Кітабханэ

Кітабханэ (таксама «кітабхана»; ад араб. і перс. «кітаб» — кніга, перс. «ханэ» — дом) — бібліятэка-майстэрня ў сярэднявечных краінах ісламу.

Першапачаткова ў краінах, дзе распаўсюдзіўся іслам, перапісваліся толькі Каран і хадзісы. У якасці матэрыялу для пісьма на Блізкім усходзе спрадвеку выкарыстоўваўся папірус, вытворчасць якога ў Егіпце прадстаўляла сабой цэлую індустрыю (асабліва дарагія асобнікі Карана пісаліся на пергаменце, часам золатам). Першыя ісламскія дзяржаўныя ўтварэнні — дзяржавы Амеядаў і Абасідаў — у гэтым дачыненні моцна залежалі ад Егіпта, паколькі ўся дзелавая перапіска вялася на папірусе. Пранікненне ў Арабскі халіфат больш таннай і зручнай, чым папірус, паперы адбылося пасля Таласкай бітвы  (руск.) (бел.. З 935 года зусім спыняюцца датаваныя папірусы, у той час як з 912 года з’яўляюцца датаваныя дакументы на паперы^[1].

Капіісты-перапісчыкі і ілюстратары працавалі пры дварах дзяржаў Газневідаў (977—1118) і Фацімідаў (910—1171). Аднак пасля падзення Фацімідаў частка каліграфаў і мастакоў перабралася ў абасідскі Багдад.

Першая сапраўдная кітабханэ, то ёсць бібліятэка, у якой, акрамя назапашвання кніг, ажыццяўляліся пераклады з іншых моў, рабіліся копіі не толькі рэлігійных, але літаратурных і навуковых твораў, з’явілася, мяркуючы па ўсім, у Багдадзе пры двары халіфаў. Самыя раннія з арабскіх ілюстраваных манускрыптаў, якія дайшлі да нашых дзён, датуюцца канцом XII стагоддзя. У далейшым кітабханэ сталі з’яўляцца пры ўсіх дварах і ва ўсіх буйных гарадах Блізкага і Сярэдняга Усходу. Самыя буйныя кніжныя зборы налічвалі па некалькі дзесяткаў тысяч манускрыптаў (напрыклад, у шахскай кітабханэ Сефевідаў у Тэбрызе захоўвалася каля 70 000 кніг).

Кітабханэ прадстаўляла сабой вялікі збор найкаштоўнейшых, часам даволі старажытных рукапісаў. У кітабханэ яны капіяваліся або вар’іраваліся, зноўку ўпрыгожваліся мініяцюрамі і вытанчанымі абкладамі. Па сутнасці, кітабханэ ў Сярэднія стагоддзя была цэнтрам усёй духоўнай і культурнага жыцця горада, вобласці або двара кіраўніка. Тут збіраліся лепшыя мастакі, перапісчыкі-каліграфы, паэты і мысляры. Самыя буйныя кітабханэ існавалі пры шахскіх дварах.

На чале кітабханэ стаяў начальнік — кітабдар, якім звычайна прызначалі аднаго з самых таленавітых каліграфаў або мастакоў. У стварэнні кнігі прымалі ўдзел:

• лаваат — афарміцель, аранжыроўшчык усёй кнігі
• карыб — перапісчык
• хатат — каліграф
• накаш або мусавір — мастак-мініяцюрыст
• мукавасаз — пераплётчык
• уніван — арнаменталіст, стваральнік арнаментаў

а таксама пазалотчыкі, майстры філіграннай разьбы і ціснення на скуры або кардоне.

Утрыманне кітабханэ патрабавала вялікіх сродкаў, паколькі над асобнымі рукапісамі майстры працавалі не адзін год. Напрыклад, вялікае тэбрызскае «Шах-намэ» шаха Тахмаспа I  (руск.) (бел. выконвалася з 1539 па 1543 год. Для такіх твораў мастацтва патрабаваліся дарагія матэрыялы, у прыватнасці золата і срэбра. Падобныя манускрыпты былі прадметам гонару ўладароў бібліятэк. Кіраўнікі і асобныя вяльможы падавалі іх у дар толькі ў асабліва ўрачыстых выпадках. Такім чынам, культура кітабханэ была па большай частцы арыстакратычнай. Доступ у сховішча рукапісаў мелі звычайна толькі нешматлікія абраныя і набліжаныя шаха або шляхетнага вельможы, гаспадара кітабханэ. Аднак нараўне з буйнымі кітабханэ існавалі невялікія майстэрні па перапісцы кніг, у якіх ствараліся недарагія камерцыйныя асобнікі літаратурных твораў у адпаведнасці з попытам іншых сацыяльных груп — навучаных грамаце багатых купцоў або рамеснікаў.

Акрамя пералічанага, китабхане былі мастацкімі школамі або інстытутамі, у якіх навучаліся маладыя мастакі, выпрацоўваліся мастацкія навацыі, прыдумлялі новыя падыходы для ілюстравання рукапісаў.

Кітабханэ існавалі на мусульманскім Усходзе да XIX стагоддзя, пакуль не былі канчаткова выцеснены друкаваным станком.