Альфонс Муха

Маладыя гады

Альфонс Муха нарадзіўся ў мястэчку Іванчыцы (чэшск.: Ivančice, ням.: Eibenschütz) ў Паўднёвай Маравіі, недалёка ад Брно, у сям’і небагатага судовага чыноўніка Андрэ Мухі, бацькі шасцярых дзяцей ад двух шлюбаў. У дзяцінстве Альфонс захапляўся спевам і быў прыняты пявучым у хор хлопчыкаў капэлы сабора Св. Пятра і Паўла ў Брно, што дазволіла яму вучыцца ў гімназіі. Да гэтага ж часу адносіцца і яго першыя спробы жывапісу (акварэль «Жанна д’Арк»). Пасля заканчэння гімназіі ён спрабаваў паступіць у пражскую Акадэмію мастацтваў, але не вытрымаў экзамены і некаторы час па пратэкцыі бацькі працаваў пісарам у судзе свайго роднага мястэчка. Увесь свой вольны час ён прысвячаў заняткаў у мясцовым аматарскім тэатры — спачатку як акцёр, затым як дэкаратар і мастак афіш і запрашальных білетаў.

У 1879 годзе Муха быў заўважаны і запрошаны ў Вену ў мастацкія майстэрні Каўцкім-Брыёшы-Бургхарт, у якасці мастака тэатральных дэкарацый. Пасля пажару ў «Рынгтэатры» ў 1881 годзе, які прывёў да гібелі каля 500 чалавек і знішчыў яго майстэрню, дэкаратарская фірма пацярпела крах, а сам ён быў настолькі ўзрушаны, што пакінуў Вену і пераехаў у невялікі мараўскі гарадок Мікула (Нікольсбург), дзе працаваў над упрыгожваннем радавога замка графа Куэн-Белассі, а затым і яго параднага палаца Эмахоф пад Венай. Захоплены яго творчасцю граф пагадзіўся аплаціць выдаткі па яго вучобе ў Мюнхенскай акадэміі прыгожых мастацтваў.

Пасля двух гадоў заняткаў у Мюнхене Муха ў 1887 годзе пераязджае ў Парыж і паступае ў Акадэмію Жюліаяа, а затым у Акадэмію Каларосі, найбольш вядомыя мастацкія школы свайго часу. Аднак у 1889 годзе графу надакучыла быць мецэнатам, і Муха застаецца без сродкаў да існавання. Яму даводзіцца кінуць заняткі сур’ёзным жывапісам і зарабляць вырабам рэкламных плакатаў, афіш, ілюстрацый у кнігах і часопісах, календароў, рэстаранных меню, запрашэнняў, візітных картак і г. д. Яго майстэрня знаходзіцца над кандытарскай мадам Шарлоты (на працягу некаторага часу ён дзяліў яе з ван Гогам). Важнай вяхой у гэты перыяд быў заказ на стварэнне ілюстрацый да шматтомнай «Гісторыі Германіі».

Паварот у яго лёсе наступіў у 1894 годзе, калі напярэдадні Раства ён атрымаў ад тэатра «Рэнесанс», здавалася б, нічым не характэрны заказ на афішу прэм’еры прадстаўлення «Жисмонда» з удзелам вялікай актрысы Сары Бернар. Гэтая праца маментальна зрабіла яго ці ледзь не самым папулярным мастаком у Парыжы. Захопленая Сара Бернар пажадала пазнаёміцца ​​з невядомым мастаком, і па яе патрабаванні ён атрымаў месца галоўнага дэкаратара тэатра. За наступныя шэсць гадоў з-пад яго пэндзля выйшла мноства афіш да спектакляў, да самым вядомым з якіх ставяцца «Дама з камеліямі», «Медэя», «Самарыцянка», «Туга» і «Гамлет», а таксама дэкарацыі яе пастановак, касцюмы і ўпрыгажэнні. Некаторы час Муха быў таксама палюбоўнікам знакамітай актрысы.

У гэтыя гады ён набыў шырокую вядомасць як аўтар этыкетак і віньетак разнастайных тавараў — ад шампанскага і бісквітаў да веласіпедаў і запалак, а таксама як дызайнер ювелірных упрыгожванняў, інтэр’ераў, прадметаў прыкладнога мастацтва (дываны, шторы і т. д.). Ад заказаў не было адбою. Газеты пісалі пра феномен Мухі, у Парыжы нават з’явілася новае паняцце — «La Femme Muchas». Раскошныя, пачуццёвыя і млявыя «жанчыны Мухі» тыражаваліся маментальна і разыходзіліся тысячнымі тыражамі ў плакатах, паштоўках, ігральных картах. Кабінеты свецкіх эстэтаў, залы лепшых рэстаранаў, жаночыя будуары ўпрыгожвалі шаўковыя пано, календары і эстампы майстра. У гэтым жа стылі былі створаны маляўнічыя графічныя серыі «Пары года», «Кветкі», «Дрэвы», «Месяцы», «Зоркі», «Мастацтва», «Каштоўныя камяні», якія да гэтага часу тыражуюцца ў выглядзе арт-постэраў (і падвяргаюцца бессаромна плагіяту на ўсіх узроўнях). Адно з самых вядомых парыжскіх графічных выдавецтваў, «Шампенуа» (Le Champenois), заключае з ім эксклюзіўны кантракт на яго прыкладное творчасць.

Усе працы Мухі адрозніваюцца своеасаблівым непаўторным стылем. Цэнтрам кампазіцыі, як правіла, з’яўляецца маладая здаровая жанчына славянскай знешнасці ў свабоднай вопратцы, з раскошнай каронай валасоў, патанае ў моры кветак — часам млява-чароўная, часам загадкавая, часам грацыёзная, часам непрыступна-фатальная, але заўсёды абаяльная і мілавідная. Карціны апраўляюць мудрагелістыя раслінныя арнаменты, якія не хаваюць свайго візантыйскага або ўсходняга паходжання. У адрозненне ад трывожных карцін сучасных яму майстроў — Клімта, Урубеля, Бакста — яго творы дыхаюць спакоем і пяшчотай.

У 1895 Муха ўваходзіць у кола сімвалістаў «Салон ста» (Salon des Cent), групаваць вакол невялікай аднайменнай мастацкай галерэі, да якога належалі такія асобы як мастакі Банара, Тулуз-Латрэк, Грасэ, паэты Верлен, Малармэ і іншыя. У лік яго знаёмых уваходзяць браты Люмьер, разам з якімі ён удзельнічае ў досведах па кінематаграфіі, і Стрындберг. Пачынаючы з 1897 года ён арганізуе персанальныя выстаўкі ў Парыжы і іншых гарадах Еўропы, у тым ліку і ў Празе, якія карыстаюцца вялікім поспехам, часопіс La Plume прысвячае яму спецыяльны нумар. У 1900 годзе Муха прымае ўдзел у аздабленні павільёна Босніі і Герцагавіны на Сусветнай выставе ў Парыжы. Гэта падзея заахвоціла яго зацікавіцца гісторыяй славян, што ў далейшым прывяло да стварэння цыкла «Славянская эпапея».

У 1906 годзе Муха ажаніўся са сваёй вучаніцай Марыяй Хіцілавай (у сям’і нарадзіліся дачка Яраслава і сын Іржы, пазней — вядомы журналіст, памёр у 1991 г.). Адначасова ён прымае прапанову Амерыканскага таварыства ілюстратараў і пераязджае ў ЗША, дзе жыў і працаваў да 1910 года і лічыўся найбуйнейшым мастаком сучаснасці. Аднак, нягледзячы на гучны поспех (Муха набыў сабе славу партрэтыста і аўтара вокладак ілюстраваных часопісаў), тамтэйшая жыццё прыставала да яго сваім камерцыяналізмам, і ён не парываў з марамі вярнуцца ў Чэхію. Да таго часу ён вырашыў, што яго ранейшая творчасць вычарпала сябе і задумваўся аб стварэнні грандыёзнага цыклу эпічных карцін на тэму гісторыі славян.

Адразу ж пасля вяртання ў Чэхію ў велізарнай Хрустальнай зале замка Збірагі недалёка ад Прагі ён узяўся за працу. На працягу наступных васямнаццаці гадоў з-пад яго пэндзля выйшла дваццаць манументальных палотнаў, якія паказваюць пераломныя вехі ў гісторыі славянскіх народаў, у прыватнасці, «Славяне на гістарычнай радзіме», «Сімяон, цар Балгарыі», «Пропаведзь Яна Гуса», "Пасля Грунвальдскай бітвы ", «Ян Каменскі пакідае радзіму» і «Адмена прыгоннага права на Русі». У гэтыя ж гады ён працуе над інтэр’ерамі самых вядомых будынкаў Прагі ў стылі мадэрн — Муніцыпальнага дома, гатэляў «Еўропа» і «Імперыял», стварае эскіз галоўнага вітража сабора Святога Віта ў Градзе. Пасля ўтварэння ў 1918 годзе незалежнай Чэхаславакіі Муха захоплены стварэннем «афіцыйнага» графічнага стылю новай дзяржавы: яго таленту належаць узоры першых банкнот і паштовых марак краіны, адзін з варыянтаў дзяржаўнага герба і нават урадавыя бланкі і канверты.

У 1928 годзе Муха заканчвае сваю «Славянскую эпапею» і дорыць гораду Прага. З прычыны таго, што ў тагачаснай Празе не знайшлося галерэі, якая магла б размясціць яе ўсю цалкам, яна часова экспанавалася ў Палацы кірмашоў, а пасля вайны была змешчана ў замку ў мястэчку Мараўскі Крумлаў (даступная для агляду з 1963 года). Да канца яго жыцця цікавасць да яго была страчана: у Чэхаславакіі 30-х гадоў яго творчасць лічылася і састарэлай (перыяд росквіту функцыяналізму), і празмерна нацыяналістычнай.

Патрыятызм мастака быў настолькі вядомым, што ўлады гітлераўскай Германіі ўключылі яго ў спіс ворагаў рэйха. Пасля захопу Прагі ў сакавіку 1939 года гестапа некалькі разоў арыштоўвае састарэлага мастака і дапытвае, у выніку чаго ён захварэў на пнеўманію і сканаў 14 ліпеня 1939 года. Альфонс Муха пахаваны на Вышаградскіх могілках.

Першыя паштовыя маркі Чэхаславакіі, створаныя Мухай (1918)

Творчасці Альфонса Мухі прысвечаны музей у Празе, экспазіцыя цыкла «Славянская эпапея» у мараўскіх Крумлава і выстаўка аб ранніх гадах яго жыцця ў адрэстаўрыраваным будынку былога суда ў Іванчыцах. Творы Мухі ўваходзяць у калекцыі шматлікіх выдатных музеяў і галерэй свету. У цяперашні час распрацоўваюцца планы будаўніцтва ў пражскім парку Стромаўка, недалёка ад былога выставачнага комплексу, спецыяльнага будынка для экспанавання «Славянскай эпапеі».

У гонар Альфонса Мухі названы астэроід № 5122.