Рымская Дакія
Рымская Дакія (лац.: Dacia Romana 106—271 гг. н.э.) — рымская правінцыя, утвораная ў 101—106 гг. н.э. імператарам Траянам пасля заваявання рымлянамі цэнтральнай часткі тэрыторыі гісторыка-геаграфічнай вобласці Дакіі, да гэтага населенай індаеўрапейскім народам дакамі. Уяўляла галоўным чынам сыравінны прыдатак імперыі (здабыча золата, срэбра, жалезных руд у Карпатах), правінцыя дасягнула найвышэйшага росквіту ў другой палове II стагоддзя, калі былі заснаваны рымскія гарады, пракладзена сетка дарог, а асноўная маса аўтахтоннага насельніцтва падверглася інтэнсіўнай антычнай раманізацыі. Сталіцай правінцыі быў горад Сармізегетуза. У III стагоддзі нашай эры пачынаецца заняпад імперыі, аслабленне яе эканамічнай і ваеннай магутнасці. Рымская Дакія афіцыйна спыняе сваё існаванне ўжо ў 271 годзе, аднак нейкая аморфная раманамоўная агульнасць захоўваецца ў сельскай мясцовасці Дакіі (пазней Трансільваніі) на працягу ўсяго сярэдневяковага перыяду. Менавіта на яе аснове, хоць і з моцнымі грэчаскімі, і асабліва славянскімі, уплывамі, адбываецца станаўленне сярэдневяковай валашскай дзяржаўнасці, а затым сучасных румынскай і малдаўскай рэспублік.
| Гістарычная дзяржава | |
| Рымская Дакія | |
|---|---|
| Roman Dacia | |
 | |
| Сталіца | Ульпія Траяна |
| Мова(ы) | дэ-юрэ: латынь, дэ-факта: дакская |
| Афіцыйная мова | лацінская мова |
| Форма кіравання | манархія |
| Гісторыя | |
| • 106—271 | Правінцыя |
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |
Перадгісторыя
Варта адрозніваць кампактную правінцыю Рымскую Дакію ад больш шырокай гісторыка-геаграфічнай вобласці Дакія, бо далёка не ўся тэрыторыя апошняй была непасрэдна падпарадкавана рымлянамі. Рымская Дакія займала толькі частку тэрыторыі Дакіі і адпаведна частку тэрыторыі сучаснай Румыніі. Рымская Дакія ўключала наступныя сучасныя вобласці Румыніі: Трансільванія (Ардзял), Банат, Алтэнія. Хоць паводле некаторых даных, у тым ліку і картаграфічных, каля 120 года н.э. Рымская імперыя кароткачасова кантралявала большую частку тэрыторыі Дакіі, уключаючы Мунтэнію, паўднёвую траціну Малдавіі і Бесарабіі. У часы Рымскай імперыі да Дакіі прылічалі вялікія горныя і раўнінныя тэрыторыі, якія прылягалі да поўначы Балканскага паўвострава і размяшчаліся паміж Цісай, Дунаем, Днястром і Карпатамі. Дакія стала адзінай рымскай правінцыяй, размешчанай на поўнач ад Дуная, які да моманту заваявання разглядаўся як натуральная паўночная мяжа імперыі. Таму Дакія мела вялікае ваенна-стратэгічнае і эканамічнае значэнне для Рыма як важны ўсходні фарпост імперыі.
Рымскае заваяванне
Карэнныя жыхары гэтай вобласці дакі прылічаліся да фракійска-гецкага племя і мелі індаеўрапейскае паходжанне. Акрамя іх на перыферыі вобласці ў дарымскі і рымскі час пражывалі таксама сарматы, скіфы, геты і інш. Частымі набегамі, асабліва пад правадырствам Дэцэбала пры імператары Даміцыяне, яны трывожылі рымскія межы.У 85—88 гадах н.э. ішлі так званыя Дакійскія войны Даміцыяна, якія не змаглі пазбавіць першабытнаабшчынных дакаў суверэнітэту.
Пазней імператар Траян вырашыў звярнуцца да знішчальнай вайны для канчатковага падпарадкавання Дакіі. У двух паходах (101—102 і 105—107 гадоў н.э.) дакі былі разбіты, іх галоўны горад Сармізегетуза быў узяты, большая частка краіны была пераўтворана ў рымскую правінцыю са значнай колькасцю рымскіх калоній.
З-за свайго ўскраіннага становішча жыццё ў Рымскай Дакіі было далёкае ад міжземнаморскай ідыліі рымскіх віл Італіі, Іспаніі ці Праванса. Увесь час успыхвалі паўстанні непакорных дакскіх плямёнаў супраць рымскага валадарства; пазней узмацняецца націск мігруючых груп скіфскага і германскага паходжання. Прыблізна 100 гадоў з няпоўных 170 гадоў свайго існавання Рымская Дакія была абхоплена паўстаннямі, якія рымскія войскі маглі душыць. Правінцыя існавала ва ўмовах пастаяннага ваеннага становішча.
Жыццё і эканоміка
Багатыя радовішчы золата былі адной з прычын заваявання тэрыторыі Дакіі[1]. Як паказваюць даныя, сабраныя на аснове імёнаў каланістаў, правінцыя была каланізавана перасяленцамі з усяго рымскага свету, але асноўную масу складалі, відаць, адстаўныя воіны з паўночнай і цэнтральнай Італіі, якія прывозілі жонак са сваіх родных месцаў. На Калоне Траяна на барэльефах паказана, як журботных дакаў выводзяць з краіны. Супраць такога факту, усё астатняе здагадкі. Аўтахтоннае насельніцтва ў якасці рабоў было прададзена ў іншыя правінцыі Рымскай імперыі. «Свабодныя дакі» сышлі ў горы і ў паўночныя мясцовасці ад Карпацкіх гор, на тэрыторыю цяперашняй Украіны і Беларусі. Вельмі інтэнсіўнай раманізацыі за адносна невялікі прамежак часу падверглася насельніцтва, якое прыйшло з іншых правінцый. Па розных ацэнаках, раманамоўнае насельніцтва Дакіі складала каля 1 млн чалавек на канец рымскага кіравання. Народная латынь узяла на сябе ролю лінгва франка рэгіёна. Лінгвістычны аналіз румынскай мовы паказвае, што разам з рымлянамі ў Дакію пракралася і ранняе хрысціянства, хоць нераманізаваныя рэгіёны, відаць, заставаліся язычніцкімі значна даўжэй. З-за аддаленасці вобласці субстратны ўплыў аўтахтоннай культуры і мовы на жыццё правінцыі быў значным. Найбольш вядомымі рымскімі гарадамі Дакіі былі: сталіца Сармізегетуза, Драбета, Апулум, Паралісум, Ромула, Напока і іншыя, размешчаныя пераважна ў пагорыстай і горнай вобласці Карпат. Большасць з іх была пабудавана на месцы больш ранніх паселішчаў дакаў. Знаходзячыся сярод варварскіх плямёнаў, Рымская Дакія ўвесь час падвяргалася нападам. У 271 годзе н.э. рымскі імператар Аўрэліян прыняў рашэнне эвакуіраваць на правы бераг Дуная рымскія войскі і грамадзянскае насельніцтва, дзе на тэрыторыі Мёзіі і Фракіі былі створаны дзве новыя правабярэжныя правінцыі: Дакія Прыбярэжная (лац.: Ripensis) і Дакія Унутраная (лац.: Mediterranea).
Этнаграфія
У левабярэжнай Дакіі, якую кароткачасова займалі готы, вандалы, гепіды, карпы, сарматы, відавочна, засталася і частка ранейшага раманізаванага насельніцтва. Рымская эвакуацыя, нягледзячы на яе задакументаваную планамернасць і мэтанакіраванасць, верагодна, закранула толькі рымскія войскі, а таксама рымскую гарадскую верхавіну. Рымскія гарады прыхлдзяць у заняпад, рымская тапаніміка знікае цалкам, лацінскі алфавіт выходзіць з ужытку. Асноўным заняткам астатніх раманцаў становіцца адгонная жывёлагадоўля, у першую чаргу авечкагадоўля. Нягледзячы на сыход рымскіх войскаў і заняпад гарадоў, частка даволі шматлікага раманамоўнага насельніцтва, відаць, захавалася і на поўнач ад Дуная. Ускосным доказам таго, што большая частка раманскага насельніцтва засталася ў Паўночнай Дакіі, служыць той факт, што пасля эвакуацыі ў новаўтворанай Паўднёвай Дакіі сапраўды пачашчаецца выкарыстанне лацінскай мовы, аднак колькасць каланістаў было невялікая, і ў наш час гэты рэгіён з'яўляецца практычна цалкам славянскім.
З прычыны захавання раманамоўных жыхароў на поўнач ад Дуная працэсы моўнай раманізацыі, хутчэй за ўсё, працягваліся тут і пасля роспуску рымскай дзяржаўнасці. Больш таго, да прышэсця славян мясцовае раманамоўнае насельніцтва захоўвае некаторыя кантакты з Італіяй у III—V стст., а таму зона распаўсюджвання народнай латыні на поўнач ад Дуная працягвае пашырацца. Пад уплывам дакійскага субстрата адбываецца станаўленне так званай балканскай латыні — мясцовага раманскага ідыёма — роднай мовы дака-рымлян. Паміж III і V стагоддзямі нашчадкаў жыхароў тэрыторыі былой Рымскай Дакіі можна ўмоўна называць дака-рымлянамі (па аналогіі з гала-рымлянамі), а арэал іх пасялення — Дакараманіяй. Эканоміка-матэрыяльны і культурны ўзровень правінцыі падаюць і доўгі час застаюцца на вельмі нізкім узроўні. Асаблівасцямі дака-рымскага арэала з'яўляюцца поўная дэградацыя гарадскіх рымскіх паселішчаў і адпаведна поўная страта традыцый класічнай рымскай антычнасці. Пазней валашская культура сфарміравалася ўжо на аснове змяшання праваслаўных грэка-славянскіх традыцый з прыкметнымі венгерскімі і цюркскімі ўплывамі.
Сярэднявечча і сучаснасць
У VI—X стст. раманамоўныя валахі інтэнсіўна кантактавалі з мігруючымі славянскімі плямёнамі, а пасля XII стагоддзя ядро раманамоўнай Дакіі (Трансільванія) было надоўга заваявана венграмі. Цяпер цэнтральная тэрыторыя Дакіі размешчана ў межах суверэннай рэспублікі Румынія, шэраг перыферыйных рэгіёнаў — у складзе Сербіі, Венгрыі, Украіны і Малдовы.
Зноскі
Літаратура
- Кругликова И. Т. Дакия в эпоху римской оккупации / Под ред. В. Н. Дьякова; Ин-т истории, Ин-т истории мат. культуры АН СССР. — М.: Изд-во АН СССР, 1955. — 168 с. — (Причерноморье в античную эпоху; Вып. 8).
