Славацкая мова
Слава́цкая мо́ва ( па-славацку: slovenčina , slovenský jazyk) — славянская мова індаэўрапейскай моўнай сям’і. Утварае чэска-славацкую падгрупу ў заходнеславянскай групе[3][4] (разам з чэскай, польскай, горна- і дольнасорбскай мовамі). Зьяўляецца афіцыйнай мовай Славацкай рэспублікі і адной з афіцыйных моваў Эўрапейскага зьвязу.
Славацкая | |
slovenčina | |
Ужываецца ў | Славаччыне, Чэхіі, ЗША, Вугоршчыне і іншых краінах |
---|---|
Рэгіён | Цэнтральная Эўропа |
Колькасьць карыстальнікаў | каля 5,2 мільёнаў[1] |
Клясыфікацыя | Індаэўрапейская Славянская |
Афіцыйны статус | |
Афіцыйная мова ў | Славаччыне, Эўразьвязе і Ваяводзіне (Сэрбія) |
Рэгулюецца | Славацкая Акадэмія Навук (Лінгвістычны інстытут Людавіта Штура) |
Статус: | 1 дзяржаўная[d][2] |
Пісьмо | лацінскае пісьмо |
Коды мовы | |
ISO 639-1 | sk |
ISO 639-2(Б) | slo |
ISO 639-2(Т) | slk |
ISO 639-3 | slk |
SIL | slo |
Славацкую мову ўжывае больш за 5 мільёнаў чалавек (2013)[5], зь іх у Славаччыне — 4,34 млн чалавек (2012)[6]. Таксама носьбіты жывуць у Чэхіі, Сэрбіі, Вугоршчыне, Румыніі, Аўстрыі, Харватыі, Канадзе, ЗША, Аўстраліі, Украіне і інш.[5]. У шэрагу дзяржаваў Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы, у якіх славакі, як правіла, расьселеныя кампактна, славацкая мае статус рэгіянальнае мовы[7].
Славацкія дыялекты даволі адрозныя паміж сабой. Вылучаюць тры буйныя групы дыялектаў:
- усходнеславацкія дыялекты;
- цэнтральнаславацкія;
- заходнеславацкія[8].
У аснове пісьмовасьці ляжыць лацінская графіка. Самыя раньнія помнікі ўласна славацкай пісьмовасьці датаваныя канцом XV—XVI стагодзьдзем, пры гэтым славакізмы сустракаюцца ў чэскіх, нямецкіх і лацінскіх крыніцах больш раньняга пэрыяду[9]. Да XVIII стагодзьдзя літаратурнай мовай славакаў была чэская, у сярэдзіне XIX стагодзьдзя кадыфікаваная славацкая літаратурная мова галоўным чынам на базе сярэднеславацкага дыялекту.
Да асаблівасьцей славацкае мовы (частка зь якіх вылучае яе сярод астатніх славянскіх моваў) адносяць такія фанэтычныя рысы, як наяўнасьць у сыстэме вакалізму нароўні з кароткімі даўгіх галосных і ўзыходных дыфтонгаў i̯a, i̯e, i̯u, u̯o, якія ўтвараюць доўгі склад; наяўнасьць спэцыфічнай фанэмы /ä/ (выйшла з ужываньня ў сучаснай мове); распаўсюджаньне рытмічнага закону, паводле якога склады з доўгімі галоснымі (а таксама дыфтонгамі) ня могуць ісьці адзін за другім у межах аднаго слова; у сыстэме кансанантызму — прымяненьне даўгіх і кароткіх складаўтваральных санорных [l̥], [l̥̄], [r̥], [r̥̄], якія выступаюць функцыянальнымі эквівалентамі галосных; перавага няпарных цьвёрдых зычных, наяўнасьць толькі цьвёрдай r і двух тыпаў l (мяккай ľ і сярэдняй l) і да т. п.
З уласьцівых славацкай мове рысаў марфалёгіі адзначаныя такія, як наяўнасьць канчатку -ovia ў адушаўлёных назоўніках у форме назоўнага склону множнага ліку; распаўсюджваньне канчатку -m ва ўсіх дзеясловаў цяперашняга часу ў форме 1-й асобы адзіночнага ліку і да т. п.
Назва
Саманазвы славацкага народу (Slovák — «славак», Slovenka — «славачка») і славацкае мовы (slovenský jazyk, slovenčina, slovenská reč) маюць агульнаславянскія карані. Slovák утворанае заменай суфіксу ў слове па-праславянску: *slověninъ «славянін», а Slovenka наўпрост узыходзіць да праслав. *slověnъka «славянка»[10]. Падобную саманазву мае яшчэ адна славянская мова — славенская (slovenski jezik, slovenščina)[11].
Лінгвагеаграфія
Арэал і колькасьць
Паводле колькасьці носьбітаў славацкая мова займае трэцяе месца ў заходнеславянскіх моваў пасьля польскай і чэскай[14].Асноўны арэал славацкае мовы — тэрыторыя Рэспублікі Славаччына. Паводле вынікаў перапісу 2011 року, роднай мовай славацкую назвали 4 240 453 чалавекі (78,6% насельніцтва краіны), славацкай насьледуюць вугорская (508 714; 9,4%), цыганская (122 518; 2,3%) і русінская (55 469; 1,0%) мовы[13]. Пры гэтым у грамадзкім жыцьці славацкай карыстаюцца 4 337 695 жыхароў Славаччыны (80,4%)[6], у якасьці мовы дамашняга ўжываньня славацкую пазначылі 3 954 149 чалавек (73,3%)[15]. Пераважная большасьць носьбітаў славацкае мовы — этнічныя славакі. Да гэтага этнасу сябе аднесьлі 4 352 775 чалавек (80,7%)[16].
Носьбіты славацкае мовы пражываюць таксама на частцы тэрыторыяў суседніх дзяржаваў, якія разам са Славаччынай даўней уваходзілі ў склад Вугорскага каралеўства: у Вугоршчыне (9888 з 29 647 вугорскіх славакаў назвалі славацкую роднай, агулам ёю ў Вугоршчыне размаўляюць 16 266 чалавек, 2011)[17] і Ўкраіне, найбольш у раёнах Закарпацьця (2633 з 6397 славакаў)[18][19]. Акрамя гэтага, па-славацку размаўляюць жыхару шэрагу іншых тэрыторыяў былога Вугорскага каролеўства, якія не мяжуюць са Славаччынай: жыхары Румыніі, у асноўным у раёнах Трансыльваніі і Банату (12 574 з 13 654 славакаў назвалі славацкую роднай, агулам ёй у Румыніі размаўляюць 12 802 чалавекі, 2011)[20], жыхары Сэрбіі, галоўным чынам у аўтаномным краі Ваяводзіна (49 796 з 52 750 сэрбскіх славакаў назвалі славацкую роднай, пры гэтым у Ваяводзіне пражываюць 47 760 носьбітаў славацкае з 50 321 славака, 2011)[21][22] і Харватыі, у асноўным на ўсходзе краіны — у Вукаварска-Срэмскай і Асіецка-Баранскай жупаніях (3792 з 4753 харвацкіх славакаў, 2011)[23][24].
Акрамя таго, носьбіты славацкай жывуць у шэрагу раёнаў суседніх са Славаччынай Аўстрыі і Чэхіі, якія некалі ўваходзілі ў склад Аўстра-Вугорскай імпэрыі (а разам з Чэхіяй Славаччына большую частку XX стагодзьдзя да таго ж складала адзіную Чэхаславацкую дзяржаву). Так, у Чэхіі жывуць паводле зьвестак перапісу 2011 року 235 475 носьбітаў славацкай мовы як роднай[25], што ёсьць найбольшай славацкамоўнай дыяспарай у сьвеце. Славакі расьселеныя ў Чэскай Рэспубліцы, як правіл, дыспэрсна, за выняткам вобласьці Мараўская Славаччына, жыхары якой маюць чэскую самасьвядомасьць, але шэраг дасьледчыкаў адносіць іхнія гаворкі да славацкае мовы[26]. У Аўстрыі жывуць 10 234 славацкамоўных, 2001[27]. У суседняй Польшчы 765 грамадзянаў размаўляюць па-славацку, зь іх 648 польскіх славакаў назвалі гэтую мову роднай, 2011[28].
Акрамя Славаччыны і пералічаных вышэй дзяржаваў славацкая мова распаўсюджаная сярод славацкіх імігрантаў і іхніх нашчадкаў у краінах Заходняй Эўропы, у краінах Амэрыкі, у тым ліку ў ЗША (агульная колькасьць славакаў у гэтай краіне складае 510 тыс. чалавек, але актыўна карыстаецца славацкай параўнальна невялікая частка славацкай дыяспары, 2000) і ў Канадзе (17 580 чалавек, 2011)[29]. Па-славацку размаўляюць у Аўстраліі (4990 з больш як 10 000 славакаў, 2011)[30], у Расеі (1445 носьбітаў мовы, зь якіх 324 славакі, 2010)[31][32], а таксама ў іншых краінах.
Славацкая мова за мяжой ужываецца як у літаратурнай, так і ў дыялектнай формах. Славацкія гаворкі зазвычай неаднародныя[26]. Так, напрыклад, у Закарпацкай вобласьці Ўкраіны прадстаўленыя такія зьмяшаныя гаворкі, як абаўска-шарыска-зэмплінскія, зэмплінска-абаўска-шарыскія, зэмплінска-вускія, вуска-сотацкія й іншыя[33]. Выкарыстаньне гаворак усходнеславацкага дыялекту ці іхні ўплыў на славацкую літаратурную мову, у тым ліку ў друку, было адзначанае між славакаў у ЗША на пераломе XIX—XX стагодзьдзяў[34].
Агулам колькасьць славацкамоўных жыхароў у сьвеце складае больш за 5,2 млн чалавек[5] (паводле іншых зьвестак — ад 5,0 да 5,5 млн чалавек). Зь іх больш за 1 млн славакаў (зь якіх актыўна карыстаюцца славацкай мовай 0,4 млн чалавек) пражываюць па-за межамі Славаччыны[35].
Паводле вынікаў перапісу і ацэначных зьвестак у розных дзяржавах колькасьць носьбітаў славацкае мовы выглядае наступным чынам:
Краіны сьвету | колькасьць (чал.) | год перапісу (ацэнкі) |
---|---|---|
Чэхія | 235 475[a] | 2011[25] |
Сэрбія | 49 796 | 2011[21] |
Канада | 17 580 | 2011[29] |
Вугоршчына | 16 266 | 2011[17] |
Румынія | 12 802 | 2011[20] |
Аўстрыя | 10 234 | 2001[27] |
Аўстралія | 4990 | 2011[30] |
Харватыя | 3792 | 2011[23] |
Украіна | 2633 | 2001[18] |
Расея | 1445 | 2010[31] |
Польшча | 765 | 2011[28] |
Абэцэда
У славацкім альфабэце выкарыстоўваюцца лацінскія літары (малыя і вялікія), некаторыя з дыякрытычнымі знакамі.
Лацінская літара | Славацкая назва літары | Лацінская літара | Славацкая назва літары | |
---|---|---|---|---|
A a | а кратке | M m | эм | |
Á á | а длге | N n | эн | |
Ä ä | а прэгласковане | Ň ň | нь | |
B b | бэ | O o | о кратке | |
C c | цэ | Ó ó | о длге | |
Č č | чэ | Ô ô | о с воканём | |
D d | дэ тврдэ | P p | пэ | |
Ď ď | дь мекке | Q q | квэ | |
Dz dz | дз | R r | эр кратке | |
Dž dž | дж | Ŕ ŕ | эр длге | |
E e | э кратке | S s | эс | |
É é | э длге | Š š | эш | |
F f | эф | T t | тэ тврдэ | |
G g | гэ | Ť ť | ть мекке | |
H h | га | U u | у кратке | |
Ch ch | ха | Ú ú | у длге | |
I i | і мекке кратке | V v | вэ | |
Í í | і мекке длге | W w | вэ двоітэ | |
J j | й | X x | ікс | |
K k | ка | Y y | і тврдэ кратке | |
L l | эл тврдэ | Ý ý | і тврдэ длге | |
Ĺ ĺ | эл длге | Z z | зэт | |
Ľ ľ | ль мекке | Ž ž | жэт |
Крыніцы і заўвагі
Глядзіце таксама
Вонкавыя спасылкі
Вікіпэдыя мае вэрсію славацкай мовай |
Гэта — накід артыкула. Вы можаце дапамагчы Вікіпэдыі, пашырыўшы яго. |