсәйҙәргә бирелгән отпуск донъяла иң оҙоно, һәм ул 100 проценты менән түләнә, был отпуск 62 аҙнаға тигеҙ. Эстон закондары буйынса декрет отпускыһын баланың әсәһе генә түгел, ә атаһы ла алырға хоҡуҡлы. 2020 йылдың 1 июленән атайҙар отпускыһы 30 көн тәшкил итә һәм ул 100 проценты менән түләнә^[69][70][71].

2013 йылдың 1 ғинуарынан Таллинда теркәлгән һәр кеше ҡала йәмәғәт транспортында бушлай йөрөү хоҡуғына эйә^[72][73]. 2018 йылдың 1 июленән Эстониялағы 15 өйәҙҙең 11-ендә пассажирҙар автобустарҙа бушлай йөрөргә хоҡуҡлы^{[74][75][76][77]}.

2004 йылдың 1 майынан Эстония — Европа берлеге ағзаһы, ә 2011 йылдың 1 ғинуарынан Еврозона ағзаһы. Шулай итеп, элекке СССР-ҙың дөйөм Европа баҙарына һәм Шенген арауығына ингән өс республикаһының береһе ул Эстония, шулай уҡ советтарҙан һуң беренсе булып берҙәм Европа валютаһына күскән һәм үҙаллы монета сәйәсәтенән баш тартҡан республика. Европа берлегендә ағза булыу шулай уҡ Европа Берлеге норматив акттарының дәүләт эсендәге юридик нормаларҙан өҫтөн булыуын да күҙҙә тота (әгәр дәүләт эсендәге юридик нормалар һәм Европа Берлеге норматив акттары араһында ҡапма-ҡаршылыҡ тыуһа, дөйөм берлек нормалары өҫтөн була^[78]).

2004 йылдың 29 мартынан Эстония шулай уҡ — НАТО ағзаһы ла. НАТО-ның Ирактағы һәм Афғанстандағы хәрби миссияларында ҡатнаша. Эстония парламенты 2003 йылдың 7 майында хәрби хеҙмәткәрҙәрен Иракҡа ебәрергә ризалыҡ бирә. 2003 йылдың 20 июнендә американ командованиеһының үтенесе буйынса эстон оборона көстәренең тәүге хәрби кадрҙары Иракҡа ебәрелә^[79][80].

1993 йылдың 13 майынан — Европа Советы ағзаһы^[81].

Быларҙан тыш, Эстония — БМО, Иҡтисади хеҙмәттәшлек һәм үҫеш ойошмаһы, ОБСЕ һәм ВТО ағзаһы.

2004 йылдың 1 майынан, Эстония Европа берлегенең тулы хоҡуҡлы ағзаһыь булғандан һуң, Эстония граждандары Европа берлеге һәм Европа иҡтисади арауығы илдәре, шулай уҡ Швейцария Конфедерацияһы буйлап визаһыҙ сәйәхәт итә ала. Өҫтәүенә сиктәр аша үткәндә паспорт күрһәтеп тә, шулай уҡ ID-картаһы менән дә файҙалана ала^[82].

2020 йылдың 3 апреленә Эстония граждандары визаһыҙ 179 дәүләткә һәм территорияға бара ала, Паспорттар индексына ярашлы хәрәкәт азатлығы кимәле буйынса Эстония паспорты донъяла 13-сө урында тора.^[83]

Балтиҡ буйы-фин мираҫы эстондарҙың менталитетында һәм мәҙәни традицияларында ҙур әһәмиәткә эйә^[84].

Эстония төрлө мәҙәниәттәр киҫешкән урында урынлашҡан. Мәҙәниәт буйынса уларға латыштар, финдар, литвалар, Рәсәйҙең төньяҡ-көнбайышындағы урыҫтар, Белорустар, шведтартар һәм немецтар яҡын^[85][86].

Остзей немецтарының, Балтиҡа шведтарының һәм старообрядсы урыҫтарҙың мәҙәниәте Эстония территорияһы менән бәйле.

XIII быуаттың икенсе сирегендә тәре йөрөтөүселәр баҫып алғандан һуң Эстония көнбайыш Европа мәҙәниәтенең туранан-тура йоғонтоһо аҫтында ҡала^[87].

1523 йылда Реформация^[88] хәрәкәте Эстонияға килеп етә. Яҙыуға һәм грамоталылыҡҡа ҙур әһәмиәт биргән Лютеранлыҡ эстон ауыҙ-тел ижадына һәм әҙәбиәтенә, шулай уҡ крәҫтиән мәктәбенә нигеҙ һала.

1802 йылда тергеҙелгән Дерпте (хәҙер Тарту) университеты көнбайыш мәҙәниәтен таратыусы ғына булып ҡалмай, ә милли үҙаңдың уяныуына булышлыҡ итә. Эстон телендә нәшер ителгән гәзиттәр халыҡтың аң даирәһен киңәйтергә ярҙам итә һәм грамотаһын арттыра. Крепостной хоҡуҡ бөтөрөлгәс, иҡтисади тормош һәм яҙма тел менән бергә милли мәҙәниәт тә (әҙәбиәт, музыкаль ижад, сәнғәт) тыуа. 1869 йылда Дерптела тәүге йырлаусылар байрамы үткәрелә; бөгөнгө көнгә тиклем йырлаусылар байрамы традициялары эстон мәҙәниәтенең һәм милли билдәләнешенең мөһим өлөшө булып тора^[89].

1897 йылға Эстлянд губернияһы буйынса протестанттар араһында уртаса грамоталыҡ 83 % тәшкил итә (Эстляндияла йәшәгәндәр араһында — 79,9 %)^[90].

XIX—XX быуаттар араһында индустриалләштереү, яңыртыу һәм ҡалаларҙың йәһәт үҫеше эстон мәҙәниәтенә көслө йоғонто яһай. ХХ быуаттың тәүге ун йыллығында Эстонияла Балтиҡ-немец мәҙәниәте артҡы планға күсә. Архитектура, әҙәбиәт һәм музыкала, донъялағы мәҙәни ағымға эйәреү менән бер рәттән, милли стиль сифаттары хасил була, художество йәһәтенән өлгөргән әҫәрҙәр яҙыла^[91].

2013 йылдың 1 ғинуарында Таллинда теркәлгән һәр кеше ҡала йәмәғәт транспортында бушлай йөрөү хоҡуғын ала^[72][73]. Йәшәгән урынына ҡарамайынса 19 йәше тулмаған уҡыусылар бушлай йөрөү хоҡуғынан файҙалана ала, шулай уҡ льготаларға хоҡуҡтары булғандарға ла был закон ҡағыла. 2013 йылдың 1 ғинуарынан ҡағыҙ юл йөрөү билеттары бөтөрөлә һәм улар урынына контактһыҙ платик карталар индерелә. Йәмәғәт транпортына ингән пассажир транспортҡа ингәс тә махсус теркәгестә (валидаторҙа) теркәлеү үтергә тейеш. Картаһы булмаған осраҡта пассажир водителдән бер тапҡыр ҡуллана торған талон һатып ала^[72][92]. Бөтә ил территорияһында тиерлек йәмәғәт транспортында бушлай йөрөүҙе Европа илдәрендә беренсе булып Эстония индерә. 2018 йыцлдың 1 июленән Эстониялағы 15 өйәҙҙең 11-ендә пассажирҙар автобустарҙа бушлай йөрөй башлай^{[74][75][76][77][93][94][95][96]}. Эстония территорияһында мобиль элемтәнең өс операторы эшләй: Tele2, Telia һәм Elisa.

Основная статья: э-Эстония^[en]
Основная статья: Эстонияла электрон ҡултамға^[en]

2000 йылдан Эстония хөкүмәте, документтарҙың Интернеттағы электрон селтәрен файҙаланып, министрҙар кабинетының ултырыштарын ҡағыҙһыҙ үткәреүгә күсә^[97]. Европа комиссияһы конкурсы һөҙөмтәләре буйынса дәүләт секторын электрон документацияға күсереү проекты Европала иң яҡшыһы тип таныла. Уның һөҙөмтәһендә 500-гә яҡын учреждение, шул иҫәптән бөтә министрлыҡтар, өйәҙ управалары һәм депатаменттар һәм инспекцияларҙың бөтәһе лә тип әйтерлек документтарҙы электрон вариантта алмашыуға күсә^[98].

2000 йылдан Эстонияла һалым декларацияларын электрон юл менән тапшырырға мөмкин^[99]. 2010 йылда Эстонияла һалым декларацияларының 92 проценты интернет аша тапшырыла^[100]. Интернет селтәре буйынса гражданиндың берҙәм порталы аша төрлө дәүләт хеҙмәттәренән файҙаланырға була^[101].

Эстонияла Интернет сегменты Европала, шулай уҡ бөтә донъялағы үҫеш буйынса иң ныҡ алға киткәндәрҙең береһе булып тора. 2019 йылда, по данным Халыҡ-ара электроэлемтә союзы (МСЭ) мәғлүмәттәре буйынса, илдә 1 276 521 интернет-ҡулланыусы булыуы асыҡлана, был бөтә ил халҡының яҡынса 97,9 процентын тәшкил итә, был күрһәткес буйынса Европа берлегендә Эстония 1-се урынды алып тора^[102]. Донъяның 65 илендәге публичный веб-арауыҡта кеше хоҡуҡтарына һәм уларҙың азат булыуына анализ яһау менән шөғөлләнгән Freedom House аналитика үҙәгенең унынсы доклады мәғлүмәттәре буйынса (2019 йылдың июненән алып 2020 йылдың июненә тиклемге осорҙа): Эстония донъяла интернет азатлығы буйынса Исландиянан һуң икенсе урынды биләй^[103] Мәғлүмәт технологияларын үҫтереү рейтингында Эстония донъяның 142 иле араһында 24-се урында килә, ә Интернеттың асыҡ булыуы рейтингында ышаныслы рәүештә алда бара. Йорттар һәм фатирҙар хужалырының 71 проценты^[104], шулай уҡ бөтә эстон мәктәптәре Интернет менән тоташҡан. Илдә 1100-ҙән ашыу бушлай Wi-Fi-зоналары булдырылған^[105][106]. 2006 йылда Эстонияла сымдарһыҙ WiMAX селтәрҙәрен төҙөү башлана^[107], улар 2013 йылға тиклем илдең бөтә территорияһын тип әйтерлек үҙ йоғонтоһо аҫтына аласаҡ^[108].

2009 йылдың ғинуарына ҡарата Эстонияла 1 000 000-дан ашыу кеше (Эстонияла йәшәгәндәрҙең 90 проценты) — ID-карта хужаһы. ID-карта Эстонияның 15 йәштән өлкәнерәк гражданины һәм илдә оҙайлы ваҡыт йәшәү хоҡуғы алған даими йәшәгәндәр өсөн шәхесте раҫлаусы документ булып тора. Эстонияла йәшәгәндәр ID-карта ярҙамында ғәҙәти ысул менән дә, шулай уҡ электрон ысул буйынса ла үҙҙәренең шәхесен раҫлай ала, һанлы ҡултамға ҡуйыу, һайлауҙарҙа ҡатнашыу һәм йәмәғәт транпортына проездной билет һатып алыу өсөн дә картаны файҙаланып була^[97].

2005 йылдың октябрендә урындағы үҙидара органдарына интернет-һайлауҙар булып үтә. Донъя илдәре араһында Эстония беренсе булып, тауыш биреү сараларының береһе булараҡ, интернет аша тауыш биреүҙе ойоштора^[109]. 2007 йылда парламент һайлауҙарында Эстония, донъя илдәре араһында беренсе булып, һайлаусыларға Интернет аша тауыш биреү мөмкинлеген булдыра^{[110][111][112]}. Үткән 2019 йылғы парламент һайлауҙарында Эстонияла һайлаусыларҙың дөйөм һанының 43,8 проценты (247 232 тауыш) интернет аша тауыш бирә^[113].

Электрон резидентлыҡ

Электрон резидентлыҡ (e-Residency) — 2014 йылдың 1 декабрендә Эстония Хөкүмәте тарафынан эшкә ҡушылған программа, ул Эстония граждандары булмаған кешеләргә компание ойоштороу, банк хеҙмәттәренән файҙаланыу, түләүҙәрен үтәү һәм һалымдарын түләү буйынса мөмкинлектәр бирә. Программала ҡатнашыусыларҙың бөтәһенә лә (e-resident'тарға) смарт-карталар бирә, артабан уларҙы документтарға ҡул ҡуйыу өсөн файҙаланырға була.

Британия журналисы Эдвард Лукас Эстонияның тәүге виртуаль резиденты^{[114][115][116][117]}.

Виртуаль резидентлыҡ гражданлыҡ менән бәйле түгел һәм Эстонияға килеү йәки күсенеү хоҡуғын бирмәй. Виртуальное резидентлыҡ не влияет на налогообложение доходов резиденттың килеменә һалым һалыуға йоғонто яһамай, не делает обязанностью платить подоходный налог в Эстонияла килем һалымын түләү бурысын йөкмәтмәй һәм резидент йәшәгән илдә килемгә һалым һалыуҙан азат итмәй. Виртуаль резидентлыҡ түбәндәге мөмкинлектәр менән тәьмин итә: компаниены теркәү, документтарға ҡул ҡуйыу, шифрҙар ярҙамында документтар менән алмашыу, онлайн-банкинг, һалым декларацияһын тапшырыу, шулай уҡ медицина рецептары менән бәйле медицина хеҙмәттәренә идара итеү^[118]. Ярашлы органдар тарафынан бирелгән смарт-карта хеҙмәттәргә табан юлды аса.

2019 йылға 60 000-дән ашыу кеше Эстонияның электрон резиденттары булған^[119], 2020 йылға — 65 000-дән ашыу кеше, улар тарафынан 10 100-ҙән ашыу компание ойошторола^[120]. 5 йыл эшләү осоронда Программа Эстония иҡтисадына 35 млн € тура килем килтерә, бынан тыш башҡа төрлө иҡтисади килемдәр ҙә була^[120].