Савет Народных Камісараў СССР

Стварэнне Савета Народных Камісараў СССР у якасці выканаўчага органа Цэнтральнага Выканаўчага Камітэта СССР (ЦВК СССР) было прадугледжана Дагаворам аб утварэнні СССР. У гэтым дагаворы ўпершыню была выкарыстана абрэвіятура «Саўнаркам».

Правобразам Саўнаркама СССР быў Савет Народных Камісараў Савецкай Расіі — першая ў гісторыі савецкай дзяржавы калегія старшыняў камісій, якім было даручана «кіраванне асобнымі галінамі дзяржаўнага жыцця». Утвораны дэкрэтамі 2-га Усерасійскага з'езду Саветаў і УЦВК 27 кастрычніка 1917 года^[1], за пяць гадоў да ўтварэння СССР, Савет Народных Камісараў пад старшынствам У. І. Леніна з'яўляўся ўрадам Расійскай Савецкай Рэспублікі (з 1918 года — РСФСР). Пасля ўтварэння СССР, Савет Народных Камісараў РСФСР каардынаваў дзейнасць савецкіх рэспублік, якія ўвайшлі ў склад Савецкага Саюза, фактычна стаўшы першым урадам СССР у перыяд паміж падпісаннем Дагавора аб утварэнні СССР 29 снежня 1922 года і фарміраваннем Савета Народных Камісараў СССР 6 ліпеня 1923.

Першы склад Саўнаркама СССР быў зацверджаны на 2-й сесіі ЦВК СССР 6 ліпеня 1923 года:

• Старшыня — У. І. Ленін
• Намеснікі старшыні: Л. Б. Каменеў, А. І. Рыкаў, А. Д. Цюрупа, У. Я. Чубар, Р. К. Арджанікідзэ, М. Д. Арахелашвілі
• Народныя камісары агульнасаюзных наркаматаў: па замежных справах — Г. В. Чычэрын, па ваенных і марскіх справах — Л. Д. Троцкі, знешняга гандлю — Л. Б. Красін, шляхоў зносін — Ф. Э. Дзяржынскі, пошт і тэлеграфаў — І. М. Смірноў
• Народныя камісары аб'яднаных наркаматаў: ВСНГ — А. І. Рыкаў, харча — М. П. Бруханаў, працы — В. У. Шміт, фінансаў — Г. Я. Сакольнікаў, Рабоча-Сялянскай інспекцыі — В. У. Куйбышаў.

17 ліпеня 1923 года Савет Народных Камісараў СССР апавясціла ЦВК саюзных рэспублік і іх Саветы Народных Камісараў пра тое, што ён прыступіў да выканання ўскладзеных на яго задач.

У Канстытуцыі СССР 1924 года Саўнаркам СССР быў вызначаны як выканаўчы і распарадчы орган ЦВК СССР^[2], а з прыняццем Канстытуцыі СССР 1936 года ён атрымаў альтэрнатыўную назву — Урад СССР^[3] — і набыў статус вышэйшага выканаўчага і распарадчага органа дзяржаўнага кіравання Савецкага Саюза^[4].

Падчас Вялікай Айчыннай вайны дзейнасць народных камісарыятаў СССР была падпарадкавана Дзяржаўнаму камітэту абароны — надзвычайнаму органу кіравання пад кіраўніцтвам Старшыні СНК СССР І. В. Сталіна, які быў створаны на перыяд вайны і валодаў усёй паўнатой улады ў СССР^[5].

15 сакавіка 1946 года Саўнаркам СССР быў ператвораны ў Савет Міністраў СССР^[6]. Закон аб пераўтварэнні саюзнага ўрада таксама прадугледжваў пераназванне падведамных Ураду СССР саюзных органаў. Адпаведна народныя камісарыяты СССР былі пераназваны ў міністэрствы СССР, а наркамы — у міністраў. 25 лютага 1947 гады былі ўнесены адпаведныя змены ў Канстытуцыю СССР.

Савет Народных Камісараў СССР складаўся з наступных твараў:

• Старшыня Савета Народных Камісараў СССР
• Намеснікі старшыні СНК СССР
• Народныя камісары СССР — кіраўнікі народных камісарыятаў СССР
• Старшыня Дзяржаўнай планавай камісіі СССР (з 1936 года)
• Старшыня Камісіі савецкага кантролю (з 1936 года)
• Старшыня камітэта нарыхтовак (з 1936 года)
• Старшыня камітэта па справах мастацтваў (з 1936 года)
• Старшыня камітэта па справах вышэйшай школы (з 1936 года)

У склад СНК СССР таксама ўваходзілі з правам дарадчага голасу прадстаўнікі рэспублік Саюза ССР, члены ЦВК СССР, старшыня Аб'яднанага дзяржаўнага палітычнага ўпраўлення (АДПУ) і кіраўнік Цэнтральнага статыстычнага ўпраўлення. У дадатак, да ўдзелу ў пасяджэннях Саўнаркама СССР дапушчаліся старшыні саўнаркамаў саюзных рэспублік і, па асобай пастанове СНК СССР, іншыя твары^[7].

На працягу дзейнасці СНК СССР неаднаразова змянялася колькасць і назвы органаў дзяржаўнага кіравання з прычыны стварэння новых устаноў і падзелу, зліцця і скасавання раней створаных. Адпаведна змяняўся склад Савета Народных Камісараў СССР.

Паводле Канстытуцыі СССР 1924 года, Савет Народных Камісараў СССР падпарадкоўвалася ЦВК СССР і яго Прэзідыуму, якія мелі права прыпыняць і адмяняць пастановы і распараджэнні СНК, а таксама распараджэнні наркамаў СССР пры відавочнай неадпаведнасці гэтага распараджэння саюзнай Канстытуцыі, заканадаўству СССР ці заканадаўству саюзнай рэспублікі. Пачынаючы з 1938 года, Савет Народных Камісараў СССР утвараўся Вярхоўным Саветам СССР і быў яму падсправаздачны (а ў прамежках паміж сесіямі — Прэзідыуму Вярхоўнага Савета СССР).

Старшыня Савета Народных Камісараў СССР

Старшыня Савета Народных Камісараў СССР з'яўляўся кіраўніком савецкага ўрада. Прызначэнне на пасаду старшыні адбывалася пры зацвярджэнні складу ўрада на сесіі ЦВК СССР (з 1938 года — Вярхоўнага Савета СССР).

Старшыні Савета Народных Камісараў СССР

• Уладзімір Ільіч Ленін (6 ліпеня 1923 — 21 студзеня 1924)
• Аляксей Іванавіч Рыкаў (2 лютага 1924 — 19 снежня 1930)
• Вячаслаў Міхайлавіч Молатаў (19 снежня 1930 — 6 мая 1941)
• Іосіф Вісарыёнавіч Сталін (6 мая 1941 — 15 сакавіка 1946)

Пры старшыне Саўнаркама СССР дзейнічаў штат яго намеснікаў.

• Урад СССР
• Савет Міністраў СССР
• Савет Народных Камісараў РСФСР
• Спіс міністраў прамысловасці Расіі
• Савет Працы і Абароны

Войны і ўзброеныя канфлікты з удзелам СССР у 1922-1946 г.

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Савет Народных Камісараў СССР
• Кіраўнікі Расіі і Савецкага Саюза, біяграфічна-храналагічны даведнік
• Государственная власть СССР. Высшие органы власти и управления и их руководители. 1923—1991 гг. Историко-биографический справочник./Сост. В. И. Ивкин. Москва, 1999.
• Нелидов, А. А. Совет Министров // Советская историческая энциклопедия : под ред. Е. М. Жукова. — М.: Советская энциклопедия,1973—1982.