Ша-шен дер
Ша-шен дер йа суицид (латинан маттера sui caedere «ша вер») — хуъушехь ша шена тоьхна хӀаллакхилар ду[1].
| Ша-шен дер | |
|---|---|
 Ша-шен дер (Мане Эдуардан сурт) | |
 Медиафайлаш Викилармехь |
Суицидан бахьанаш йукъахь ду — синӀаткъаман цамгарш а (царна йукъахь депресси а, биполяран карзахалла а, аутизм спектран карзахаллаш а, шизофрени а, стеган цамгарш а, сингаттаме цамгарш а), физически цамгарш а (масала дӀа ца долу гӀелдалар), психотропан молханаш мийлар а, маларийн цамгар а[2][3][4][5].
Ша кхоа ца вар (масала тӀамехь а, къаьсттина халчу хьолехь а) турпалалла санна лоруш ду; башхо йоцу суицидах а, альтруистан суицидах а къастадо иза.
Дерригдуьненан могушалла Ӏалашйаран организацин (ВОЗ-ан) хаамашца, хӀора шовзткъе секундехь суицид ярца цхьа стаг хӀаллакхуьлу. ХӀора дийнахь дуьненахь кхо эзар адамо суицид йо. ХӀора шарахь цхьа миллион адамо суицид йо.
Ша-шен деран уггара лахара гайтамаш бу Латинан Америкехь а, Ӏаьрбойн а, цхьайолчу азиатийн а пачхьалкхашкахь. Суицидийн йуккъера барам бу Къилбаседера а Йуккъерачу а Европехь а, Къилбаседа Америкехь а, Къилба-Малхбале Азехь а, Тийначу Ӏапказан Малхбузера декъехь а (Австрали а, Канада а, ХӀинди а, Керла Зеланди а, Америкин Цхьанатоьхна Штаташ а). 2008-чу шеран ша-шен деран уггар лакхара гайтамаш бара Литвахь а, Беларусехь а, Россехь а, Шри-Ланкехь а, Кхазакхстанехь а, Мажаройчоьнах а, Японехь а, Украинехь а, Латвехь а[6].
Суицидийн бахьанаш
Билгалдоху рогӀера суицидийн бахьанаш:
- Стеган дахарехь йолу проблемаш:
- ямартло яр;
- доьзалан девнаш а, дӀасакъастар а[7];
- гергарчу стеган цамгар а[8], кхалхар а[9];
- ша хилар а[10][11][12], тидам цатоар а, гонаха болчу наха гӀайгӀа ца бар а[13];
- балх тӀехь а, доьшучу меттехь а аьтто цахилар[14];
- зенаш хилар а[15], банкрот хилар а[16];
- аьтто байна йукъараллин зеделларг (масала, цхьана тобанах йукъаравалар а, балхара дӀаваккхар а, карьера йохар а[17]), социале изоляци а[18];
- аутинг (адаман ца луъушехь йа пурба доцуш цуьнан сексан ориентацех а, гендеран билгалдаккхарех а лаьцна къайле нахалаяккхар а);
- хала соматични цамгар йа эрчавоккхуш сакхт[19];
- психотропан молханаш маларца йоьзна проблемаш (цу йукъахь синӀаткъаме (психологикан));
- къаьсттина депресси а, кхийолу синӀаткъаман цамгарш а (Дерригдуьненан могушалла Ӏалашйаран организацин хаамашца, 15 процент депресси йолчу наха суицид йо[20]).
- Ша-шен вуьйчу хьоле ваккхар[21]:
- Ӏалашоллин хьийзор а, эладита (сийсаздар) а, кхерор а, гӀело яр а;
- ницкъбар а[22], еттарш а;
- ХӀоттар а, дахарехь самукъа цадалар а, Ӏалашо цахилар а[23];
- Динан фанатизм (бӀарзвелла тешар) а, Ӏадатан ша-шен дер а[24].
- Сий лардархьама ша-шен дер (масала, харакири);
Тайпанаш
Ша-шен дер тайп-тайпана хуьлу. Л. З. Трегубовс а, Ю. Р. Вагинс а билгалйаьккхина цуьнан тайпанаш[25]:
- ша-шен ирхъолла
- садукъдар[26]
- хи чу эккхар
- дӀовш (талу[27][28] а, набаран молханаш а[29][30][31], наркотикан препараташ а) малар
- ша-шен дагор
- Ӏуттучу а, ирачу а герзаца суицид яр:
- долучу герзан гӀоьнца
- электричествон токаца
- хӀаваан кеманийн пилоташ хуъушехь бина авиабохамаш[32]
- лакхе тӀера охьакхетар
- мацалла хьегар
- кхераме шелдалар
Америкин Цхьанатоьхначу Штаташкахь 2005-чу шарахь ша-шен деран уггаре йаьржина кепаш йара[33]:
· долучу герзаца йина суицид — 52,1 %
· ша-шен ирхъолла— 22,2 %
· дӀовш малар — 17,6 %
· кхийолу методаш — 8,1 %
Ша-шен дер а, дин а
Дела цхьаъ веш волчу динашкахь (ислам а, керсталла а, яхӀудийн дин а) ша-шен дер къилахь лоруш ду. Делахь а, цхьацца йукъарадаккхарш хуьлу. Суицид йинчу адаман докъан ламасташ кхочуш ца до. Йукъарадаккхарш ду: синтӀаткъаме цамгар йолуш нах а, кхетам чохь ца хилла адам а, вехна хилла адам а[34]; шайн динан а, даймехкан а дуьхьа белларш а, шен ницкъ ца байта кхелхинарш а.
Сийлахьчу Къуръанехь Аннисаъ (Зударий) суратехь а, 29-чу айатехь йаздина ду:
ХӀай шаьш [Дéлах] тешнарш! Ма даа вовшийн даьхнеш шайна йукъахь харцонца, и [даьхнеш] шу вовшийн рéза долу совдéгар [даьхнеш] хилча бен . Ма дайъа шайн догӀмаш . Баккъалла а АллахӀ ву шоьца къинхéтамé.
Ортодоксан керсталлехь суицид йинчарна тӀера доӀа дан магош ду. Протестанталлехь а[35], таханлерачу католицизмехь а[36] ша-шен дер динчунна тӀера докъан ламасташ кхочушдо. Кхиболчу неха дуьхьа шен дахар дӀадалар суицид санна лара ца деза бохучу нахас даладо Ӏийсан Инжилера дешнаш:
«Шен доттагӀашна хьалхара шен са а дӀадаллал болчу безамал сов безам цхьанна а хир бац.» (Яхья 15:13)