Музычнае мастацтва Вялікага Княства Літоўскага

Народныя песні ВКЛ мелі каляндарны цыкл. Так, калядныя песні і шчадроўскія песні вызначылі паэтычны аспект зімовага цыкла. Яны насілі пераважна велічальны характар^[1].

Вясновыя песні і абрады павінны былі садзейнічаць ураджаю і прыплоду жывёлы. Шырокае развіццё атрымаў заклік вясны, песні-вяснянкі, святкаванне Вялікдня і звязаныя з ім абрады, валачобныя песні, карагодныя гульні і спевы^[2]. Абрадавы выган статка на пашу ў Юр'еў дзень быў гаспадарчай асновай паэтычных юрьеўскіх песень, спеваў на Троіцу, русальны тыдзень^[3]. Русальныя песні завяршалі вясновы цыкл і стаялі перад летнім. Летнія песні і абрады мелі прызначэнне захаваць ураджай падчас уборкі, садзейнічаць збору ўраджаю. Купалле і суправаджаўшыя яго песні былі прысвечаны росквіту прыроды^[4]. Жніўныя песні паказўалі найважнейшы момант гаспадарчай дзейнасці земляроба. З восеньскіх святаў вылучаліся багацей, пакрыва, дзяды з іх культам продкаў. На восень даводзілася найбольшая колькасць вяселляў, таму асноўнае месца ў восеньскіх песнях заняла вясельная тэматыка^[5].

Народная музычная культура балцкага насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага ў сваёй аснове мела натуральныя семиступенные лады з пентатонікай, зменныя лады. Метрарытмічная структура адрозніваецца разнастайнасцю, складаным чляненнем, часцяком асіметрычная, тыповы пастаянна паўтаральны пераменны метр. Мелодыі, распаўсюджаныя на паўднёвым усходзе сучаснай Літвы (у Дзукіі) аднагалосныя, яны распеўныя; іх гукарад у межах тэрца, кварты, сексты. У Аўкштайтыі існавалі разнастайныя віды шматгалосся спеваў. Аднагалосныя выконўаюцца больш даўнія (плачы, пастуховыя, калыханкі). Кантрасная і імітацыйная паліфонія маецца ў адмысловым выглядзе старых песень ― сутартынес, заснаваны або на канонападобным правядзенні мелодыі, або на супрацьпастаўленні галасоў. Па выканаўцам сутартынес дзяліўся на падвойныя, патройныя і чацвярню. Для сутартыняса характэрныя ладавыя сістэмы з незапоўненымі тэрца, элементы бітанальнасці, паралельныя секундовыя сугучча, выразная акцэнтаваць метрыкі, сінкопы. У Жамойцы ў асноўным пераважалі однагалосыя мелодыі з шырокай распевай, вольным рытмам^[6].

Музыка ў народным тэатры

Першымі музыкамі Вялікага Княства Літоўскага былі вандроўныя акцёры ― скамарохі. Музыкі (гусляры, лірнікі, бандурысты, дудары, бубністы, скрыпачы, кабзары, цымбалісты і іншыя) удзельнічалі з XV стагоддзя ў княжых застоллях і ваенных паходах, у валачобных абрадах, калядах, вяселлях, у танцах на святах. Гульня на музычных інструментах была распаўсюджана пры княжых дварах, у войсках, у гарадскім асяроддзі. Трубы, бубны, тулумбасы былі галоўнымі інструментамі ў войсках княжых дружын. У буйных гарадах магістрацкія музыкі служылі трубачамі ў ратушах.

З XVI стагоддзя атрымаў распаўсюджванне народны лялечны тэатр батлейка, у спектаклі якога ўключаліся музычныя нумары ― папулярныя канты, народныя песні і танцы. Значнае месца адводзілася музыцы ў камічных сцэнках з народнага жыцця («Антон з казой і Антониха», «Мацей і доктар», «Камароўскае вяселле» і іншых)^[7]);^[8]. Да народных музыкантаў можна аднесці і бадзяжных старцаў, якія выконвалі духоўныя вершы і думы пад акампанемент ліры або бандуры^[9].

Знаменны распеў

Першапачаткова царкоўная музыка Вялікага Княства Літоўскага будавалася на аснове старажытнарускай праваслаўнай царкоўнай музыкі, якая ўтварылася пад уплывам візантыйскага царкоўнага спева, але ўжо ў XI—XII стагоддзях сфарміраваўся арыгінальны па форме і зместу Знаменны распеў. Да XV стагоддзя склаліся яго лакальныя тыпы. Старажытнаруская музыка адрознівалася аднагалоснай вакальнай асновай і безлинейнай натацыяй. Сама назва «знаменны спеў» паходзіць ад слова «знамя» (стяг), якое вельмі зафіксаваныя гакамі (знамёнамі) напева ў адрозненне ад спеваў па вуснай традыцыі^[10].

Гакі ўяўлялі сабой камбінацыі рысачак, кропак, косак, а таксама літар арабскага алфавіта і паказвалі кірунак руху мелодыі, колькасць гукаў попевки, тэмпавыя і дынамічныя змены і спосаб гуказдабыцця. Інтэрвальныя сувязі паміж асобнымі знакамі не паказваліся, таму гакі маглі служыць толькі напамінам пры выкананні знаёмай мелодыі і былі непрыдатныя для запісу незнаёмай. Нягледзячы на выхад з шырокага ўжывання ў сярэдзіне XVI стагоддзя, гакі выкарыстоўваліся ў манастырскім побыце і царкоўных хорах аж да пачатку XX стагоддзя^[11].

Радковыя спевы распаўсюдзіліся ў Вялікім Княстве Літоўскім у сярэдзіне XVI стагоддзя^[12]. Іх назва паходзіць ад спосабу запісу: партыі, запісаныя гакамі, размяшчаліся адна пад іншай над радком тэксту. Радковых спеваў было 2-, 3- ці 4-галосны, мелі лінеарнасцю меладычную прыроду і абапіралася на народнае подголосочно-контрапунктычнае шматгалоссе, у якасці асноўнага галасы выкарыстоўвалі спевы знаменнага распеву. Маленькае шматгалоссе падрыхтавала глебу для новага шматгалоснага стылю ― партэснага спеву, які зацвердзіўся ў Вялікім Княстве Літоўскім у другой палове XVI стагоддзя, а ў XVII стагоддзі ўводзіўся мясцовымі майстрамі ў расійскую царкоўную практыку. Самым раннім рукапісным зборнікам, напісаным лінейнай натацыяй з'яўляецца «Супрасльскі ірмологиён», які адносіцца да 1598—601 гг^[13].

Партесныя спевы

Партесныя спевы (ад позднелат. Partes ― галасы) як від харавога шматгалоснага прафесійнага спева ў царкоўнай музыцы, заснаванай на акордава-гарманічным прынцыпе і дзяленні хору на партыі (дыскант, альт, тэнар, бас) у праваслаўі не мела інструментальнага суправаджэння, у каталіцкім жа набажэнстве ўжывалася з удзелам Аргана і іншых інструментаў^[14].

Мелодыі часам запазычаны з знаменнага распеву, кантаў, псалмаў. Запазычаны напеў праводзіўся ў тэнары, бас выконваў функцыю гарманічнага падмурка, адзін з верхніх галасоў рухаўся паралельна тэнару ў сексту або тэрцыі, іншы запаўняў гарманічную вертыкаль. Запісвалі творы 5- лінейнай кіеўскай натацыяй. Вучыліся партесному спеву ў брацкіх школах. Кожнае царкоўнае брацтва мела хор, які ўдзельнічаў і ў выступах школьнага тэатра^[15].

Менавіта братэрства сталі агменямі царкоўнай і свецкай музычнай культуры ў XVI—XVII стагоддзях. Выпускнікі брацкіх школ выконвалі складаныя шматгалосныя сачыненні, запісаныя 5-лінейнай натацыяй. Прагрэсіўнай з'явай было ўключэнне ў школьную драму бытавых сатырычных інтэрмедый, насычаных народнымі песнямі і танцамі^[16].

У каталіцкіх касцёлах прыхаджане здзяйснялі ранішнія і вячэрнія малітоўныя правілы з «пабожнымі песнямі» ― духоўнымі вершамі. Спявалі іх на любую прыдатную мелодыю. Уніяцкія зборнікі малітваў з канца XVII стагоддзя часта суправаджаліся такімі тэкстамі (кампазітары Мікола Далецкі, Тамаш Шэвяроўскі). У канцы XVI стагоддзя ва ўніяцкім набажэнстве пачынае адбывацца выцясненне царкоўнаславянскай мовы і паступовая замена яе паланізмамі і латынню. У XVIII стагоддзі ўніяцкая царква, яе іерархі і духоўная інтэлігенцыя выкарыстоўваюць практычна толькі польскую мову, зрэдку латынь^[17].

Канты

Канты (ад лац.: cantus ― спевы, песня) як свецкая харавая бытавая песня ― гімны, вядомыя ў Вялікім Княстве Літоўскім з XVI стагоддзя^[18]. Для іх характэрныя сілабічны рыфмаваны верш, спецыфічныя кантаввыя цезурованные вершы (11- і 13- складаныя) з адно і двума цэзурамі і бесцезурные; страфічныя форма з яе складовымі часткамі ― радкамі, многагарадкоўыя тыпы страфы з тэндэнцыяй насычэння ўсіх строф; новым паэтычным тэкстам, міогачастныя страфы, страфы вышэйшага парадку (якія складаюцца з двух або больш простых строф), міогастрофная форма ўсяго канта са скразным развіццём; тыповыя рытмаінтанацыі і рытмаформулы, крышталізацыя мажора і мінора, адно-, 2-, 3-, 4- і 5- галосная фактура, папевачны прынцып музычнага будынка, стерэатіпізацыя кадэнцыёных абаротаў, секвентнае развіццё; танізацыя мелодыкай сілабічнага верша і зараджэнне ў нетрах кантавай культуры силабатонікі, сувязь са знаменным распевам і народнай песняй ^[19].

У Вялікім Княстве Літоўскім стала традыцыяй мужчынскае харавое выкананне канта (пераважна адно-, 3- і 4-галосныя). Складаліся канты ў брацкіх школах, у акадэміях, выконваліся ў народзе звычайна на святы. Асноўныя жанры: псалмы, (канты на рэлігійную тэматыку), віваты (ўрачыстыя вітальныя канты), лірычныя, жартоўныя, сатырычныя канты. Самабытныя канты развіваліся пад уплывам народна-песеннай культуры, адрозніваліся асаблівым лірызмам, у іх выпрацаваліся характэрныя меладычныя попевки. Адзін з найбольш ранніх узораў кантаў, якія дайшлі да нас у запісе, належыць Афанасію Філіповічу і адносіцца да 1646 года. У XVII—XVIII стагоддзях канты распаўсюджваліся ў рукапісах, запісваліся кіеўскай натацыяй і гакамі; захаваліся і друкаваныя канты. Рысы кантавай стылістыкі (вершаскладанне, строфіка, рытмаформулы і рытмаінтанацыі, меладычныя абароты, кадэнцыі, секвенцыі) аказалі значны ўплыў на мелодыку і вершаскладанне народных песень^[20].

Псалмы

З XVI стагоддзя ў Вялікім Княстве Літоўскім атрымалі распаўсюджванне псалмы (ад грэч. Psalmos ― хвалебная песня) ― канты рэлігійнай тэматыкі на разнастайныя біблейскія і евангельскія сюжэты^[21]. Сярод іх ― А. Філіповіча «Дай спакой царквы сваёй, Хрысце Божа», «Прачыстая, дзева, маці рускага края», «Схільніцяся, павекі». Псалмы мелі ў асноўным тыя ж стылістычныя рысы, што і канты, вытокі мелодыкі іх лепшых узораў ― у народнай песеннасці. Некаторая іх спецыфіка (эксцелентованы ― распеты, арнаментальны бас, выкарыстанне меладычных абаротаў духоўных вершаў, знаменнага распеву, частковае і поўнае ўжыванне штодзённым гукараду, паліфанізацыя фактуры і т. д.) абумоўлена зместам, вобразна ― лексічным строем, паэтычнай прамовай. Псалмы любілі выконваць лірнікі^[22].

Першыя вопыты нотадрукавання ў Вялікім Княстве Літоўскім ставяцца да другой паловы XVI-пачатку XVII стагоддзяў. Канцыяналы, выдадзеныя ў Брэсту, Нясвіжу і Любчы, былі цесна звязаны з рэфармацыйным рухам і адлюстроўвалі асаблівасці спароджанага ім музычнага мастацтва. Канцыяналы (познялат. cantional ад лац. Cantio ― спевы, песня) прадстаўлялі сабой зборнікі рэлігійных, пераважна шматгалосных, спеваў, разлічаных на выкананне ў царкве ці дома. Стылявыя асаблівасці ўключаных у канцыяналы напеваў звязаны з іх агульнай скіраванасцю (нават пры выкананні іх у касцёле, разам з царкоўным хорам спявалі ўсе прыхаджане). У канцыяналах досыць рознастылёвыя жанры: літургічныя спевы, пратэстанцкія Харалы, псалмы і канты^[23].

У аснову многіх псалмаў і кантаў былі пакладзены мелодыі французскіх свецкіх, нямецкіх народных песень, гусіцкіх, гугеноцкіх, лютэранскіх, кальвінскіх гімнаў і харалаў, у іх чутныя інтанацыі знаменнага распеву, ўсходнеславянскіх лірычных народных песень^[24].

У 1550 годзе пратэктар рэфармацыі канцлер Мікалай Радзівіл «Чорны» стаў берасцейскім старастам. У 1553 годзе ў Брэсце ім адкрыты першыя ў дзяржаве кальвінскі касцёл і друкарня, якой спачатку кіраваў вядомы вучоны-гуманіст, вучань Эразма Ратэрдамскага Бернард Воявудка. Яго працу працягнулі асветнікі Станіслаў Мурмелиус і Цыпрыян Базілік^[25].

Было выдадзена больш за 40 рэлігійных, гістарычных, прававых і палемічных кніг на польскай і лацінскай мовах. Друкарня стала выдаваць і кнігі, звязаныя з музычнай культурай. Брэсцкі зборнік «Pesni chwal Boskich» ― першы ўзор нотадрукавання ў Вялікім Княстве Літоўскім і адзін з самых ранніх у Усходняй Еўропе^[26]. Ён змяшчае каля 100 адно-і четырехголосных псалмаў і кантоў на польскай і лацінскай мовах, запісаных мензуральной натацыяй на 5- лінейным нотнай постаці^[27].

Яшчэ ў 1547 годзе тыпограф Марцін Мажвідас выдаў у Кенігсбергу «Катэхізіс» ― першую друкаваную кнігу на літоўскай мове, акрамя таго змяшчаўшую 11 царкоўных спеваў з нотамі. У 1566 Мажвідас выдаў таксама зборнік літоўскіх царкоўных хрысціянскіх песень^[28].

У 1563 годзе Мацей Кавячынскі і друкар Даніэль Адам выдалі ў Нясвіжы канцыянал «Katechizm albo krotkie w jedno miejsce zebranie wiary. Psalmy i piesni» (« Катэхізм або кароткі збор веры. Псалмы і песні»), у які ўвайшло 40 псалмаў, 110 песень і свецкіх кантаў з нотамі. Адначасова з нясвіжскім канцыяналам выйшаў дадатак, які ўключаў 5 псалмаў і 8 свецкіх кантаў. У пачатку XVII стагоддзя нотныя канцыяналы выдаваліся ў Любчы^[29]. Тады ж ствараюцца новыя спевы ў гонар мясцовых святых: князёў Барыса і Глеба, Уладзіміра, прападобнага Феадосія, на асвячэнне храма Георгія ў Кіеве, на перанясенне мошчаў Мікалая Мірлікійскага^[30].

Музычнымі помнікамі гэтай пары з’яўляюцца таксама зборнікі вакальна-інструментальных твораў «Полацкі сшытак» і «Куранты». Рукапіс «Полацкага сшытка», таксама вядомы як «Астрамечаўскі рукапіс» ці «Рукапіс 127/56» Ягелонскай бібліятэкі", быў знойдзены ў Польшчы ў 1960-х гадах і ўяўляе сабой зборнік бытавой музыкі ананімных аўтараў XVII стагоддзя. Па дадзеных беларускага даследчыка Адама Мальдзіса, рукапіс быў названы «Полацкі сшытак» памылкова, і адбываецца ён не з Полацка, а, верагодна, з вёскі Астремечава на Берасцейшчыне^[31].

Пры двары вялікага князя ў Вільні італьянская оперная трупа пастаянна існавала з XVII стагоддзя. У 1636 годзе яна паставіла першы музычны спектакль «Выкраданне Алены» Марка Скаччи. Тэорыя музыкі вывучалася ў Віленскай іезуіцкай акадэміі, ў 1667 годзе выходзіць кніга «Ars et praxis musicae» («Музычнае мастацтва і практыка») віцэ-рэктара акадэміі езуіта Жыгімонта Лаўксміна на лацінскай мове^[32], у 1675 ― «Граматыка мусікійская» езуіта Мікалая Дилецкага на польскай, у 1691 ― «Physica curiosa» («Займальная фізіка») В. Тількоўскага, пра музычнаю акустыку. У XVII стагоддзі з'яўляюцца творы інструментальнай музыкі кампазітараў-аматараў з мясцовай шляхты, пазней ствараюцца студэнцкія аркестры і хоры^[33].

У XVIII стагоддзі сфарміравалася новы напрамак свецкай музычнай культуры ― прыгонны тэатр, дзе ў адпаведнасці са шляхецкімі густамі таго часу паказвалі музычныя спектаклі. Пры такіх тэатрах як розныя тыпы хораў існавалі прыгонныя Аркестр аркестры і капэлы. Прыгонныя тэатры былі прыватнымі музычнымі калектывамі прадстаўнікоў магнатэрыі і складаліся цалкам або часткова з прыгонных сялян. Вядомыя аркестры былі ў Нясвіжу, Слуцку (Радзівілаў), Слоніме (Міхаіла Казіміра Агінскага), Гродна (Антоній Тызенгаўза), Шклове^[34], (Шклоўскі тэатр Зорыча), Ружанах (Масальскіх, Сапегаў), Дзярэчыне (Сапегаў), Глуск (Юдзіцкі) і іншых населеных пунктах. Сярод іх буйныя аркестры змешанага складу (Нясвіжская капэла Радзівілаў, Слонімская капэла Агінскага), камерныя струнныя аркестры ― так званая «хатняя музыка» (Гродна, Нясвіж, Гарадзец), духавыя («музыка Шклоўскага корпуса», рагавыя аркестры ў Шклове і Нясвіжы), ўдарных, народных інструментаў («янычарская музыка» і «літоўская музыка» у Нясвіжы)^[35].

Некаторыя калектывы мелі групы вакалістаў або цэлыя хоры («княжацкія капэлы», у Шклове так званыя «пявучыя музыкі»). Аркестры суправаджалі спектаклі прыгонных тэатраў, балі, паляванне, рэлігійныя службы, ваенныя парады^[36]. Сярод вядомых кампазітараў ― немец Ян Давід Голанд, чэх Эрнест Ванжура і іншыя^[37].

Нясвіжская капэла Радзівілаў

Музычнае мастацтва ў галоўнай рэзідэнцыі Радзівілаў ― Нясвіжы ― пачало развівацца пры Мікалаю Радзівілу «Чорным». У Нясвіжы прыдворнымі музыкамі князя былі Цыпрыян Базылік з Серадзі і Вацлаў з Шамотул. Песенныя тэксты на польскай мове пісалі Мікалай Рэй і Андрэй Тшэцескі. У нясвіжскім палацы штодня раніцай, днём і ўвечары збіралася ўся сям’я на чытанне Свяшчэннага Пісання, малітву і спевы рэлігійных песень, аднагалосныя і шматгалосныя^[38].

Далейшым працягам музычных традыцый стала стварэнне нясвіжскай капэлы Радзівілаў, якая існавала ў 1724—1809 гадах. Яна была заснавана Міхаілам Казімірам Радзівілам па мянушцы «Рыбанька». Капэла іграла падчас баляў, святаў, ваенных парадаў, касцельных службаў, а з 1746 года і тэатральных паказаў. Выступала таксама ў загарадным палацы ў Альбе, суправаджала выезды ў радзівілаўскія вотчыны Белае, Мір, Жолква і Алыка. Да 1746 года мела камерны характар і складалася з замежных музыкантаў (італьянцаў, немцаў, чэхаў), пазней склад яе пашырыўся (у 1751, 1757—1759 гадах у капэле было 25 чалавек, у 1784 годзе ― 107 чалавек, пераважалі палякі, беларусы і літоўцы, свабодныя і прыгонныя, сярод іх вядомыя скрыпач Мацей з Карэлічаў, Я. Ценціловіч, які стаў капельмайстрам).

У 1780 годзе князь Караль Станіслаў Радзівіл, вядомы як «Пане Каханку», запрасіў музыкантаў Дж. Альберціні (капельмайстар у 1781—1784 гадах), Дж. Канстанціні (скрыпка), Я. Е. Флайшман (віяланчэль), Я. Д. Голанда (клавесін, капельмайстар у 1782—1802 гадах), увёў у капэлу спевакоў В. Нікаліні, А. Калаўзека, А. Данезі, спявачак Герман, К. Вертэр. Апошнім капельмайстрам (1804—1809) быў мясцовы музыкант А. Аляксандровіч^[39].

Слонімская капэла Агінскіх

Слонімская капэла з'яўлялася прыдворным тэатрам гетмана вялікага літоўскага Міхала Казіміра Агінскага. Была адкрыта ў 1765 годзе і праіснавала да 1793 года. Абслугоўвала тэатральныя паказы, балі, касцельныя службы, здзяйсняла канцэртныя паездкі (у 1780 выязджала ў Шклоў). Першапачаткова капэла складалася з 12 чалавек, ў 1776 годзе прадстаўляла сабой вялікі ансамбль інструменталістаў і вакалістаў (53 чалавек) на чале з Ю. Паўлі і А. Данезі. Ансамбль складаўся пераважна з палякаў і беларусаў, часткова з прыгонных, якія атрымалі прафесійную падрыхтоўку (была нявялікая колькасць замежных музыкантаў ― нямецкіх і чэшскіх інструменталістаў і дырыжораў, італьянскіх спевакоў). Сярод іх Райскі ― адзін з таленавітых музыкантаў капэлы, прыгонны Радзівілаў, працаваў у Слоніме ў 1775—1780. Росквіт дзейнасці капэлы ставіцца да 1780. С першай паловы 1780-х гг. яна паступова прыходзіць у заняпад, меньшается яе склад у сувязі з пераходам многіх замежных музыкантаў у Нясвіжскую капэлу Радзівілаў. Часовы ўздым слонімскія капэла і тэатр перажылі ў канцы 1780-пачатку 1790-х, аднак да 1792 аркестр налічваў толькі 12 музыкантаў^[40].