Пали теле

	Па́ли
Халыҡтың үҙенә үҙе биргән исеме	पालि / පාලි [paːli]
Илдәр	АҠШ-та, Һиндостанда, Шри-Ланкала, Һинд-Ҡытайҙа, Японияла, Таиландта, Неаполдә, Мьянмала, Камбоджала, Лаоста өйрәнелә
Статус	культ теле
Классификация
Категория	Евразия телдәре
	Һинд-европа ғаиләһеҺинд-иран тармағыҺинд-арий төркөмө
Әлифба	деванагари, латиница (IAST), брахми, сингаль яҙмаһы, тай яҙмаһы, бирма яҙмаһы, кхмер яҙмаһы
Тел коды
ГОСТ 7.75–97	пли 527
ISO 639-1	pi
ISO 639-2	pli
ISO 639-3	pli
	Был телдә Википедия
	Шаблон: просмотр • обсуждение • править

Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Пали теле (мәғәнәләр).

Па́ли (Pāli, синг. පාලි, деванагари: पालि) — һинд-европа телле ғаиләнең һинд (йәки һинд-арий) төркөмөнөң урта һинд телдәренең бер пракриты йәки "тәбиғи, ҡәҙимге, ябай " теле. «Пали» һүҙе «строка, строфа» тигәнде аңлата һәм Тхераваданың ҡануни будда текстары менән туранан-тура бәйле.

Пали телендә иң күләмле әҫәр — «Типитака» Теравадина ҡануны һәм уға аңлатмалар. Ҡанунға ҡарамаған әҙәбиәттән тарихи йылъяҙмалар — «Дипаванса» айырылып тора

«Махаванса» һәм «Чулаванса» Шри-Ланка утрау тарихын бәйән итә. Хәҙерге ваҡытта Шри-Ланкалағы, Мьянмалағы, Таиландтағы, Лаостағы һәм Камбоджалағы будда тантаналарының төп теле булып тора, унда бик күп дини, философик, ғилми һәм юридик әҫәрҙәр ҙә яҙылған.

Үткән замандың бөйөк мираҫы булараҡ, пали әҙәбиәте Европала, АҠШ-та, Һиндостанда, Шри-Ланкала, Һинд-Ҡытайҙа һәм Японияла өйрәнелә

Беҙҙең эраға тиклем VII быуаттан башлап Төньяҡ Һиндостандағы Кошаланың (Будданың тыуған ере) юғары синыфтары һөйләшкән телгә нигеҙләнгән. .Киң таралған фекерҙәргә ҡаршы, пали теле магадха теленә оҡшаш түгел.^[1]. Артабан Косала Магадха тарафынан яулап алына, һәм пали көнсығыш һинд элементтарын («магадхизмдарҙы») һеңдереп, батшалыҡ диалекттарының береһенә әйләнә.^[2].

Стандартлаштырылған тел беҙҙең эраның өсөнсө йәки дүртенсе быуатында барлыҡҡа килә. .^[3].

Тел характеристикаһы

Ҡулланылған яҙмаһы

Палиҙың үҙ яҙмаһы юҡ, Палиҙа текстар илдең яҙмаһына ҡарап төрлө шрифттарҙа яҙыла: Шри-Ланкала пали әҙәбиәте сингаль яҙмаһында, Камбоджала — кхмерҙа, Мьянмала — бирма, Таиландта — тай һ. б. яҙылған. Компьютерҙа тейешле яҙма хәрефтәренең сағылышын алыу «Википедия: Азия телдәренә ярҙам итеү» мәҡәләһендә аңлатыла.

1894 йылда һинд яҙма системаларының баҫма мәҡәләләре өсөн стандарт ҡабул ителә, хәҙер ул электрон текстарҙа ла ҡулланыла — IAST .

Ғәмәлдә IAST хәҙер палий текстарын баҫтырыу өсөн стандарт булып тора. Франс Вельтхейс (Frans Velthuis) матбуғатҡа уңайлы булһын өсөн латин шрифтын диакритик билдәләрһеҙ ҡулланырға тәҡдим итә (вельтхейс системаһы), ләкин әйтеү өсөн был уңайһыҙ^[4].

Пали алфавитында хәрефтәр тәртибе ғәҙәттә һинд алфавитына тап килә, йәғни бөтә һуҙынҡылар тартынҡылар алдында килә; әммә аҙ ғына вариациялар осрауы мөмкин. IAST системаһында алфавит тәртибе түбәндәгесә:

a ā i ī u ū e o ṃ k kh g gh ṅ c ch j jh ñ ṭ ṭh ḍ ḍh ṇ t th d dh n p ph b bh m y r l ḷ v s h

Мәҡәләләрҙә палиҙа ҡулланылған ҡайһы бер яҙыу системаларынан рус теленә ғәмәли транскрипция бирелә:

Бирма-рус ғәмәли транскрипцияһы;
Кхмер-рус ғәмәли транскрипцияһы;
Һинд-урыҫ практик транскрипцияһы (деванагари, IAST);
Тай-рус ғәмәли транскрипцияһы.

Орфоэпияһы

Британия шәрҡиәтсеһе Р. Ц. Чайлдерс палиҙарҙы итальян теле менән сағыштыра: «Итальян теле кеүек үк, пали шулай уҡ яғымлы һәм яңғыраулы… …Икеһе лә илһамлы һәм дәртле фекерҙе сағылдырыу мөмкинлеген бирә».Пали — хәҙерге һөйләшеү теле түгел, ә классик тел булғанлыҡтан, төрлө илдәрҙә уның әйтелеше лә төрлөсә. Дөйөм алғанда, Шри-Ланкалағы будда монахтарының һөйләше «классик» тип иҫәпләнә.Пали телендә, ғөмүмән, хәреф менән өн тура килә, ләкин ҡағиҙәнән бер нисә тайпылыу күҙәтелә.

*Па́ли* һуҙынҡыларының әйтелеш таблицаһы
IAST	МФА	Иҫкәрмәләр
a	[a]	-
ā	[a:]	-
i	[i]	-
ī	[i:]	-
u	[u]	-
ū	[u:]	-
e	[e]	ҡуш тартынҡылар алдынан (tt, tth, nd, ṅg и т. п.)
e	[e:]	тартынҡылар алдынан һәм һүҙ аҙағында
o	[o]	ҡуш тартынҡылар алдынан (tt, tth, nd, ṅg и т. п.)
o	[o:]	тартынҡылар алдынан һәм һүҙ аҙағында

*Па́ли* тартынҡы өндәренең әйтелеше
Квадрат йәйәләр эсендә МФА буйынса әйтелеше.
			Ирен		Теш	Альвеоляр (тел-теш ҡаҙнаһы)		Ретрофлекс (тел осо)		Палаталь (тел-аңҡау)	Веляр (тел арты)	Тамаҡ төбө (йәки тел төбө)
			Иренләшкән (ике ирен)	Ирен-теш	Теш	урта	тел эргәһе йәки ситке	урта	тел эргәһе	Палаталь (тел-аңҡау)	Веляр (тел арты)	Тамаҡ төбө (йәки тел төбө)
Шартлаулы	Танау (назаль)		m [m]		n [n̪]			ṇ [ɳ]		ñ [ɲ]	(ṅ [ŋ])
	Һаңғырауҙар	шау (тауыш ҡатнашмай)	p [p]		t [t̪]			ṭ [ʈ]		c [tʃ]	k [k]
	Һаңғырауҙар	тауыш ҡатнаша	ph [pʰ]		th [t̪ʰ]			ṭh [ʈʰ]		ch[tʃʰ]	kh [kʰ]
	Яңғырау	шау (тауыш ҡатнашмай)	b [b]		d [d̪]			ḍ [ɖ]		j [dʒ]	g [ɡ]
	Яңғырау	Тауыш ҡатнаша	bh [bʱ]		dh [d̪ʱ]			ḍh [ɖʱ]		jh [dʒʱ]	gh [ɡʱ]
Фрикатив (ышҡылыулы)						s [s]						h [h]
Аппроксиманттар		шау (тауыш ҡатнашмай)		v [ʋ]			l [l]	r [ɻ]	(ḷ [ɭ])	y [j]
Аппроксиманттар		Тауыш ҡатнаша							(ḷh [ɭʱ])

Телдең үҫеш тарихы

Пали теленең барлыҡҡа килеү урыны һәм ваҡыты тураһында ғалимдар бер фекергә килә алмай, ләкин ғәҙәттәгесә, пали б.э.т. быуаттарҙа көнбайыш урта һинд диалекттарынан килеп сыҡҡан, һуңынан көнсығыш-һинд элементтарын үҙ эсенә алған, тип һанала. Хәҙерге будда ғалимы Валпол Рахула әйтеүенсә: «Бөгөн беҙ пали тип йөрөткән тел — бер төрлө түгел, ә диалект формаларынан һәм һүҙбәйләнештәренән торған ҡушма тел»^[5]

Шри-Ланка. Шри-Ланкала пали беҙҙең эраға тиклем үк таралған була. V быуатта " Палий каноны"на бик күп аңлатмалы әҙәбиәт барлыҡҡа килә. Аңлатмалы әҙәбиәттәр араһында Буддхагхоша Буддхадатта (канонға биш етәкселек авторы) һәм Дхаммапала айырылып тора.

XII быуатта палий әҙәбиәте тарихында яңы осор башлана: «Джиначарита» (будда тураһында поэма), хеҙмәттәре грамматикаға, лексикаһына һәм просодиялар Каччаяндар һәм Моггалландар, икенсел аңлатмалы әҙәбиәте һ. б. п.

Мьянмала һәм Һинд-Ҡытай илдәрендә пали әҙәбиәте һуңыраҡ, һәм, күпселек йәһәттән, Шри-Ланка утрауында ижад ителгән тейешле әҫәрҙәр йоғонтоһонда үҫешә.

Икенсе мең йыллыҡта пали Һиндостандан көнсығышҡа табан тарала.

Пали Көньяҡ-Көнсығыш Азияның ҡайһы бер телдәренә ныҡ йоғонто яһай һәм будда илдәрендә (Шри-Ланка, Мьянма, Таиланд, Лаос, Камбоджа, Вьетнам) яҙманың тере теле булараҡ һаҡлана

Шулай уҡ ҡарағыҙ

Палий текстары йәмғиәте

Иҫкәрмәләр

Әҙәбиәт

Ҡулланылған әҙәбиәт

Палийская литература / Т. Я. Елизаренкова // Отоми — Пластырь. — М. : Советская энциклопедия, 1975. — С. 119. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 19).
Пали / В. Н. Топоров // Отоми — Пластырь. — М. : Советская энциклопедия, 1975. — С. 118. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 19).
Джеймс В. Гейр, В. С. Карунатиллаке (перевод Ивахненко Д. А.) Новый курс по чтению па́ли — Delhi, 1998.

Елизаренкова Татьяна Яковлевна, Топоров Владимир Николаевич. Язык пали. — 2-е изд. — М.: Издат. фирма «Вост. лит.» РАН, 2003. — 244 с. — (Языки народов Азии и Африки). — 500 экз. — ISBN 5-02-018393-8.
Минаев И. П. Очерк фонетики и морфологии языка пали — СПБ, 1872 (французский перевод);
Mayrhofer М. Handbuch des Päli, Bd 1 — 2, Hdlb., 1951;
Perniola V. A grammar of the Pali language — Colombo, 1958;
Rhys Davids T. W., Stede W. The Pali Text Society. Pali-English dictionary, pt 1 — 8, L., 1947 — 59;
Trenckner V. A critical Pali dictionary, v. 1 — 2, Cph., 1924—1960; v. 3, Cph., 1992 (электронная версия:http://pali.hum.ku.dk/cpd/);
Warder A. K. Introduction to Pali, L., 1963.

Һылтанмалар

Википедия

Википедияла
пали телендә бүлек бар

Гейгер В. (тәржемә Гунский А.) Палий әҙәбиәте очеркы.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

Search