Сельская гаспадарка Беларусі

У 2010 годзе сельская гаспадарка забяспечыла 7,5 % ВУП краіны (12 225 млрд рублёў), у 2000 — 11,6 %^[1]. Пры гэтым на сельскую гаспадарку ў 2010 годзе прыйшлося 17,1 % усіх інвестыцый у асноўны капітал (у 2000 годзе — 6,8 %)^[1]. У 2010 годзе ў сельскай гаспадарцы было занята 9,7 % насельніцтва краіны (у 2000 годзе — 14,1 %)^[1]. Сярэдні заробак у сельскай гаспадарцы з'яўляецца самым нізкім сярод усіх галін эканомікі і складае 815 200 рублёў (2010; 67 % ад сярэднерэспубліканскага ўзроўню)^[1].

Аснову сельскай гаспадаркі складаюць калгасы і саўгасы, якія звычайна пераўтвораны ў агракамбінаты і іншыя арганізацыйныя формы. Яны дзейнічаюць на рыначнай аснове з актыўнай дзяржаўнай падтрымкай і асобнымі элементамі планавання. На іх долю прыпадае 99,6 % вытворчасці льновалакна, 98,6 % цукровых буракоў, 93,6 % збожжа, 86,8 % мяса, 86,5 % малака, 67,7 % яек, 12,9 % гародніны, 11,1 % бульбы, 7 % воўны^[1]. Гаспадаркі насельніцтва, якія практычна не карыстаюцца дзяржаўнай падтрымкай, вырабляюць 88,7 % воўны, 86,9 % бульбы, 81 % гародніны, 32,2 % яек, 13,3 % малака, 12,7 % мяса^[1]. Фермерскія гаспадаркі (асабістыя гаспадаркі, якія аформлены як юрыдычныя асобы) не гуляюць вялікай ролі і вырабляюць 6,1 % гародніны, 4,3 % воўны, 2 % бульбы, 1,4 % збожжа і цукровых буракоў, 0,5 % мяса^[1].

Сукупная плошча сельскагаспадарчых зямель на пачатак 2011 года — 8897,5 тыс. га (5510,5 тыс. га — ворныя землі, 3240,6 тыс. га — лугавыя землі). 16,4 % земляў былі меліяраваны^[1]. З 5510,5 тыс. га ворных зямель 4698,2 тыс. га знаходзяцца ў карыстанні сельгасарганізацый, 682,1 тыс. га — у карыстанні грамадзян (у 2001 годзе — 1022 тыс. га), з якіх 640 тыс. га адведзена пад асабістыя падсобныя гаспадаркі, а 31,6 тыс. га — пад дачы, яшчэ 85,4 тыс. га знаходзіцца ў карыстанні фермерскіх гаспадарак^[1].

У 2010 годзе ўсімі гаспадаркамі краіны было выраблена сельскагаспадарчай прадукцыі на 35,6 трлн рублёў (у бягучых цэнах). 55,2 % складала прадукцыя раслінаводства, 44,8 % — жывёлагадоўлі. Каля 2/3 прадукцыі было выраблена ў сельгасарганізацыях (менш за палову сукупнай прадукцыі раслінаводства, амаль 90 % прадукцыі жывёлагадоўлі), каля 1/3 — у асабістых гаспадарках насельніцтва, каля 1 % — у фермерскіх гаспадарках^[1]. Доля сельгасарганізацый у вытворчасці збожжа складае 93,6 %, бульбы — 11,1 %, гародніны — 12,9 %^[1].

За 2000-10 гады колькасць тэхнікі ў гаспадарках прыкметна скарацілася. Колькасць трактароў знізілася з 72,9 тыс. у 2000 годзе да 47,3 тыс. на пачатак 2011 года, колькасць грузавых аўтамабіляў — з 46,3 тыс. да 25,1 тыс., збожжаўборачных камбайнаў — з 17,1 тыс. да 11,4 тыс., сіласа- і кормаўборачных камбайнаў — з 7,2 тыс. да 2,6 тыс.^[1]. Павялічылася толькі колькасць буракаўборачных камбайнаў і трактарных апырсквальнікаў і апыляльнікаў^[1]. Большасць сельскагаспадарчай тэхнікі — беларускай вытворчасці (Мінскі трактарны завод, Лідсельмаш, Гомсельмаш і іншыя). Штогадовае вытворчасць трактароў за 2000-10 гады вырасла з 22 470 да 44 370, трактароў магутнасцю больш 100 конскіх сіл — з 2617 да 9454, збожжаўборачных камбайнаў — з 445 да 2035^[1]. Значная частка новай тэхнікі, аднак, пастаўляецца на экспарт. У выніку зніжэння агульнай колькасці сельгастэхнікі, забяспечанасць сельскагаспадарчай зямлі трактарамі знізілася з 15 трактароў на 1000 га ворыва ў 2000 годзе да 10 у 2010 годзе^[1].

Асноўная частка выкарыстоўваных угнаенняў — мясцовай вытворчасці (найбуйнейшы вытворца калійных угнаенняў — «Беларуськалій», азотных — «Гродна Азот»). За 2000-10 гады вытворчасць азотных угнаенняў вырасла з 597 да 761 тыс. тон, фосфарных — з 87 да 192 тыс. тон, калійных — з 3,4 да 5,2 млн тон^[2], вапняковай і даламітавай мукі — з 1,5 да 1,9 млн тон^[1]. Унясенне мінеральных угнаенняў пад сельскагаспадарчыя культуры павялічылася за гэты ж перыяд з 850 да 1323 тыс. тон, у тым ліку азотных угнаенняў з 270 да 463 тыс. тон, фосфарных з 119 да 230 тыс. тон, калійных з 462 да 630 тыс. тон^[1]. У разліку на адзін гектар ворных зямель прырост склаў з 169 да 284 кг^[1]. Сукупнае ўнясенне арганічных угнаенняў павялічылася з 35,9 да 43,2 млн тон^[1].

Падрыхтоўкай спецыялістаў у сферы сельскай гаспадаркі займаюцца Беларускі дзяржаўны аграрны тэхнічны ўніверсітэт (Мінск), Беларуская дзяржаўная сельскагаспадарчая акадэмія (горад Горкі, Магілёўская вобласць) і Гродзенскі дзяржаўны аграрны ўніверсітэт, падраздзяленні іншых ВНУ, а таксама шэраг спецыялізаваных сярэдніх спецыяльных навучальных устаноў.

У 2005-10 гадах рэалізоўвалася дзяржаўная праграма адраджэння і развіцця вёскі. У рамках гэтай праграмы, напрыклад, у 2007 годзе было выдаткавана 2,5 млрд. долараў, аднак эканамічны эфект быў нязначным, што было прызнана і ўрадам^[3]. Тым не менш, праграма не была прыпыненая. Толькі за першыя тры гады яе рэалізацыі ў Беларусі было пабудавана 666 аграгарадкоў з неабходнай інфраструктурай^[3]. Да 2008 годзе ўзровень датацый у сельскай гаспадарцы дасягнуў 60% пры сусветнай норме ў 20-30%. На 1 снежня 2010 года запазычанасць па крэдытах і пазыках сельскай гаспадаркі склала 18,1 трлн. рублёў (6 млрд. долараў па тагачаснаму курсу)^[4].

Тым не менш, нягледзячы на значныя датацыі, шэраг экспертаў лічыць беларускую сельскую гаспадарку неэфектыўнай. Былы міністр сельскай гаспадаркі Леанід Русак паведаміў, што значная частка беларускай прадукцыі нават з улікам вялікіх датацый каштуе даражэй, чым еўрапейская, што прыводзіць да стратнасці экспарту^[5]. Напрыклад, мяса-малочная прадукцыя пастаўляецца ў Расію па коштах, якія не пакрываюць выдаткі на вытворчасць гэтай прадукцыі^[5]. На вытворчасць аднаго кілаграма мяса ў Беларусі выдаткоўваецца ў 8-10 разоў больш электраэнергіі, чым у развітых краінах, а вытворчасць аднолькавай колькасці малака і ялавічыны патрабуе значна большай колькасці кармоў^[5]. Яшчэ адной важнай праблемай сельскай гаспадаркі з'яўляецца састарэлая матэрыяльна-тэхнічная база^[5].

Хоць «Праграма адраджэння і развіцця вёскі» была матывавана тым, што «у ходзе ліберальных рэформ першай паловы 90-х гадоў ХХ стагоддзя многае з дасягнутага было разбурана», ураджай бульбы ў Беларусі так і не дасягнуў узроўню 1993 года, калі быў таксама дасягнуты рэкордны ўзровень вытворчасці мяса^[6]. Толькі ў 2004 годзе быў дасягнуты ўзровень ураджайнасці збожжавых 1990 і 1993 гадоў^[6].

На думку эканаміста Сяргея Балыкіна, адсутнасць прыватнай уласнасці на зямлю таксама перашкаджае развіццю сельскай гаспадаркі^[7]. На яго думку, зрабіць сельскую гаспадарку больш эфектыўнай мог бы пачатак банкруцтва стратных прадпрыемстваў, што, аднак, не робіцца кіраўніцтвам краіны па ідэалагічных меркаваннях^[7]. Эканаміст Міхаіл Залескі прыводзіць прыклад, што прыватныя гаспадаркі забяспечваюць вялікую частку вытворчасці бульбы і гародніны. Гэта сведчыць аб высокай эфектыўнасці развіцця фермерскіх гаспадарак у Беларусі^[5].

Перад сельскай гаспадаркай існуе план: да 2015 года атрымаць 7 млрд. долараў ад экспарту^[4].

Статыстыка Харчовай і сельскагаспадарчай арганізацыі ААН пра Беларусь

Паводле статыстыкі Харчовай і сельскагаспадарчай арганізацыі ААН (ФАО), Беларусь знаходзіцца на другім месцы ў свеце пасля Польшчы па плошчы сельскагаспадарчай зямлі, якая засеяна трыцікале (516,6 тыс. га), і на чацвёртым месцы па яго зборы (1,78 млн тон супраць 2 млн у Францыі, 2,5 млн у Германіі і 5,2 млн у Польшчы)^[8]. Беларусь знаходзіцца на пятым месцы ў свеце па плошчы сельскагаспадарчай зямлі пад жытам (448 тыс. га) і на чацвёртым месцы ў свеце па яго зборы (1,2 млн тон супраць 4,3 млн у Расіі і Германіі і 3,7 млн у Польшчы)^[8]. Беларусь таксама знаходзіцца на восьмым месцы ў свеце па плошчы сельскагаспадарчай зямлі пад бульбай і на дзесятым месцы па яе зборы (7,1 млн тон супраць 73,3 млн у лідара, Кітая)^[8].

Сярэдняя ўраджайнасць у беларускай сельскай гаспадарцы звычайна знаходзіцца на прыблізна аднолькавым узроўні з ураджайнасцю ў суседніх краінах. Тым не менш, Беларусь значна саступае ва ўраджайнасці ў параўнанні з краінамі Заходняй Еўропы і ЗША (а ў шэрагу выпадкаў — і з краінамі Лацінскай Амерыкі і Азіі). Па ўраджайнасці кукурузы Беларусь знаходзіцца на шостым месцы з канца ў Еўропе, ураджайнасць бульбы ўтрая ніжэй аналагічнага ўзроўню ў ЗША, ураджайнасць жыта і ячменю ў 2-3 разы ніжэй за аналагічны ўзровень Вялікабрытаніі, Германіі, Швецыі, Францыі, Бельгіі, Нідэрландаў^[8].

Агульныя паказчыкі

• Вытворчасць галоўных сельскагаспадарчых культур на душу насельніцтва

• Сярэдняя ўраджайнасць збожжавых культур, ц/га^[1]:

• Агульная пасяўная плошча, тыс. га^[1]:

• Пасяўная плошча паводле абласцей, тыс. га^[1]:

• Пасяўная плошча пад розныя культуры (чырвоны — збожжавыя, залаты — бульба, зялёны — кармавыя, шэры — іншыя)^[1]: