Тай теле

Тай алфавиты тай телендә һәм Таиландтың аҙсылыҡты тәшкил иткән халыҡтар телендә ҡулланыла.  Алфавитта 44 тартынҡы хәреф,  төп алфавиттан тыш, 4 тартынҡы (уларҙың икәүһе әлеге ваҡытта ҡулланылмай); һәр хәлдә, тондарҙы тамғалар өсөн 28 һуҙынҡы форма һәм 4  диакритик тамға бар. Һуҙынҡылар горизонталь буйынса һулдан уңға яҙыла, шул уҡ ваҡытта, тартынҡылар тап килгән һуҙынҡыға ҡарата өҫтән дә, аҫтан да, уң яҡтан йәки һул яҡтан урын ала.

Латиница һәм кириллицанан айырмалы рәүештә, тай алфавитында баҫма һәм яҙма хәрефтәр бер-береһенән айырылмай. Һүҙҙәр араһында ара ҡалдырылмай, күпселек тай һүҙҙәре ябай булғанлыҡтан, был уҡыуҙы еңелләштерә.  Һөйләмдәр араһында буш урын ҡалдырыла.

Үҙенсәлекле тай цифрҙары (ตัวเลขไทย) бар, әммә, ғәҙәттә,  һин-ғәрәп (ตัวเลขอารบิก) һандары ҡулланыла.

История

Ихтимал, тай алфавиты, бороғо кхмер (อักขระเขมร) яҙыуынан барлыҡҡа килгәндер, ул иһә «ваттелутта» тип йөрөтөлгән көньяҡ-брахм яҙыу стиле яҙмаһын барлыҡҡа килтерә. Шулай уҡ ваттелутта, Джордж  Сед тигән тикшеренеүсегә «паллава» тигән исем аҫтында ла билдәле. Традицияға ярашлы, алфавит 1283 йылда король Бөйөк Рамакхамхаенг (พ่อขุนรามคำแหงมหาราช) тарафынан булдырылған.

Тартынҡылар

Тай алфавитында 21 тартынҡы өндө билдәләгән 44 һуҙынҡы хәреф бар. Хәреф-дублеттар санскрит һәм палиҙан төрлө тартынҡыларҙы күҙ алдына баҫтыра, улар тай телендә бер төрлө әйтелә. Уларҙың һаман да ҡулланылыуы тай телендә омофондар булып торған төрлө мәғәнәле үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең барлығы менән аңлатыла. Тартынҡы өс синыфҡа бүленгән: аҫҡы, урта һәм юғары; уларҙың һәр ҡайһыһы үҙенән һуң торған һуҙынҡының тонын билдәләй. Был 44 тартынҡынан тыш, тартынҡы + һуҙынҡы бәйләнешен белдергән тағы дүрт тамға бар.

Телде өйрәнгәндә ярҙам рәүешендә шуны иҫтә тотор кәрәк: ғәҙәттә, һәр тартынҡы тай һүҙе менән күҙаллана, улар йә ошо уҡ өндән башлана, йә һүҙҙә ошо өн бар. Мәҫәлән, ข хәреф атамаһы — «kho khai» (ข ไข่), «kho» — өн, уға, һәм «khai» (ไข่) — ошо уҡ өндән башлана һәм «йомортҡа» һүҙен белдерә.

Ике тартынҡы («kho khuat» һәм «kho khon») тай телендә ҡулланылыштан төшөп ҡалдырылған. Имеш-мимештәргә ярашлы, 1892 йылда Эдвин Хантер Макфарланд беренсе тай баҫма машинкаһын уйлап тапҡас, ул машинкала бөтә хәрефтәргә лә урын етмәй, шунлыҡтан тап бына ошо ике хәрефте төшөрөп ҡалдырырға ҡарар итәләр^[4].

Түбәндәге таблицала латиница яҙмаһының эквиваленттары күрһәтелә. Тартынҡыларҙың күбеһе ижек башында һәм аҙағында төрлөсә әйтелә. Колонкаларҙа бындай тартынҡыларҙың ижектәге тотҡан урынына ҡарап, уларҙың инициаль һәм финал мәғәнәләре килтерелә. Тартынҡылар бәйләнешен яҙма ижек тамамлаһа, ул саҡта беренсеһе генә әйтелә;  ижек аҙағында урын алыуы ихтимал булған тартынҡы өндәре — [k], [м], [н], [ng], [п] һәм [t].

Тай Короллек институты тарафынан латин яҙмаһының рәсми стандарты рәсми рәүештә раҫланыуына ҡарамаҫтан, төрлө баҫмаларҙа романизацияның күп ҡырлы системаһы ҡулланыла. Латин транскрипцияһы системаһының күп ҡырлылығы көндәлек тормошта ҙур ғына ҡатмарлыҡтар тыуҙыра: һүҙҙе дөрөҫ әйтеүҙе ҡатмарлаштыра һәм уҡығанда, карталарҙа, юл күрһәткестәрендә буталсыҡтар барлыҡҡа килтерә. Тулыраҡ мәғлүмәт  Халыҡ-ара фонетик алфавиты эквивалентында килтерелә:

Һуҙынҡылар

Тай теленең һуҙынҡы өндәре һәм дифтонгылары һуҙынҡы символдарҙың, тартынҡылар менән һуҙынҡылар символдарының ауаздашлығы бәйләнешендә яҙыла. Һәр һуҙынҡыны инициаль тартынҡыға ( «-» һыҙығы менән билдәләнә) ҡарата, шулай уҡ ҡайһы берҙә финал тартынҡыға (икенсе һыҙыҡ) ҡарата ла билдәле бер позицияла урынлаша. Һуҙынҡылар тартынҡынан өҫтә, аҫта, уңда һәм һулда йәки ошо урынлашыуҙың бәйләнешендә лә тора ала. Әгәр һуҙынҡы инициаль тартынҡының алдынан да, һуңынан да бүленеп бирелһә һәм ижек тартынҡылар кластеры менән тамамланһа, ул саҡта бүленеш бөтә кластерға ла ҡағыласаҡ. 

Әйтелеше Халыҡ-ара фонетик алфавит һәм Тай Короллек институтының латиница менән яҙыу системаһына, шулай уҡ романизация системаһының йыш осраған бер нисә вариантына ярашлы билдәләнә. Иң яҡын торған төньяҡ-көнсығыш англия-америка эквиваленты бирелә:

Диакритик билдәләр

Һәр билдәләнеш «kai kor» тартынҡыһына ҡарата билдәле бер позицияла тора. Тондарҙың атамаһы һинд телендәге «бер», «ике», «өс» һәм «дүрт» һандарынан барлыҡҡа килгән.

Башҡа символдары

Тай теленә тональ система хас. Тондың дөрөҫ әйтелеше синфи бүленеш яғынан хәрефтең ваннаюк диакритик тамғаланышының траянгы һәм тоны буйынса билдәләнә.

• Сиенг саманға — урта йәки тигеҙ.
• Сиенг эк — түбән йәки түбәнәйә барыусы.
• ТСиенг тхо — юғары йәки юғары түбәнәйеүсе.
• Сиенг өс — юғары йәки юғарыға күтәрелеүсе.
• Сиенг тьатав — юғары күтәрелеүсе йәки түбәндән күтәрелеүсе.

Типологик тай теле — изоляцияланған тел. Һүҙҙәр тәртибе: эйә — хәбәр — тултырыусы (эйә төшөп ҡалырға ла мөмкин). Тай телендә 7 һүҙ төркөмө бар.

Сифаттар һәм рәүештәр

Сифат менән рәүеш араһында морфологик айырмалыҡтар юҡ, йәғни бер үк һүҙ ике осраҡта ла берҙәй үк ҡулланыла. Аныҡлаусы үҙе асыҡлап килгән һүҙҙән һуң килә, ул исемдән, ҡылымдан йәки сифаттан, хатта рәүештән дә килә ала. Билдәнең көсөргәнешлеге аныҡлаусы һүҙҙең  «бик» (был осраҡта икеләтә көс менән әйтелгәндең беренсе һүҙе иң юғары тон менән әйтелә)  йәки «иң» (ике һүҙ ҙә бер үк тоналлек менән  әйтелә) мәғәнәнең икеләтә арттырылыуы менән күрһәтелә .

• คนอ้วน (uan khon, IPA: ʔuan kʰon) «йыуан кеше»
• คนอ้วนๆ (uan uan khon, IPA: ʔuan kʰon ʔuan) «бик/иң йыуан кеше»
• คนที่อ้วนเร็วมาก (mak thi khon reo uan) «тиҙ арала йыуанайыусы/йыуанайған кеше»
• คนที่อ้วนเร็วมากๆ (mak reo khon mak thi uan) тиҙ арала йыуанайыусы/йыуанайған кеше»

Сағыштырыу дәрәжәһе  «AХ  กว่า В» (kwa, IPA: kwaː) конструкциялары ярҙамында барлыҡҡа килә, A — X B-ға ҡарағанда артығыраҡ.; артыҡлыҡ дәрәжәһе конструкцияһы  — «X A ที่สุด» (thi sut, IPA: tʰiːsut), А X-ға ҡарата айырыусы өҫтөн.

• เขาอ้วนกว่าฉัน (khao uankwa chan ) «Ул минән йыуаныраҡ».
• เขาอ้วนที่สุด (khao uan thi sut) «Ул барыһынан да йыуаныраҡ».

Сифаттар хәбәр урынында ла ҡулланыла ала, заманды күрһәтеү өсөн ярҙамсы һүҙҙәр бар.

• ฉันหิว (chan hiu) (жен. р.) «Мин ас».
• ฉันจะหิว (chan cha hiu  ) (жен. р) «Мин ас булырмын».
• ฉันกำลังหิว (chan kamlang hiu) (жен.р.) «Мин асыға башлайым / Мин әлеге мәлдә үтә лә асмын».
• ฉันหิวแล้ว (chan hiu laeo) (жен.р) «Мин ас инде / мин асмын инде».

• Иҫкәрмә ฉันหิวแล้ว күпселек осраҡта «Мин әлеге мәлдә үтә лә асмын» тигәнгә тап килә, сөнки แล้ว (laeo) һүҙе үткән заманды билдәләү өсөн ҡулланыла, ҡайһы бер осраҡта матур яңғыраһын өсөн генә лә ҡулланыла, мәҫәлән. แล้วเธอจะไปไหน һөйләм кеүек (laeo thoe cha pai nai): «Һин ҡайҙа бараһың?» — แล้ว бында үткән заманды күрһәтмәй.

Ҡылымдар

Ҡылымдар һан һәм зат менән үҙгәрмәй; заманды, йүнәлеште, һөйкәлеште билдәләү өсөн, нигеҙҙә, ярҙамсы һүҙҙәр ҡулланыла. Ҡылымдың икеләтелеүе хәрәкәттең көсөргәнешлеге артыуын аңлатыусы мәғәнәгә эйә.

Ҡылымдың замандары түбәндәге рәүешле барлыҡҡа килә.

Хәҙерге (дауам ителеүсе) заман әлеге мәлдә булып торған эш-хәрәкәтте күрһәтеүсе ҡылым алдына ҡуйылған  กำลัง (gamlang, IPA: gamlaŋ, «хәҙер») тигән ярҙамсы һүҙ менән, ҡылымдан һуң килгән อยู่ (yu, IPA: juː) ярҙамында, йә ике һүҙҙе лә ҡулланыу менән билдәләнә. Миҫал:

• เขากำลังวิ่ง  (khao gamlang wing, IPA: kʰǎw gamlaŋ wiŋ), йәки
• เขาวิ่งอยู่  (khao wing yu, IPA: kʰǎw wiŋ juː), йәки
• เขากำลังวิ่งอยู่(khao gamlang wing yu, IPA: kʰǎw gamlaŋ wiŋ juː) «Ул йүгерә».

Киләсәктә заман ҡылым алдына ҡуйылған билдәләнгән จะ (ja, IPA: tɕaʔ, ингл. will) менән күрһәтелә. Мәҫәлән:

• เขาจะวิ่ง  (khao ja wing, IPA: kʰǎw tɕaʔ wiŋ) «Ул йүгерер» йәки «Ул йүгерәсәк».

Үткән заман ҡылым алдына ҡуйылған ได้ (dai, IPA: daːj) менән белдерелә. Шул уҡ ваҡытта, แล้ว (laeo, IPA2:lɛːw, «инде») ҡылымға эйәреп килеп, үткән заманды белдереү өсөн ҡулланыла. Ҡайһы бер осраҡта ได้ һәм แล้ว үткән заманды күрһәтеү өсөн бергә ҡулланыла, йәғни ошондай конструкцияла: Эйә + ได้ + Хәбәр + แล้ว. Мәҫәлән:

• เขาได้กิน (khao dai gin, IPA: kʰǎw daːj gin) «Ул ашаны»,
• เขากินแล้ว (khao gin laeo, IPA: kʰǎw gin lɛːw) «Ул ашаны инде»,
• เขาได้กินแล้ว (khao dai gin laeo, IPA: kʰǎw daːj gin lɛːw) «Ул ашаны инде».

Инҡар итеү ҡылым алдына  ไม่ (mai, «түгел») өҫтәү ярҙамында белдерелә.

• เขาไม่ตี, (khao mai ti) «Ул һуҡмай».

Исемдәр һәм алмаштар

Исемдәрҙең килеш һәм енес (род) категорияһы юҡ. Артиклдәр ҙә булмай.

Күплекте билдәләү түбәндәгесә ҡулланыла:

• Икәүләтеү: เด็ก (dek, «бала») --> เด็กๆ (dek dek, «балалар»)
• พวก (phuak, IPA: pʰûak) ярҙамсы һүҙҙәре күплек йәки акцентлау категорияларын күрһәтеү өсөн ҡулланыла: พวกผม — phuak phom, IPA: pʰǒm pʰûak, «беҙ (ир-егеттәр)»; พวกเรา — phuak rao, IPA: pʰûak raw, «беҙ» (акцентлы); พวกหมา — phuak «эттәр»
• Иҫәп һүҙҙәре (ҡара. лаксананам) —  йыш ҡына предметтарҙың иҫәбен күрһәтеү өсөн ҡулланылған классификаторҙар (ошоға оҡшашлыҡ япон һәм ҡытай телдәрендә бар): ครูห้าคน — «биш уҡытыусы (һүҙмә-һүҙ: «биш уҡытыусы кеше»)». Бындай иҫәп суффикстары рус телендә лә бар: «ике шешә шарап», «биш сынаяҡ кофе», әммә, рус теленән айырмалы рәүештә, иҫәпте белдереүсе менән бирелгән исем, мотлаҡ рәүештә,  даими һүҙлек формаһында тора.

Зат алмаштары (ҡара. кхамсапхан) һөйләшкәндә күпселек осраҡта төшөрөп ҡалдырыла, шул уҡ ваҡытта, иркәләү-кесерәйтеүҙе белдергән исемдәр бик йыш ҡулланыла. Король телендә һәм боронғо тай телендә үҙенсәлекле алмаштар ҙа бар. Түбәндә йәнле һөйләү телмәрендә ҡулланылған алмаштар күрһәтелә:

Тамамлау киҫәксәләре

Тамамлау киҫәксәләре — күпселек осраҡта тәржемә ителмәй торған һүҙ төркөмдәре, улар һөйләм аҙағында ҡулланылып, хөрмәтләүҙе, үтенесте, илһамланыуҙы йә һөйләүсенең кәйефен күрһәтә, ә рус телендә былар барыһы ла интонация ярҙамында тапшырыла. Яҙма телмәрҙә ҡулланылмай. Тамамлау киҫәксәләренең күбеһе, мәҫәлән ครับ (khrap, kʰráp, юғары тонда) ир-аттар өсөн, һәм ค่ะ (kha, [kʰâ], түбәнәйеүсе тонда) ҡатын-ҡыҙ өсөн ишеләре ихтирам билдәһен белдерә.

• Тай-рус практик транскрипцияһы
• Рус-тай практик транскрипцияһы

• Ябай тай-урыҫса һүҙлек
• Тай форматында электрон һүҙлек.
• Omniglot мәҡәләләр арналған яҙма
• Тай-рус интернет-системаһын индереү менән тай теле һүҙлеге (һүҙ 000 28)