محەممەد
محەممەدی کوڕی عەبدوڵڵا کوڕی عەبدولموتەڵیب (بە عەرەبی :أَبُو الْقَاسِم مُحَمَّد بْن عَبْد اللە بْن عَبْد المُطَّلِب بْن ھَاشِم)؛ (لەدایکبووی ٢٢ی نیسانی ٥۷١ – ٨ی حوزەیرانی ٦٣٢)[١]، موسڵمانان بە پێغەمبەری خوای دادەنێن[٢] بۆ ھەموو مرۆڤایەتی، تاوەکوو خەڵک بگەڕێنێتەوە بۆ یەکتاپەرستی و پەرستنی خوا لەسەر ڕێبازی ئیبراھیم، و لەو باوەڕەدان کە کۆتا پێغەمبەر و باشترینی دروستکراوانی خوایە و پێشەوای مرۆڤە، باوەڕیان وایە پارێزراوە لە ھەڵەکردن،[٣][٤] لەگەڵ ناوھێنانیدا دەڵێن «صلی اللە علیە وسلم» واتە «دروودی خوای لێبێت»، کە لە قورئان و سوننەتدا ئەوە ھاتووە، وایان لێدەکات سەڵاواتی لەسەر بدەن.[٥] شوێنەوارێکی زۆری لەسەر موسڵمانان بەجێھێشتووە، زۆر بەگەورەیان داناوە و شوێنی فەرمانەکان و شێوازی ژیان و پەرستشی کەوتوون، وتە و کردار و سیفەتەکانیان پاراستووە لە پەرتووکەکانی سیرە و فەرموودە، و یادی لەدایکبوونی دەکەنەوە لەمانگی ڕەبیعول ئەوەل لە ھەموو ساڵێکدا.[٦]
| موحەمەد کوڕی عەبدوڵا کوڕی عەبدولموتەليب | |
|---|---|
 | |
| «ئەحمەد، ئەبووقاسم، ئەبووتەییب، پێغەمبەری گەڕانەوە، پێغەمبەری بەزەیی، پێشەوای بەنی ئادەم، خۆشەویستی ڕەحمان، موختار، مستەفا، موجتەبا، سادق، مەسدووق، ئەمین، خاوەن شەفاعەت و پێگەی بەرز، خاوەن چاکە و پلەی بڵند، خاوەن تاج و میعراج، پێشەوای لە خواترسان، پێشەوای نێردراوان، پێغەمبەری نەخوێندەوار، پێغەمبەری خوا، دوایین پێغەمبەر، پێغەمبەری مەزن، چرایەکی ڕووناک، نوور، میھرەبان،.... ھتد» | |
| لەدایکبوون | ١٢ی ڕەبیعولئەوەل ٥٢ی پێش کۆچی / نیسانی ٥٧١ز مەککە |
| کۆچی دوایی | ڕەبیعولئەوەل ١١ی کۆچی / حوزەیرانی ٦٣٢ز مەدینە |
| ڕێزلێنراوە بە | ئیسلام |
| ناردن | ڕەمەزان ١٢ پ. ک / ئابی ٦١١ز, ئەشکەوتی حەراء لە مەککە |
| شوێنگەی سەرەکی | حوجرەی عائیشە لە مزگەوتی پێغەمبەر لە مەدینە |
| مێژووی یادەوەری | ١٢ی ڕەبیعولئەوەلی ھەموو ساڵێکی کۆچیی |
| شەفیعە بۆ | بەگشتی بۆ ھەموو خەڵکی بەتایبەتیش بۆ ئیمانداران |
| نەژاد | لە عەرەبە لە قوڕەیش لە نەوەی ئیسماعیل کوڕی ئیبراھیم دایکی ئامینە کچی وەھب باوکی عەبدوڵڵا کوڕی عەبدول موتەلیب دایکی بە شیری حەلیمە سەعدی، و سۆیبە باوکی بە شیری حارس کوڕی عەبدول عیز خوشک و براکانی بە شیری حەمزە کوڕی عەبدولموتەڵیب (مامی)، و ئەبووسەلەمە کوڕی عەبدئەسەد، و ئەبووسوفیان کوڕی حارس (کوڕی مامی)، و عەبدوڵڵا کوڕی حارس، و شەیما کچی حارس، و ئەنیسە کچی حارس خێزانەکانی خەدیجە کچی خووەیلید، و سوودە کچی زمعە، و عائیشەی کچی ئەبووبەکر، و حەفسە کچی عومەر، و زەینەب کچی خزیمە، و ئوم سەلەمە، وزەینەب کچی جەحش، و جوبریە کچی حارس، و ماریە قبتی، و ئوم حەبیبە، و سەفییە کچی حەیی، و مەیموونە کچی حارس کوڕەکانی قاسم، و عەبدوڵڵا، وئیبراھیم کچەکانی زەینەب، و ڕوقەیە، و ئوم کەلسوم، و فاتیمە |
لە دایک بووە لە مەککە لە مانگی ڕەبیعولئەولی ساڵی فیل، بەرامبەر ساڵی ٥٧٠ یان ٥٧١ی زایینی،[٧] پێش ئەوەی لەدایک بێت باوکی کۆچی دواییی کردووە و ھەر لە مناڵیشدا دایکی لەدەست دەدات، پەروەردە دەبێت لای عەبدولموتەڵیب کوڕی ھاشم باپیرەی پاشان لای ئەبو تاڵیب کوڕی عەبدولموتەڵیب مامی، لەو ماوەیەدا خەریکی شوانی دەبێت، پاشان بازرگانی دەکات، لە تەمەنی ٢٥ ساڵیدا ژیانی ھاوسەری پێک ھێناوە لەگەڵ خەدیجە کچی خووەیلید، کە دایکی ھەموو مناڵەکانی بووە بێجگە لە ئیبراھیم.
لە پێش ئیسلامدا حەنیفی بووە و خوای پەرستووە لەسەر ڕیبازی ئیبراھیم و پەرستنی بتی ڕەتکردووەتەوە کە لەو کاتانەدا بەربڵاوبووە لە مەککەدا، موسڵمانان لەو باوەڕەدان کە نیگای خوای پێ گەیشتووە کاتێک لە تەمەنی چل ساڵیدا بووە، سێ ساڵ بە نھێنی بانگەوازی کرد،[٨] پاشان دە ساڵی تری لە مەککە بەسەر برد بە بانگکردنی خەڵکەکەی و بازرگانەکان و سەردانکەرانی کەعبە کە دەھاتنە مەککە، لە ساڵی ٦٢٢ز کۆچی کرد بۆ شاری مەدینە کە ناودەبرا بە یەسرب، دوای ئەوەی گەورەکانی قوڕەیش کەوتنە پیلان گێڕان لێی و بانگەوازەکەیان ڕەت دەکردەوە، دە ساڵی کۆتایی ژیانی لە مەدینە بەسەر برد بە بانگەوازی ئیسلامی، و بناغەی دەوڵەتی ئیسلامیی دانا، کە دواتر فراوان بوو و مەککە و ھەموو شار و ھۆزە عەرەبییەکانی گرتەوە، و بۆ یەکەم جار عەرەبی یەکخست لەسەر یەک ئایینی یەکتاپەرستی و لە دەوڵەتێکی یەکگرتوودا،[٩][١٠] بانگەشەی بۆ دورکەوتنەوە لە ڕەگەزپەرستی و وەلانانی دەمارگیری ھۆزایەتی کرد.[١١][١٢][١٣][١٤][١٥]
سەرچاوەکانی ژیاننامەی
لەبەر ئەوەی کەسایەتییەکی کاریگەرە لە مێژوودا، بۆیە ژیان و کاروبار و بیروباوەڕی بە شێوەیەکی بەرفراوان لێدوانی لەسەر کراوە لەلایەن لایەنگران و نەیارەکانی بە درێژایی سەدەکان. موسڵمانان لە کۆن و نوێدا گرنگییان داوە بە ژیاننامەکەی بەوەی بە پەیڕەوێکی کرداری دادەنرێت بۆ ئیسلام، زانایانی ئیسلام دانراوی زۆریان لەسەر داناوە و ھەموو شتێکی پەیوەندیداریان پێوەی نوسیوەتەوە.[١٦]
قورئان
قورئان بە سەرچاوەیەکی سەرەکیی دادەنرێت لە زانینی ژیاننامەی پێغەمبەر محەممەد،[١٧] دێرینترن و باوەڕپێکراوترین سەرچاوەی ژیاننامەی پێغەمبەرە، لەبەرئەوەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی محەممەد خۆی و ھەموو موسڵمانان یەک نوسخەی قورئان کۆیان دەکاتەوە لەگەڵ جیاوازی کۆمەڵە ئیسلامییەکاندا،[١٨][١٩] لەگەڵ ئەوەی قورئان ھەموو ژیاننامەی محەممەد لە خۆناگرێت، بەڵام چەند ئاماژەدانێکی تیایە بۆ ژیانی بە دەربڕینی ئاشکرا بێت یان بە ئاماژەدان. ھەندێک لە سیفەتەکانی باسکراوە لەگەڵ بەڵگەکانی پێغەمبەرێتی، ڕەوشت و تایبەتمەندییەکانی، و باری دەروونی، و ھەندێک شت لە بارەی غەزاکانییەوە باسکراوە.[٢٠][٢١][٢٢] لەقورئاندا ٢٨٠ ئایەت باسی غەزاکان دەکات کە دەکاتە ڕێژەی (٪٤،٦٥) ی قورئان، ھەندێکیان بە ئاماژە باسیان کردووە و ھەندێکیان ڕاستەوخۆ، وەک غەزای بەدر، غەزای ئوحود، غەزای خەندەق، سوڵحی حودەیبییە، غەزای خەیبەر و فەتحی مەککە.[٢٣][٢٤][٢٥][٢٦] بۆ نموونە سوورەتی ئەحزاب باسی ژیانی پێغەمبەر دەکات لەگەڵ خێزان و ھاوەڵەکانی، و وردەکاری زۆری تێدایە دەربارەی غەزای خەندەق.[٢٧][٢٨][٢٩]
کتێبی فەرموودە
ژیاننامەی پێغەمبەر بەشێکی فراوانی گرتووە لە کتێبەکانی فەرموودەدا،[٣٠] ھەموو ئەوانەی کتێبیان لە فەرموودەدا داناوە، بەش و دەروازەی تایبەتیان داناوە لەسەر ژیانی پێغەمبەر محەممەد، و بانگەوازەکەی، و ھاوەڵەکانی، لەگەڵ ئەوەی ئەو ڕووداوانە بەپێی کات ڕیزبەند نەکراوان، لەبەرئەوەی ئەوان مەبەستیان کۆکردنەوەی وتەکانی محەممەد و کردار و فەرمان و حوکمەکانی بووە.[٣١] بەشێک لە ژیاننامەکەی لەو کێبانەدا ھاتووە بەمەبەستی بەڵگە ھێنانەوە بۆ حوکمی شەرعی، بەم ھۆیەوە زۆر بەوردی باس نەکراوە و تەنیا گێرانەوەی ھەندێک ھەواڵ بووە بەپێی ڕێبازی فەرموودەناسان.[٣٢][٣٣] زانایانی موسڵمان کۆکن لەسەرئەوەی کە ناودارترین و دێرینترین کتێب لەبارەی ھەواڵی ژیاننامەی پێغەمبەرەوە موەتتەئی مالیکە، کە کۆمەڵێک فەرموودەی دەربارەی ژیاننامە و سیفاتەکانی پێغەمبەر ھێناوە و باسێکی تایبەتی جیھادی کردووە.[٣٤][٣٥] پاشان سەحیحی بوخاری باسی چەند لایەنێکی کردووە پێش پێغەمبەرایەتی و دوای دابەزینی سروش، کتێبێکی تایبەت کردووە بە غەزاکانی و جیھاد، بەشێکی زۆر لەسیفاتەکانی و بەڵگەکانی پێغەمبەرایەتی باسکردووە، کەدەکاتە دەیەکی کتێبەکەی.[٣٦] و دواتر سەحیحی موسلیم کە بەشێکی زۆریان لە ژیانی محەممەد باسکردووە.[٣٧] ھەروەھا ھەریەکە لە ئەبووداوود،[٣٨] ئەحمەد کوڕی حەنبەل،[٣٩]ئیبن ماجە،[٤٠] و ترمزی، بەھەمان شێوە بەشێکی کتێبەکانیان تەرخان کردووە بۆ ژیانامەی پێغەمبەر بەڵام بە جیاوازی لە شێوەی ڕێکخستن و ڕیزبەندیدا.[٤١]
کتێبەکانی ژیاننامە (سیرە)
کتێبەکانی سیرە و ژیاننامە لە قۆناغێکی دواتر لە نوسیەوەی فەرموودە نوسراون، ھاوەڵەکان گرنگییان دەدا بە گێڕانەوەی ژیاننامەکەی بە زارەکی، یەکەم کەس کە گرنگی دا بە نووسینەوەی ژیاننامەکەیدا عوروە کوڕی زوبەیر بوو. پاشان ئەبان کوڕی عوسمان (مردن ١٠٥کۆچی)،[٤٢] پاشان وەھاب کوری مونەبی (مردن ١١٠ کۆچی)،[٤٣] پاشان شوڕەحەبیل کوری سەعید (مردن ١٢٣کۆچی)[٤٤] و لە دواتریش ئیبن شیھابی زوھری (مردن ١٢٤کۆچی)[٤٥] بەڵام بەشی زۆری نووسینەکانیان لە ناوچوون، نەگەیشتوون بە ئێمە، جگە لە چەند پاشماوەیەکی پەرتەوازە کە لەلایەن محەممەد کوڕی جەریری تەبەرییە گێردراوەتەوە.[٤٦][٤٧] لە دواتردا محەممەد کوڕی ئیسحاق دێت لە نووسینەوەی ژیاننامەی محەممەددا بە تەواوی و شارەزایان بە ڕاسترین کتێبی سیرەی دادەنێن لەو سەردەمەدا.[٤٨][٤٩] کتێبەکەی بە ئێمە نەگەیشتووە بەڵام ئیبن ھیشام (مردن ٢١٨ کۆچی) ھەستاوە بە گێرانەوەی کتێبەکەی بە پوختکراوەیی کە ناسراوە بە سیرەی ئیبن ھیشام.[٥٠][٥١][٥٢] تەبەری (مردووی ٣١٠ی کؤچی) لە مێژووەکەیدا بەشێوەیەکەی سەرەکی پشتی بە گێڕانەوەکانی ئیبن ئیسحاق بەستووە.[٥٣][٥٤][٥٥]
کتێبەکانی شەمائل و دەلائل
بە سەرچاوەیەکی بنەڕەتی دادەنرێت لە زانینی ژیاننامەی پێغەمبەر محەممەددا،[٥٦] ئەمانەش ئەو کتێبانەن کە دانەرەکانیان گرنگییان داوە بە باسی محەممەد و خوو ڕەوشت و سیفەتەکانی، و ھەڵسوکەوتی لە شەو و ڕۆژدا.[٥٧] زانستی شەمائیل جێگای گرینگی پێدانی زانایانی موسڵمان بووە، و یەکێک بووە لە بابەتەکانی کتێبەکان فەرموودە، دواتر زانایان کتێبی تایبەتیان لەسەر نوسیووە، ئەبول بەختەری (مردووی ٢٠٠ی کۆچی) یەکەم کەسە کتێبی لەسەر شەمائیل نوسیووە بەناوی صفة النبي، دواتر ئەبول حەسەن مەدائینی (مردووی ٢٢٤ی کۆچی) بەناوی صفة النبي، دواتر کتێبی شەمائیلە محەممەدیەکان ی ترمزی، دواتر داوود کوڕی عەلی ئەسفەھانی (مردووی ٢٧٠ی کۆچی) بەناوی الشمائل المحمدية،[٥٨] دواتر قازی ئیسماعیل مالیکی (مردووی ٢٨٢ی کۆچی) بەناوی الأخلاق النبوية، دواتر ئیبن فارس (مردووی ٢٩٥ی کۆچی) بەناوی أخلاق النبي، و چەندانی تر لەسەردەمەکانی دواتردا.[٥٩] ھەروەھا کتێبەکانی دەلائل بە یەکێکی تر لە سەرچاوە بنەڕەتییەکانی ژیاننامەکەی دادەنرێن،[٥٧][٦٠] ئەمەش ئەو کتێبانە دەگرێتەوە کە بەڵگە و نیشانەکانی پێغەمبەرایەتیی محەممەد دەسەلمێنێت بەپێی بیروباوەڕی موسڵمانان. زۆر کتێب لەم بوارەدا دانراون و ناودارترینییان بەڵگەکانی پێغەمبەرێتی بەیھقییە. هەروەها بوخاری و موسلیم بەشێک لە کتێبەکەیان تایبەت کردووە بە بەڵگەکانی پێغەمبەرایەتی.
سەرچاوەکانی تر
ھەروەھا چەندین جۆری تر سەرچاوە ھەیە، وەک کتێبەکانی تەفسیری قورئان و ھۆکانی ھاتنە خوارەوە.[٦١] بەھۆی ئەوەی بەشێکی زۆری زانایانی ئیسلامی پشت بە ڕاڤە و لێکدانەوەکانی سەدەکانی سەرەتایی سەرھەڵدانی ئایینی ئیسلام دەبەستن، لە ناویشیان ئەو ئایەتانەی پەیوەندی بە ژیانی پێغەمبەری ئیسلامەوە ھەیە. لە نموونەی ئەو کتێبانەش تفسیری ئیبن کەسیر، تەفسیری تەبەری، و ھەروەھا تەفسیری قورتوبی.[٦١] جگە لەو کتێبە مێژوویانەی بە شێوەیەکی گشتی گرینگی بە ڕووداوە مێژووییەکان داوە وەک تاری تەبەری و تاریخی ئیبن خەلدوون، ھەروەھا ئەو سەرچاوانەی جیا لە زمانی عەرەبی نوسراونەتەوە.[٦٢][٦٣]
کورتەیەکی مێژوویی
لە ڕووی سیاسییەوە، نیمچەدوورگەی عەرەبی لێک ھەڵوەشابوو، نە دەوڵەتێک یەکی دەخست و نە حکوومەتێک بەڕێوەی دەبرد، دەوڵەتە دێرینەکانی کە لە یەمەن و نەجد و دەورووبەری عێراق و شام بوون لێک ھەڵوەشابوون، و ژیانی کۆچەری دەستی بەسەر شارەکانی حیجازدا گرتبوو، و ھۆزەکان یەکەی سەرەکیی سیاسی و کۆمەڵایەتی بوون.[٦٤][٦٥] و کاروبارەکانی مەککە لە ڕێگای دارول نەدوە بەڕێوەدەبرا. لە شاری مەدینە بە شێوەیەکی گشتیی بەردەوام کێشە و ناکۆکی لە نێوان ئەوس و خەزرەج ھەبوو.[٦٦] دەوڵەتی مەنازرە لە حیرە و دەوڵەتی غەساسینە لە شام لەلایەن فارس و ڕۆمەکان ڕێگە بەگەشەیان درابوو، بۆ ئەوەی ببنە ڕێگر لەبەردەم فراوانخوازی عەرەبەکان. فارسەکان دەوڵەتی مەنازیرەیان ھەشت ساڵ پێش پێغەمبەرایەتی ڕوخاند.[٦٧]
لە ڕووی ئابوورییەوە، دەشتەکییە عەرەبەکان پشتیان بە شوانکارەیی و کۆچکردن دەبەست بۆ ئەو ناوچانەی ئاویان لێیە، ئەمەش ببووە ھۆی شەڕ بۆ دەستکەوتنی پێداویستییەکان، بەڵام لە شارەکاندا چالاکی بازرگانی و کشتوکاڵی و پیشەسازی ھەبوو، مەککە چالاکی بازرگانی تێیدا باڵادەست بوو و ڕێگەی بازرگانی نێوان شام و یەمەنی بەڕێوە دەبرد، و سوودی لە پایە ئاینییەکەی وەردەگرت بۆ پاراستنی کاروانە بازرگانیەکان.[٦٦][٦٨][٦٩] بەڵام مەدینە کشتوکاڵ تێیدا لەبرەودا بوو بەھۆی باخی میوە و خورما و ترێوە.[٦٦][٧٠] عەرەب دیناری بیزەنتی و درھەمی فارسییان بەکاردەھێنا لە ئاڵوگۆڕی بازرگانیدا، بەڵام لە ڕووی پیشەسازییەوە مەدینە ناسرابوو بە داڕشتنی جوانکاریی زێڕ و زیو، لەگەڵ دروستکردنی شمشێر و تیر و ڕم و زرێپۆش، ھەروەھا لە شارە عەرەبییەکاندا ئاسەنگەری و زەڕەنگەری و پێست خۆشکردن و چنین پەرەی سەند، ھەروەھا عەرەب چەند جۆرێک مامەڵەی دارایییان دەزانی وەک قەرز و ڕەھن و باج.
لە ڕووی ئایینییەوە، بت پەرستی نیمچەدوورگەی عەرەبی گرتبوویەوە بە شێوەیەکی گشتی،[٧١] کۆمەڵە خواوەندێکیان دەپەرست دروست کرابوون لە بەرد و تەختە، ژمارەیان دەگەیشتە ٣٦٠ بت لە دەوری کەعبە، ئەو ھۆزانە دەیانپەرستن کە دەھاتن بۆ حەج و قوربانی و نەزریان بۆ دەکردن،[٦٦] گەورەترینیان کۆنترینیان بتی (ھوبەل) بوو کە قوڕەیش و کینانە دەیانپەرست ھەروەھا بتی (عووزا) شیان دەپەرست، و بتی (مەنات) ھوزەیل و خوزاعە دەیانپەرست، ھۆزی سەقیف بتی (لات) یان دەپەرست.[٧٢] لەگەڵ ئەمانەشدا چەند دروشمێکیان لە پاشماوەی ئایینی ئیبراھیم بۆ مابوویەوە وەک بەرز ڕاگرتنی کەعبە، و سەردان کردنی، و حەج و عومرە، لە ھەمان کاتدا چەند تاکێک ھەبوون کە لەسەر ڕێبازی ئیبراھیم و ئیسماعیل بوون بە تەنھا و ناسرابوون بە حەنەفییەکان،[٧٣] ھەروەھا چەند ئایینێکی تر ھەبوو بە شێوەیکی دیاریکراو وەک جوولەکە لە یەمەن و مەدینە، و مەسیحییەت لە نەجران و حیرە و دەوروبەری شام، و ھەروەھا بڵاوبونەوەیەکی دیاریکراوی ئاگرپەرستی ھەبوو کە لە ئێرانەوە ھاتبوون.[٧٤]
نەژادی
ئەبوول قاسم محەممەدی کوڕی عەبدولڵای کوڕی عەبدولموتەڵیب کوڕی عەبدولمەنناف کوڕی قوسەیی کوڕی کیلابی کوڕی موڕەی کوڕی کەعبی کوڕی لوئەی کوڕی غالیبی کوڕی فیھری کوڕی مالیکی کوڕی نەزڕی کوڕی کینانەی کوڕی خوزیمەی کوڕی مودرکەی کوڕی ئیلیاسی کوڕی مزەڕی کوڕی نزاری کوڕی مەعدی کوڕی عەدنانە (تائێرە زانایان کۆدەنگن)، لەگەڵ ئەوەی سەلمێنراوە دەچێتەوە سەر نەسەبی ئیسماعیلی کوڕی ئیبراھیم.[٧٥][٧٦]
ھیچ لقێک نییە لە قوڕەیشدا کە نزیکایەتی لەگەڵ محەممەددا نەبێت،[٧٧] و موسڵمانان لەو باوەڕەدان کە خوا ھەڵیبژاردووە لە باشترین ھۆز و پشت و نەسەبدا.[٧٨] گوتویەتی (خرجتُ من نكاح ولم أخرج من سفاح من لدن آدم إلى أن ولدني أبي وأمّي)[٧٩] واتا: (من لەئادەمەوە تاوەکوو دایک و باوکم لە ھاوسەرگیریەوە لەدایکبووم، لە داوێنپیسی لەدایک نەبووم). ھەروەھا گوتوویەتی (إنَّ الله اصطفى كنانة من ولد إسماعيل، واصطفى قريشًا من كنانة، واصطفى من قريش بني هاشم، واصطفاني من بني هاشم)[٨٠] واتا: (خوای گەورە کینانەی لە منداڵەکانی ئیسماعلدا ھەڵبژاردووە، و قوڕەیشی لە کینانەدا ھەڵبژاردووە، و بەنی ھاشمی لە قوڕەیشدا ھەڵبژاردووە، منیشی لە بەنی ھاشمدا ھەڵبژاردووە). گوتووشیەتی (نحن بنو النضر بن كنانة لا نقفو أمنا ولا ننتفي من أبينا)[٨١] واتا (ئێمەی بەنوو نەزر تۆمەتی داوێن پیسی نادەینە پاڵ دایکمان، و خۆمان لە بابمان بێبەری ناکەین). ھەروەھا گوتوویەتی (إنَّ الله كلمة تعالى خلق الخلق، فجعلني في خير فِرَقِهم، وخير الفرقتين، ثم تخيَّر القبائل فجعلني في خير قبيلة، ثم تخيَّر البيوت فجعلني في خير بيوتهم، فأنا خيرُهم نفسًا، وخيرُهم بيتًا)[٨٢][٨٣] واتا: (خوای گەورە دروستکراوەکانی دروستکردووە منی لە باشترین کۆمەڵەیان داناوە، دواتر لەتیرەکان منی لە باشترین تیرە داناوە، و دواتر لەماڵەکان منی لە باشترین ماڵدا داناوە).
- باوکی؛ عەبدولڵای کوڕی عەبدولموتەڵیب بووە، دایکی فاتیمەی کچی عەمری کوڕی عائیزی کوڕی عیمران کوڕی مەخزوومی کوڕی یەقەزەی کوڕی موڕڕەی کوڕی کەعبی کوڕی لوئەی کوڕی غالب بووە.[٨٤][٨٥] عەبدوڵڵا چاکترین کوڕەکانی باوکی بووە و لێبوردەترین و نزیکترینیان بووە لێوەی، و بچووکترینیان بووە،[٨٦][٨٧] نازناوی سەربڕدراوە بەھۆی ئەوەی باوکی سەد حوشتری بۆ سەربڕی لەجیاتی ئەو نەزرەی کە کردبووی.[٨٨][٨٩]
- دایکی؛ ئامینەی کچی وەھب کوڕی عەبد مەناف کوڕی زوھرە کوڕی کیلاب بووە، لەو سەردەمەدا باشترین ژنی قوڕەیش بووە لە نەسەب و شوێندا، و باوکی پێشەوای بەنی زەھرە بووە لە نەسەب و شەرەفدا،[٨٦] و باوکی سەرۆک و باشترینی بەنوو زوھرە بووە لەو کاتەدا.[٩٠]
- مام و پورەکانی: عەبباس، حەمزە، زوبەیر، حارس، غەیداق، قوسەم، عەبدول کەعبە، موقەوەم، جەحل، ئەبوو لەھەب، ئەبوو تاڵیب و زیرار.[٩١] پوورەکانی عاتیکە، ئومیمە، ئەروا، ئوم حەکیم، بەڕڕە و سەفییە. حەمزە و عەباس و سەفییە موسڵمان بوون.[٩٢][٩٣]
ژیانی لە پێش بانگەواز
لەدایکبوونی
کاتێک عەبدوڵڵا کوڕی عەبدولموتەلیب گەیشتە تەمەنی ھەژدە ساڵی باوکی خوازبێنی ئامینەی کچی وەھبی بۆ کرد لەمامی وھەیب کوڕی عەبدول مەناف کەلەلای ئەوان دەژیا.[٩٤] عەبدوڵڵا لەمەککە گواستیەوە و ئامینە بە پێغەمبەر دووگیان بوو. ئامینە دەیگووت کاتێک پێغەمبەر لەزگیدا بووە پێی گوتراوە (إنّك قد حملت بسيّد هذه الأمّة، فإذا وقعَ على الأرض فقولي "أعيذه بالواحد من شرِّ كل حاسد"، ثم سمّيه "محمدًا)[٩٥] واتا (تۆ گەورەی ئەم ئوممەتەت لە زگدایە، کاتێک لەدایکبوو بڵێ بە خوای تاک و تەنیا دەیپارێزم لە خراپەی ھەموو چاوپیسێک، و دواتر ناوی بنێ محەممەد). عەبدوڵڵا بەمەبەستی بازرگانی بەرەو شام بەڕێکەوت مانگێک بەنەخۆشی لە مەدینە مایەوە و دواتر مرد.[٩٦] لەو کاتەدا تەمەنی پێغەمبەر دوو مانگ لە زگی ئامینەدا(بەپێی بۆچوونی زۆربەی زانایان)، لەدوای خۆی پێنج حوشتر ڕانە مەڕێک و بەندەیەکی بەناوی بەرەکە کە کونیەکەی ئوم ئەیمەن بوو بەجێھێشت.[٩٧][٩٨]
پێغەمبەری ئیسلام محەممەد لە ماڵی باوکی لە شاری مەککە لە دایکبووە (بەپێی گێڕانەوەکانی سوننە لە ڕۆژی دووشەممە، ١٢ی ڕەبیعولئەوەلی ساڵی فیل، بەرامبەر ٢٠ یان ٢٢ی نیسانی ساڵی ٥٧١ یان ٥٧٠ی زایینی لە دایکبووە).[٩٩] سەرچاوە مێژووییەکان سەبارەت بە ڕەووشی کاتی لە دایکبوونی ناکۆکیان ھەیە، بەشی زۆریان ئاماژە بەوەدەکەن محەممەد لە سکی دایکیدا بووە باوکی کۆچی دوایکردووە،[١٠٠] بەڵام بەشێکی دیکە لە سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەکەن باوکی لە ژیاندا بووە کاتێک لە دایکبووە.[١٠١] بەشێکی دیکە دەڵین تەمەنی سێ ساڵ بوو کاتێک باوکی کۆچی دوایکردووە، و بەشێکی دیکە دیکە دەڵێن دووساڵ بووە. سەرچاوەیەکی دیکە دەلێت تەمەنی ٧ مانگ بووە، بەشێکی دیکە دەلێن تەمەنی یەک مانگ بووە کاتێک باوکی کۆچی دوایی کردووە. بەڵام ئەم سەرچاوە و قسانە بە شێوەیەکی گشتی ڕەتکراونەتەوە، بەشی زۆری مێژوو نوسان کۆکن لەسەر ئەوەی پێغەمبەر بەبێ باوکی لەدایکبووە.[١٠١] کاتێک عەبدولموتەڵیب باپیری پێغەمبەر ھەواڵەکەی پێدەگات زۆری پێ خۆش دەبێت و دەچێتە کەعبەوە سوپاسی خوا دەکات[١٠٢] و ناوی محەممەدی بۆ ھەڵدەبژێرێت کە لەو کاتەدا ئەو ناوە لە ناو عەرەب باو نەبووە.[١٠٣][١٠٤] تەنھا سێ کەس ھەڵگری ئەو ناوە بوون.[١٠٥] لە ھەندێک گێڕانەوەدا ھاتووە بە خەتەنکراویی لەدایکبووە،[١٠٦] بەڵام گێڕانەوەی ڕاست ئەوەیە عەبدول موتەلیب لەڕۆژی حەوتەمدا خەتەنەی کردووە و خوانێکی بۆ ڕێکخستووە.[١٠٧] دایکی گوتبووی ئەو ناخۆشی و لاوازی و قورساییانەی بەسەردا نەھاتووە کە بەسەر ژنانی دووگیاندا دێن،[١٠٨] و کاتێک لەدایکبووە ڕوەوە قیبلە لەدایکبووە سەری بەرزکردبوەوە بەرەو ئاسمان، پەنجەکانی قوچاندبوون وەک ئەوەی تەحیات بخوێنێ.[١٠٩][١١٠] ھەروەھا لەکاتی لەدایکبوونیدا وەک ئەوە وابووە نورێک لێوەی دەرچوبێت کە کۆشکەکانی شامی ڕوناک کردۆتەوە.[١١١] ئوم عوسمان کچی ئەبول عاس دەڵێت: (حضرتُ ولادة رسول الله صلى الله عليه وسلم، فرأيت البيتَ حين وضع قد امتلأ نورًا، ورأيت النجوم تدنو حتى ظننتُ أنها ستقعَ عليّ)[١١٢][١١٣] واتا (لە کاتی لەدایکبوونی پێغەمبەردا مزگەوتی حەڕامم بینی پڕبوبوو لە نوور و ڕوناکی، و ئەستێرەکانم دیتن نیزیک دەبونەوە وامزانی بەسەرمدا دەکەون). کاتێک لەدایکبووە مژدەیان بە عەبدول موتەلیب داو زۆر پێی خۆشحاڵ بوو، و بردیە ناو کەعبە و سوپاسی خوای کرد و گووتی: (ليكوننّ لابني هذا شأن)[١١٤] واتا (ئەم کوڕەم پلە و پایەیەکی گەورەی دەبێت). جوولەکە زانی کە محەممەد لەدایکبووە، حەسان کوڕی سابت دەڵێت: (والله إني لغلام يفعة، ابن سبع سنين أو ثمان، أعقل كل ما سمعت، إذ سمعت يهوديًا يصرخ بأعلى صوته على أطمة بيثرب: يا معشر يهود، حتى إذا اجتمعوا إليه، قالوا له: ويلك ما لك؟ قال: طلع الليلة نجم أحمد الذي ولد به)[١١٥] واتا (من منداڵ بووم، حەوت یان ھەشت ساڵ دەبووم، دەمزانی چ دەگوزەرێ، گوێم لە جوولەکەیەک بوو لەسەر بەرزایەکی مەدینە دەیگووت: ھۆ کۆمەڵی جوولەکە، ئەوانیش کۆبونەوە و گووتیان چی ڕویداوە؟ گووتی: ئەمشەو ئەستێرەی لەدایکبوونی ئەحمەد دەرکەوتووە).[١١٦]
پەروەردە بوونی
دوای دایکی یەکەم کەس سوەیبە بەندەی ئەبوو لەھەب شیری پێدا،[١١٧][١١٨][١١٩] کە بە ھۆی مژدەی لەدایکبوونی پێغەمبەر ئازادی کردبوو، بوخاری دەگێڕێتەوە لە عوڕوەی کوڕی زوبەیرەوە (لما مات أبو لهب رآه بعض أهله بمنامه، قال له: ماذا لقيت؟ قال أبو لهب: لم ألقَ بعدكم (أي لم ألقَ بعدكم خيرًا) غير أني سُقيت في هذه بعتاقتي ثويبة)[١٢٠][١٢١] واتا: (کاتێک ئەبوو لەھەب مرد، کەسوکارەکەی لەخەودا دیتیان، پێیان گووت توشی چ بووی؟ گووتی توشی ھیچ شتێکی باش نەبووم، تەنیا ئەوە نەبێت ئاوم پێدراوە بە ھۆی ئازادکردنی سوەیبە). ئوم ئەیمەن لەباوەشی دەگرت تاوەکوو گەورەبوو،[١٢٢] پێغەمبەر پێی دەگووت دایە، و کاتێک تەماشای دەکرد دەیگووت ئەوە پاشماوەی بنەماڵەکەمە.[١٢٣] دوای لەدایکبوونی پێغەمبەری ئیسلام تەنھا بۆ ماوەیەکی کەم لای دایکی مایەوە تا ئەو کاتەی دایەنێکیان بۆ دۆزییەوە، ئەمەش بەھۆی ئەوەبوو یەکێک لە خوونەریتی خێزانە دەوڵەمەندەکانی قورەیش ناردنە دەرەوەی منداڵەکانیان بوو بۆ بیابان نشینیی، بەمەبەستی ئەوەی دووربن لە نەخۆشی و لە ئاوھەوایەکی تەندروست گەشە بکەن.[١٢٤] سوەیبە لەھەمانکاتدا شیری خۆیداوەتە کوڕەکەی خۆی بەناوی مەسروح و ھەروەھا ئەبوو سەلەمەی مەخزوومی، ھەمزەی کوڕی عبدولموتەڵیب کە دواتر ئەم سێ کەسە بوونە برای شیری پێغەمبەر،[١٢٥][١٢٦][١٢٧] پاشان بردیانە لای حەلیمەی سەعدیە و ئەو گرتییە خۆی،[١٢٨][١٢٩] و لەگەڵ عەبدوڵڵای کوڕی شیری پێدەدا لە بیابانی بەنی سەعد، مێردەکەی ناوی حارس کوڕی عەبدول عوزا بوو، دوو کچی ھەبوو بەناوی ئەنیسە و حوزافە کەپێشی دەگوترا شەیما، لەگەڵ دایکی ئەویش بەشداری دەکرد لەبەخێوکردنی.[١٣٠] زانایانی سیرە کۆکن لەسەر ئەوەی لەو ساڵەدا بیابانی بەنی سەعد بە ھۆی وشکەساڵیەوە دەیناڵاند، بەڵام کاتێک پێغەمبەر ھات زەویەکانی حەلیمە سەوز بوون و گوانی ماڵاتەکەی پڕبوون لەشیر.[١٣١] دوو ساڵ لەلای حەلیمە ماوەیەوە تاوەکوو لەشیر چۆوە، و چەند مانگ جارێک دەیھێنایەوە بۆ لای دایکی. پاش ئەوەی جارێکی دیکە حەلیمە دایکی پێغەمبەر ڕازی دەکات بۆ ئەوەی بۆ ماوەیەکی دیکەش لەلایان بمێنێتەوە، بە ھۆی ترس لەپەتایەک لەمەککەدا بڵاوبوەتەوە، و بە ھۆی بەرەکەتی پێغەمبەر بۆیە ئامینە ڕازیبوو.[١٣٢]
ھەندێک دیکە لە سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە چوار ساڵ لەلای حەلیمە ماوەتەوە،[١٣٣] بەڵام ئەوەی زیاتر زانایان و مێژوونوسان لەسەری کۆکن ئەوەیە کە ماوەی پێنج ساڵ پێغەمبەر لەلای حەلیمەی سەعدی ماوەتەوە ئەویش بەھۆی ئەو فەرموودەیەی کە پێغەمبەر باس لە شانازیکردن بە وەرگرتنی شێوازی ئاخاوتنی لە خێڵی بەنی سەعد و کاری شوانی لەگەڵ برا شیرییەکەی دا دەکات.لەتەمەنی چوار یان پێنج ساڵی سنگی لەتکرا، کەچەند جارێکی تریش دووبارە بۆتەوە، بەم ھۆیەوە حەلیمە گێڕایەوە بۆ لای دایکی.[١٣٤][١٣٥] موسلیم ئەو ڕوداوەی گێڕاوەتەوە و دەڵێت: (أن رسول الله صلى الله عليه وسلم أتاه جبريل وهو يلعب مع الغلمان، فأخذه فصرعه فشق عن قلبه فاستخرج القلب، فاستخرج منه علقة، فقال: هذا حظ الشيطان منك. ثم غسله في طست من ذهب بماء زمزم، ثم لأمه (جمعه وضم بعضه إلى بعض) ثم أعاده في مكانه، وجاء الغلمان يسعون إلى أمه (مرضعته) فقالوا: إن محمدًا قد قُتل، فاستقبلوه وهو منتقع اللون. قال أنس: وقد كنت أرى أثر ذلك المخيط في صدره.)[١٣٦][١٣٧][١٣٨][١٣٩] واتا:
کاتێک محەممەد لەگەڵ منداڵان یاری دەکرد جوبرەئیل ھات بۆلای، و خستیە سەر زەوی و سینگی لەت کرد و دڵی دەرھێنا، پارچەیەکی لەدڵی دەرھێنا و گووتی ئەمە بەشی شەیتانە، دواتر لەتەشتێکی زێڕدا بەئاوی زەمزەم شوشتی، دواتر بۆیەکی ھێنایەوە و دڵی خستەوە جێگای خۆی، منداڵەکان ڕایانکردە لای دایەنەکەی و گووتیان محەممەد کوژراوە، و بەڕەنگی چڕژاوی گەڕایەوە، ئەنەس دەڵێت: شوێنەواری ئەو ھێڵەم لەسەر سینگی دەدیت.
لە تەمەنی شەش ساڵیدا بوو کاتێک دایکی کۆچی دوایی کرد،[١٤٠][١٤١] لەکاتی گەڕانەوەیان لەسەردان کردنی خاڵوانیان لە بەنی نەجار، و گۆڕەکەی لەشوێنێکە پێیدەگوترێت ئەبوا.[١٤٢] پاشان عەبدول موتەلیبی باپیرەی بردیە لای خۆی تا لەگەڵ منداڵەکانیدا بژی، و کاتێک لە تەمەنی ھەشت ساڵیدا بوو عەبدول موتەلیب کۆچی دوایی کرد لە مەککە،[١٤٣][١٤٤] و پێش مردنی ئەبو تالیبی کوڕی ڕاسپارد بە پەروەردەی محەممەد.[١٤٥]
لاویەتی
مامی ئەبوتاڵیب داھاتێکی زۆری نەبوو، لەبەرئەوە محەممەد سەرەتا شوانی دەکرد لە بەنی سەعد لەسەر چەند قیڕاتیک بۆ خەڵکی مەککە (قیڕات بەشێکە لە درھەم یان دینار) بۆ یارمەتیدانی مامی[١٤٦]، دەڵێت (ما بعث الله نبيًا إلا رعى الغنم. فقال أصحابه: وأنت؟ فقال: نعم، كنت أرعاها على قراريط (أجزاء من الدراهم والدنانير) لأهل مكة)[١٤٧][١٤٨] واتا: خوای گەورە ھیچ پێغەمبەرێکی نەناردووە شوانی نەکردبێت، ھاوەڵەکانی گووتیان تۆش کردووتە؟ گووتی بەڵێ منیش شوانیم بۆ خەڵکی مەککە کردووە بەرامبەر چەند قیڕاتێک.[١٤٩] «لەگەڵ ئەوەی شیعە ھەواڵی شوانییەکەی ڕەت دەکەنەوە»،[١٥٠] کاتێک گەیشتە تەمەنی ١٢ ساڵی لەگەڵ مامی ڕۆیشت بۆ شام بۆ بازرگانی، کاتێک گەیشتنە بوسڕا چوون بۆلای ڕاهیبێک بەناوی بەحیرا،[١٥١] کە زانا بوو لەئینجیلدا سەیری محەممەدی دەکرد و تێیڕادەما، دواتر بە ئەبوو تاڵیبی گووت (ارجع بابن أخيك إلى بلدك واحذر عليه اليهود فوالله إن رأوه أو عرفوا منه الذي أعرف ليبغنه عنتًا، فإنه كائن لابن أخيك شأن عظيم نجده في كتبنا وما ورثنا من آبائنا)[١٥٢][١٥٣] واتا: برازایەکەت بگەڕێنەوە بۆ شارەکەت ئاگات لەجوولەکە بێت ھیچی لێنەکەن، سوێند بەخوا ئەگەر ئەوەی من دەربارەی محەممەد دەیزانم ئەوان بیزانن ئەوا دەیکوژن ئێمە لەکتێبەکانمان و قسەی باب باپیرانمان پلە و پایەکەی دەزانیین. لەمەککە ناونرا بە ئەمین و ڕاستگۆ و خەڵک ئەمانەتیان لە لا دادەنا،[١٤٣] بەوە ناسراوە ھەرگیز کڕنووشی بۆ بتەکان نەبردووە سەرەڕای بڵاویان لەناو قوڕەیشدا،[١٥٤] و بەشداری گاڵتەو گەپی گەنجەکانی نەکردووە،[١٥٥] بەڵکوو لەگەڵ گەورەکان بەشداری جەنگەکانی کردووە و یارمەتی داون،[١٥٦] لەتەمەنی چواردە ساڵیدا جەنگی فیجار لەنێوان کینانە و قەیسی عەیلان ڕویدا،[١٥٧][١٥٨] پێغەمبەر لەگەڵ قوڕەیش کە بەشێک بوون لە کینانە بەشداری کردووە، بەرامبەرەکانیان بریتی بوون لە تیرەکانی هەوازن، غەتەفان، سولەیم، عەدوان، فەھم و چەندانی تر لە تیرە قەیسییەکان،[١٥٩] پێغەمبەر دەربارەی ئەو جەنگە دەڵێت (قد حضرته مع عمومتي، ورميت فيه بأسهم، وما أحب أني لم أكن فعلت)[١٦٠][١٦١] واتا: لەگەڵ مامەکانم بەشداریم لەو جەنگەدا کردووە و تیرم ھاویشتووە، پێشم خۆشنییە بەشداریم نەکردبا. ھەروەھا دەڵێت (كنت أنبل على أعمامي)[١٦٢][١٦٣] واتا: لەگەڵ مامەکانم تیرم دەھاویشت. وەدەشڵێت ( ما سرني أني لم أشهده إنهم تعدوا على قومي عرضوا عليهم أن يدفعوا إليهم البراض صاحبهم فأبوا)[١٦٤][١٦٥] واتا: پێم خۆشنییە بەشدار نەبوبام ئەوان دەستدرێژیان کردە سەر گەلەکەم، سەرەڕای ئەوەی گەلکەم پێشنیازی ڕادەستکردنەوە بەڕڕاز_کەسێک بوو لەکینانە پیاوێکی کوشتبوو بەھۆی ئەوەوە جەنگی فیجار ھەڵگیرسا_ یان کردبووە. بەشداری کردووە لە ھاوپەیمانیەتی فزول،[١٦٦] ڕێککەوتننامەیەک بوو قوڕەیش لەماڵی عەبدوڵڵا کوڕی جودعان لەمەککە بەستبوویان، ڕێککەوتبوون لەسەر پاراستنی کەسانی لاواز و ستەملێکراو.[١٦٧][١٦٨] دەربارەی دەڵێت: (لقد شهدتُ في دار عبد الله بن جدعان حِلفًا، لو دُعيت به في الإسلام لأجبتُ)[١٦٩][١٧٠] واتا: لەماڵی عەبدوڵڵای کوڕی جودعان بەشداریم لە ھاوپەیمانیەتیەک کرد، ئەگەر لەئیسلامدا داوای بەشداریم لێبکەن بەشدار دەبم.[١٧١][١٧٢] ماوەیەک بەر لە دابەزینی سروش بۆ پێغەمبەر، بەهۆی لافاوەوە دیوارەکانی کەعبە داڕوخان، بۆیە خەڵکی مەککە بڕیاریاندا دوبارە کەعبە نوێبکەنەوە،[١٧٣][١٧٤] لە کاتی بنیادنانەوەی کەعبە کێشە و ناکۆکییەکی زۆر کەوتە نێوان ھۆزەکانی مەککە، بەھۆی ئەوەی ھەریەکەیان ھەوڵی دەدا ھۆزەکەی ئەوان بەردە ڕەشەکە بخەنەوە جێگای خۆی، ئەم ناکۆیییەکە چەند ڕۆژێکی خایەند، دواتر بەمەبەستی چارەسەرکردنی ئەم کێشە لە مزگەوتی حەرام کۆبوونەوە[١٧٥] دواجار گەیشتنە ڕێکەوتنێک ھەرکەسێک یەکەم کەس لە دەرگای مزگەوتەوە بێتە ژوورەوە ئەو دەکەن بە ناوبژیوانی خۆیان و بەردەکە لە جێگای خۆی دابنێت،[١٧٦] ئەوەبوو پێغەمبەر محەممەد ھاتە ژوورەوە، بەھۆی ناوبانگی لە ڕووی ڕاستگۆی و دەستپاکییەوە، ھەموویان ڕازی بوون لەسەر بڕیار و قسەکانی،[١٧٧] و گووتیان: (هذا الأمينُ، قد رَضينا بما يقضي بيننا)[١٧٨] واتا: ئەوە ئەمینە ھات ڕازین ببێ بەناوبژیوان.[١٧٩] دوای ئەوەی پێغەمبەر لە کێشەکە گەیشت، داوای پۆشاکێکی کرد و بەردەکەی خستە سەری و ھەموو تیرە و ھۆزەکانی شاری مەککەی بانگکرد و ھەر یەکەی چەمکێکیان گرت و ھەڵیان گرت، پاشان بە دەستی خۆی بەردەکەی خستەوە شوێنی خۆی.[١٨٠][١٨١] ئەمەش بووە ھۆی چارەسەرکردنی کێشەکە، زانایان و شوێنکەوتوانی ئایینی ئیسلام ئەم ڕووداوەیان وەک دانایی و لێھاتوویی پێغەمبەر لە چارەسەرکردنی خێرای کێشەکان داناوە.[١٠١][١٨٢][١٨٣][١٨٤]
ھاوسەرگیری لەگەڵ خەدیجە
خەدیجە کچی خووەیلید، ژنێکی بازرگانی شاری مەککە بوو،[١٤٣] ڕێزلێگیراو و خاوەنی پارە و سامان بوو،[١٨٥] کچی خوەیلد ی کوڕی ئەسەدی کوری عبدالعزی کوڕی قصی بوو. دایکی فاتیمەی کچی زائدە کوڕی ئەسام کوڕی عامری کوڕی لوئەی بوو، خەدیجە پێش ئەوەی شوو بە پێغەمبەر بکات دوو شووی دیکەی کردبوو.[١٨٦] سەرچاوە مێژووییەکان ئاماژە بەوەدەکەن لە ناو خانەوادەکەی شکۆمەند و خاوەن پلە و پایە بووە سەروەت و سامانی خۆی ھەبوو لەگەڵ ئەوەشدا سەرچاوە مێژووییەکان بە شێوەیەکی گشتی ئەوەیان ڕووننەکردووەتەوە خەدیجە چۆن ئەو ماڵ و سامانەی دەستکەوتووە بەڵام بەشێک لە سەرچاوەکان دەلێن بەھۆی بارزگانییەوە توانیویەتی گەشە بە سەروەت و سامانەکەی بکات.[١٠١] کاتیک ھەواڵی دەست پاکی محەممەد گەیشت پێی، ناردی بە شوێن محەممەدا و پێشنیاری خستە بەردەمی کە بەشداری بکات لە بازرگانییەکەیدا بۆ شام،[١٨٧] محەممەد ڕازی بوو و دەرچوو بۆ شام و شتومەکی کڕی، لە گەشتەکەیدا خزمەتکارێکی لەگەڵ بوو بەناوی مەیسەرە، کاتێک گەشتنە شام لە بازاڕی بوسڕا لەژێر سێبەری دارێک دانیشت کە لە نزیک سەومەعەی ڕاهیبێک بوو بەناوی نەستوڕا،[١٨٨] ڕاھیبەکە بە مەیسەرەی گووت (ما نزل تحت هذه الشجرة قطّ إلا نبيّ)[١٨٩][١٩٠][١٩١] واتا: تەنیا پێغەمبەران لەژێر سێبەری ئەم دارەدا دانیشتوون، مەیسەرە کاتێک گەرما بەتین دەبوو دەیبینی دوو فریشتە سێبەر بۆ پێغەمبەر و حوشترەکەی دەکەن،[١٩٢][١٩٣][١٩٤] کاتێک گەڕایەوە بۆ مەککە قازانجێکی زۆری کردبوو دوو ئەوەندەی جارانی پێشوو،[١٩٥] مەیسەرەی خزمەتکاریش ئەو شتانەی بۆ خەدیجە گێڕایەوە کە بەسەریان ھاتووە، بۆیە لە دوای گەڕانەوەکەی لە شام خەدیجە پێشنیاری ھاوسەرگیری خستە بەردەمی لەڕێی نەفیسە کچی مەنییە،[١٩٦] محەممەدیش ڕازی بوو و داواکەی خستە بەردەم مامەکانی، ئەبوو تاڵیبی مامی لەگەڵی چوو خوازبێنی بۆ کرد لە عەمری کوڕی ئەسەدی مامی و مارەییەیەکەی بیست حوشتر بوو،[١٩٧] خەدیجەی خواست کاتێک لە تەمەنی ٢٥ ساڵیدا بوو خەدیجە لە تەمەنی ٤٠ ساڵیدا یان ھەندێک دەڵێن ئەویش لە تەمەنی ٢٥ ساڵیدا بووە.[١٩٨][١٩٩][٢٠٠] خەدیجە یەکەم ژنی محەممەدە و تاوەکوو لەژیاندا مابوو ژنی تری نەھێناوە،[٢٠١] دوای ئەوەی بیست و پێنج ساڵ لەلای مایەوە پازدە ساڵ پێش پێغەمبەرایەتی و دە ساڵ دوای پێغەمبەرایەتی،[٢٠٢] و دایکی ھەموو منداڵەکانی بوو بێجگە لە ئیبراھیم کە دایکی ئەو ماریە قیبتی بوو، مناڵەکانی تری قاسم و عەبدوڵڵا و زەینەب و ئوم کەلسوم و فاتمە بوون.[٢٠٣] قاسم و عەبدولڵا لە سەردەمی نەفامیدا مردن بەڵام ھەموو کچەکانی موسڵمان بوون و لە گەڵیدا کۆچیان کرد بۆ مەدینە، بەڵام ھەموویان ھێشتا پێغەمبەر لە ژیاندا بوو مردن بێجگە لە فاتیمە.[٢٠٤]
مژدەکان لە نزیکبوونەوەی ناردنی
موسڵمانان لەو بڕوایەدان کە خوا ھەر پێغەمبەرێکی ناردبێت بەڵێنی لێوەرگرتووە کە بە نەتەوەکەی بڵێت باوەڕ بە دوایین پێغەمبەر بھێنن کە محەممەدە و سەری بخەن،[٢٠٥] و محەممەد خۆی فەرموویەتی: (أنا دعوة إبراهيم، وكان آخر من بشّر بي عيسى بن مريم) واتا: من بانگەوازی ئیبڕاھیمی باوکمم، مژدەکەی عیسام،[٢٠٦] ھەروەھا لە کتێبەکانی سیرەدا ھاتووە کەوا حاخامەکانی یەھوود و قەشە مەسیحییەکانی ناو عەرەب باسیان لە ھاتنی پێغەمبەر محەممەد کردووە پێش ناردنی کاتێک کاتەکەی نزیک بووەتەوە.[٢٠٧][٢٠٨] فاڵگرەوە عەرەبەکان لە جنۆکە شەیتانەکانەوە زانیایان کە بەدزیەوە گوێیان دەگرت و ھەواڵەکانیان لەئاسمانەوە دەھێنا پێش ئەوەی ڕێگریان لێبکیرێت. قەشە مەسیحییەکان و حاخامە جوولەکەکان لە کتێبەکانیان سیفەتی خۆی سیفەتی کاتی ھاتنیان دەزانی،[٢٠٩][٢١٠] و پێغەمبەرەکانیان بەڵێنیان لێوەرگرتبوون کاتێک هات باوەڕی پێبێنن.[٢١١][٢١٢] ئیبن عەبباس دەڵێت : جوولەکەکانی خەیبەر جەنگیان لەگەڵ غەتەفان دەکرد کاتێک بەیەک گەیشتن جوولەکەکانی خەیبەر دۆڕان، و جوولەکەکان ئەم دوعایەیان کرد؛ خوایە ئێمە داوات لێدەکەین بەحەقی پێغەمبەر محەممەدی ڕاستگۆ کە بەڵێنت داوە بۆمانی بنێری سەرمان بخەی بەسەریاندا، بۆیە کاتێک گەیشتن بەغەتەفان ئەو دوعایەیان کرد و لێیان بردنەوە، کاتێک پێغەمبەر وەحی بۆ ھات باوەڕیان پێنەکرد، خوای گەورە ئایەتی دابەزاند (ئەوان لەپێشدا بە پێغەمبەر ھەڕەشەیان لە بێباوەڕان دەکرد بەڵام کاتێک ھات باوەڕیان پێنەھێنا).[٢١٣][٢١٤] لەباسی موسڵمان بوونی سەلمانی فارسی دەڵێت یەکێک لەڕاھیبەکان پێیگووتوە: سەردەمی پێغەمبەرێک نیزیک بۆتەوە، بەدینی ئیبراھیم نێردراوە لەوڵاتی عەرەب دەردەکەوێت، کۆچدەکات بۆ زەوییەک لەنێوان دوو چیا دایە و خورمای لێدەچێندرێت، چەند نیشانەیەکی ھەیە؛ دیاری وەردەگرێت بەڵام خێر وەرناگرێت، لەنێوان شانەکانی مۆری پێغەمبەرایەتی ھەیە، ئەگەر بتوانی بگەی بەو وڵاتە ئەو پێی بگە.[٢١٥][٢١٦] [٢١٧] عامر کوڕی ڕەبیعە دەڵێت: (سمعت زيد بن عمرو بن نفيل يقول أنا أنتظر نبيًا من ولد إسماعيل ثم من بني عبد المطلب بن هاشم ولا أراني أدركه، وأنا أؤمن به وأصدّقه وأشهد أنه نبيّ، فإن طالت بك مدة فرأيته فأقرئه مني السّلام، وسأخبرك ما نعته حتى لا يخفى عليك. قلت: هلمّ. قال: هو رجل ليس بالقصير ولا بالطويل ولا بكثير الشعر ولا بقليله وليست تفارق عينيه حمرة وخاتم النبوة بين كتفيه، واسمه أحمد، وهذا البلد مولده ومبعثه، ثم يخرجه قومه منها، ويكرهون ما جاء به حتى يهاجر إلى يثرب فيظهر أمره، فإيّاك أن تخدع عنه فإني طفت البلاد كلها أطلب دين إبراهيم، فكل من أسأل من اليهود والنصارى والمجوس يقولون "هذا الدين وراءك" وينعتونه مثل ما نعته لك ويقولون "لم يبق نبي غيره)[٢١٨][٢١٩][٢٢٠] واتا: گوێم لە عەمر کوڕی نوفەیل بوو دەیگووت چاوەڕێی پێغەمبەرێک دەکەم لەنەوەی ئیسماعیل، دواتر لەنەوەی عەبدول موتەڵیب کوڕی ھاشم و وانازانم پێیبگەم، من باوەڕم پێی ھێناوە و بەڕاستی دادەنێم و شایەتی دەدەم پێغەمبەرە، ئەگەر تەمەنت درێژ بوو و پێی گەیشتی لەمنەوە سەلامی لێبکە، و سیفاتەکانیت پێدەڵێم تاوەکوو لێت تێکنەچێ. گووتم: پێم بڵێ. گووتی: پیاوێکە نەزۆر درێژە نەزۆر کورتە، پرچی نەزۆر درێژە نەزۆر کورتە، سورایی ھەمیشە لەچاوەکانیدا ھەیە و مۆری پێغەمبەرایەتی لەنێوان شانەکانیەتی، ناوی ئەحمەدە و ئەو وڵاتەی ئێرە شوێنی لەدایکبوون و ناردنیەتی، دواتر گەلەکەی لە وڵات دەریدەکەن و ڕقیان لە بەرنامەکەیەتی، ئینجا کۆچدەکات بۆ مەدینە و سەردەکەوێت، ئاگات لێبێت لێت تێکنەچێت من ھەموو وڵاتان گەڕاوم بەدوای دینی ئیبراھیم، پرسیارم لە ھەر جوولەکە و مەسیحی و ئاگرپەرستێک کردبێت گووتویانە: بگەڕێوە لەوەڵاتی تۆ سەرھەڵدەدا، بەو شێوەیەی بۆم وەسف کردی ئاوا بۆیان وەسف کردووم و دەیانگووت تەنیا ئەو پێغەمبەرە ماوە بنێردرێت.[٢٢١][٢٢٢] محەممەد پێش پێغەمبەرایەتی چەند شتێکی دەبینی لەوانە (إني لأعرف حجرًا بمكة كان يسلّم علي قبل أن أُبعث، إني لأعرفه الآن)[٢٢٣][٢٢٤] واتا: من بەردێک دەزانم لەمەککە پێش پێغەمبەرایەتی سەلامی لێدەکردم، ئێستا دەیناسمەوە.[٢٢٥][٢٢٦] ئەگەر ویستبای دەست بەئاو بگەیەنێت دوور دەکەوەتەوە تاوەکوو ماڵەکانی مەککە وندەبوون و دەچوو بۆ شیو و دۆڵەکانی دەوری مەککە، بەلای ھەر دار یان بەردێکدا تێپەڕیبا دەیگووت «سەلامت لێبێت ئەی پێغەمبەری خوا»،[٢٢٧][٢٢٨] سەیری لای ڕاست و چەپی خۆیدەکرد تەنیا بەرد و داری دەبینی، ئەو بارودۆخە بەردەوام بوو تاوەکوو جبرەئیل ھات بۆلای لە ئەشکەوتی حیرا.[٢٢٩]
ژیانی دوای ناردنی تا پێش کۆچ
دابەزینی سروش
کاتێک گەیشتە تەمەنی چل ساڵی بە زۆری دەردەچوو بۆ ئەشکەوتی حیڕا [١٣٣] دەمایەوە لە «شاخی نوور لە دووری دوو میل لە مەککەوە»،[٢٣٠] ئەمەش لە ھەموو ساڵێکدا بوو،[٢٣١] ئاو و خواردنی لەگەڵ خۆی دەبرد و مانگێک تیایدا دەمایەوە و پەرستن و تێڕامانی دەکرد.[٢٣٢] موسڵمانان لەو بڕوایەدان کە بۆ یەکەم جار سروشی بۆ دابەزی لە ١٧ی ڕەمەزان[٢٣٣] یان ٢٤ی ڕەمەزان [٢٣١][٢٣٤] یان ٢١ی ڕەمەزان [٢٣٥] بەرامبەر ١٠ی ئابی ٦١٠ز، (٢٧ی ڕەجەب دانراوە لای شیعە).[٢٣٦] عائیشە بەسەرھاتی دابەزینی سروش دەگێڕێتەوە و دەڵێت: (أول ما بدأ به رسول الله صلى الله عليه وسلم من الوحي الرؤيا الصالحة في النوم، فكان لا يرى رؤيا إلا جاءت مثل فلق الصبح، ثم حُبب إليه الخلاء، وكان يخلو بغار حراء، فيتحنّث فيه الليالي ذوات العدد قبل أن ينزع إلى أهله، ويتزوّد لذلك، ثم يرجع إلى خديجة فيتزود لمثلها، حتى جاءه الحقّ وهو في غار حراء، فجاءه المَلك فقال: اقرأ، قال: ما أنا بقاريء. قال: فأخذني فغطّني حتى بلغ مني الجهد، ثم أرسلني فقال: اقرأ، قلت: ما أنا بقاريء، فأخذني فغطني الثانية حتى بلغ مني الجهد، ثم أرسلني فقال: اقرأ، فقلت: ما أنا بقاريء، فأخذني فغطني الثالثة، ثم أرسلني فقال:
اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ 
خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ 
اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ 
الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ 
عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ 
(عەلەق:١–٥)
فرجع بها رسول الله صلى الله عليه وسلم يرجف فؤاده، فدخل على خديجة بنت خويلد رضي الله عنها فقال: زمّلوني زملّوني، فزمّلوه حتى ذهب عنه الروع، فقال لخديجة وأخبرها الخبر: لقد خشيت على نفسي. فقالت خديجة: كلا والله ما يخزيك الله أبدًا، إنك لتصل الرّحم، وتحمل الكلّ، وتكسب المعدوم، وتُقرِي الضيف، وتُعين على نوائب الحقّ. فانطلقت به خديجة حتى أتت به ورقة بن نوفل بن أسد بن عبد العزى، ابن عم خديجة، وكان امرءًا تنصّر في الجاهلية، وكان يكتب الكتاب العبراني، فيكتب من الإنجيل بالعبرانية ما شاء الله أن يكتب، وكان شيخًا كبيرًا قد عمي، فقالت له خديجة: يا ابن عمّ، اسمع من ابن أخيك. فقال له ورقة: يا ابن أخي ماذا ترى؟ فأخبره رسول الله صلى الله عليه وسلم خبر ما رأى، فقاله له ورقة: هذا الناموس الذي نزل الله به على موسى، يا ليتني فيها جذع، ليتني أكون حيًا إذ يُخرجك قومك، فقال رسول الله صلى الله عليه وسلم: أوَمخرجيّ هم؟ قال: نعم، لم يأتِ رجل قطّ بمثل ما جئتَ به إلا عُودِي، وإن يدركني يومك أنصرك نصرًا مؤزرًا)[٢٣٧][٢٣٨][٢٣٩][٢٤٠] واتا:
پێغەمبەر سەرەتا خەونی ڕاستی دەبینی، ھەر خەونێکی دیتبا وەک بەری بەیان دەھاتە دی، دواتر خەڵوەتی لەلا خۆشەویستکرا و خەڵوەتی دەکرد لە ئەشکەوتی حیڕا، و چەند شەوێک تێیدا دەماوە بەندایەتی دەکرد پێش ئەوەی بگەڕێتەوە بۆ لای خێزانەکەی، بۆ ئەوەی کەلوپەلی پێویست لەگەڵ خۆی ببات، لەسەر ئەو کارە بەردەوامبوو تا وەکوو وەحی بۆ ھات لە ئەشکەوتی حیڕادا، جوبرەئیل ھات بۆ لای و پێیگووت: بخوێنە، ئەویش گووتی: خوێندەواریم نییە، پێغەمبەر گووتی: بە توندی باوەشی پێداکردم تا وەکوو ئازاریدام دواتر بەریدام و گووتی: بخوێنە، گووتم: خوێندەواریم نییە، پێغەمبەر گووتی: جاری سێیەم بە توندی باوەشی پێداکردم تاوەکوو ئازاریدام دواتر بەریدام و گووتی:
اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ
خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ
اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ
الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ
عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ
(عەلەق:١–٥) (کوردی: بخوێنە بەناوی ئەو خوایەی دروستی کردووی، مرۆڤی لە خوێنپارەیەک دروستکردووە، بخوێنە خوای تۆ بەخشندەترینە، ئەو خوایەی بەھۆی پێنووس مرۆڤی فێرکردووە، فێری ئەو شتانەی کردووە کە نەیزانیوە). پێغەمبەر بە ترسێکی زۆرەوە گەڕایەوە ماڵەوە و بە خەدیجەی گووت: دامبپۆشن دامبپۆشن، دایانپۆشی تاوەکوو ترسەکەی نەما، بەخەدیجەی گووت ج ڕویداوە و پێی گووت لەژیانی خۆم ترسام، خەدیجە گووتی: سوێند بەخوای گەورە ھەرگیز خوا سەرشۆڕت ناکات، تۆ خزمایەتی بەجێدەھێنی، یارمەتی بێتوانایان دەدەی، ھاوکاری کەسانی ھەژار دەکەی، ماف بۆ خەڵکی دەگێڕیەوە. خەدیجە لەگەڵ خۆی بردی بۆلای وەرەقە کوڕی نەوفەل کە ئامۆزای خەدیجە بوو، لەنەفامیدا ببوو بە مەسیحی، ئەوەندەی خوا ویستی لەسەربێت ئینجیلی بەعیبری دەنووسی، پیاوێکی پیربوو بینایی لەدەستدابوو. خەدیجە گووتی: ئەی ئامۆزاکەم گوێ لەبرازاکەت بگرە بزانە دەڵێ چی، وەرەقە گووتی کوڕە برا دەڵێی چی؟ پێغەمبەر ئەوەی دیتبووی بۆی گێڕایەوە، وەرەقە پێیگووت: ئەوە ھەر ئەو شتەیە کەبۆ مووسا دابەزیوە، خۆزگە گەنج و بەتوانا دەبووم کاتێکک گەلەکەت دەرتدەکەن، پێغەمبەر گووتی: ئەوان دەرمدەکەن؟ وەرەقە گووتی: بەڵێ، ھەر کەسێک شتێکی وەک ئەوەی تۆی ھێنابێت دوژمنایەتی کراوە، خۆئەگەر لەکاتەدا زیندووبم زۆر چاک سەرتدەخەم).[٢٤١][٢٤٢][٢٤٣][٢٤٤]
ئبن ئیسحاق دەڵێت: یەکەم جار جوبرائیل لە خەودا ھاتووەتە لای پێغەمبەر ،[ئ] دەگێڕێتەوە پێغەمبەر وتی لە کاتی خەودا ھات بۆلام ، پێی وتم بخوێنە ، وتم خوێندەواریم نیە جارێکی دیکە گەڕایەوە و ھەمان شتی دووبارە کردەوە ، ووتی بخوێنە ، منیش وتم خوێندەواریم نیە پاشان ئەم ئایەتەی گووت . اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ (عەلەق:١–٥) (کوردی: بخوێنە بەناوی ئەو پەروەردگارەتەوە کە ھەموو شتێکی دروستکردووە ، ئادەمیزادی لە چەند خانەیەکی ھەڵواسراوا (لەناومنداڵدان) درووستکردووە ، بخوێنە لە کاتێکدا کە ھەر پەروەردگاری تۆ بەخشندەیە ، ئەو زاتەی کە بەھۆی قەڵەمەوە زانست و زانیاری فێرکردووە و ئادەمیزادی فێری ئەو شتانەکردووە کە نەیزانیوون).[٢٤٥] ئەمەش یەکەم ئایەتی قورئان بوو کە دابەزی بۆی .[١٠١]
لە دوای ئەو ڕووداوە ماوەیەک سروشی بۆ نەھات،[٢٤٦][٢٤٧] گوتراوە چل ڕۆژ یان کەمتر،[٢٤٨] گوتراوە شەش مانگ،[٢٤٩] گوتراوە نزیکەی سێ ساڵ یان کەمتر بووە،[٢٥٠] تا کۆتایی ھات بە دابەزینی ئایەتەکانی سەرەتای سورەتی مودەسیر ، پاشان سروش دابەزی و بەردەوام بوو بۆ ماوەی بیست و سێ ساڵ تا کۆچی دوایی کرد. دەربارەی چۆنیەتی دابەزینی وەحی پێغەمبەر دەڵێت: (أحيانًا في مثل صلصلة الجرس، فهو أشده عليّ فيفصم عني وقد وعيت ما قال، وأحيانًا يتمثل لي الملك رجلاً فيكلمني فأعي ما يقول)[٢٥١][٢٥٢] واتا: ھەندێک جار وەک زرینگانەوەی زەنگێک ھەستی پێدەکەم کە لە ھەموو شێوەکان لەلام گرانترە، دەنگەکە نامێنێت و من ئەوەم لەبەرکردووە کە گووتویەتی، ھەندێکجار فریشتەیەک لەشێوەی مرۆڤێک دێت بۆلام و قسەم لەگەڵ دەکات.[٢٥٣][٢٥٤] عائیشە دەڵێت: (ولقد رأيتُه ينزل عليه الوحي في اليوم الشديد البرد، فيفصِم عنه، وإنَّ جبينه ليتفصَّد عرقًا)[٢٥٥][٢٥٦] واتا: لەڕۆژی زۆر ساردی زستاندا بینیومە وەحی بۆ دادەبەزێت، کاتێک تەواو دەبێت ڕومەتەکانی عارەقیان لێدەچۆڕێتەوە.[٢٥٧] ھەر لەو ماوەیەدا بۆدووەم جار سینگی لەتکرا.[٢٥٨][٢٥٩]
سەرەتای بانگەواز
موسڵمانان لەو باوەڕەدان کە محەممەد نێردراوە بۆ ھەموو مرۆڤایەتی[٢٦٠] گوتویەتی (أنا رسولُ من أدركتُ حيًا، ومن يولد بعدي) واتا: من پێغەمبەر ھەموو زیندوانم و پێغەمبەری ئەوانەشم دوای من لەدایک دەبن، و لەدوای ھاتنە خوارەوەی ئایەتەکانی سورەتی مودەسیر[٢٦١]، دەستیکرد بە بانگ کردنی خەڵک بۆ ئیسلام لە گەورە و بچوک، و سەربەست و بەندە و پیاوان و ژنان و یەکەم کەس کە باوەڕی پێ ھێنا بەپێی گێڕانەوەکانی سوننە خەدیجە کچی خووەیلیدی خێزانی [٢٦٢] و عەلی کوڕی ئەبوتالیبی ئامۆزای بوو کە تەمەنی دە ساڵ بوو[٢٦٣](بەپێی گێڕانەوەکانی شیعە عەلی یەکەم کەس بووە کە باوەڕی پێ ھێناوە، ئەو کاتە مناڵ بووە لە تەمەنی دە ساڵی یان ھەشت ساڵیدا بووە و دەژیا لە ژێر چاودێری محەممەدا)، و زەیدی کوڕی حارسە یەکەم پیاو بووە کە باوەڕی پێ ھێناوە و پاشان ھاوڕێی نزیکی ئەبوبەکر باوەری پێ ھێنا (لە ھەندێک گێڕانەوەدا ھاتووە کە ئەبوبەکر پێش عەلی باوەڕی ھێناوە و یەکەم پیاو بووە کە موسڵمان بووە) ئەبوو حەنیفە دەڵێت: ئەبوبەکر یەکەم پیاو بوو باوەڕی پێھێنا، وعەلی یەکەم منداڵ بوو باوەڕی پێھێنا، و بە موسڵمان بوونی ئەبوبەکر ئیسلام دەرکەوت لە مەککە، یەکەم کەس بوو کەموسڵمان بوونی خۆی دەرخست، و دەستی کرد بە بانگ کردنی ھۆز و نزیکەکانی بۆ ئیسلام و ئەوانەی بە بانگەوازی ئەبوبەکر موسڵمانبوون، عوسمان کوڕی عەفان و عەبدول ڕەحمان کوڕی عەوف و تەڵحە کوڕی عوبەیدوڵڵا و زوبێر کوڕی عەوام و سەعد کوڕی ئەبی وەقاس بوون.[٢٦٤][٢٦٥]
محەممەد لە سەرەتادا سێ ساڵ بە نھێنی بانگەوازی کرد[٢٦٦]، و لە یەکەمینی ئەو حوکمانەی ھاتنە خوارەوە فەرمان کردن بوو بە نوێژکردن ئەنجامدانی دوو ڕکات بەیانیان و دوو ڕکات لەشەواندا، موسڵمانان سەرەتا بە نھێنی کۆدەبوونەوە بۆ نوێژکردن [٢٦٧] و بە دیداری پێغەمبەر محەممەد دەگەیشتن. کاتێک ژمارەیان گەیشتە سی ژن و پیاو، محەممەد ماڵی ئەڕقەمی کوڕی ئەبو ئەڕقەمی بۆ ھەڵبژاردن تا تیایدا کۆببنەوە بە مەبەستی ڕێنمایی و فێربوون، و کاتێک ژمارەیان گەیشتە چل کەس، فەرمان کرا بە محەممەد بە ئاشکرا بانگەواز ڕابگەیەنێت.[٢٦٦][٢٦٨]
بانگەواز بە ئاشکرا
دوای سێ ساڵ بانگەوازی نھێنی، محەممەد دەستی کرد بە ئاشکراکردنی بانگەواز دوای ئەوەی لەلایەن خواوە فەرمانی پێکرا، عەلی کوڕی ئەبوتاڵیب دەڵێت: (لما نزلت «وأنذر عشيرتك الأقربين» جمع رسول الله ﷺ قرابته، فاجتمع له ثلاثون رجلاً، فأكلوا وشربوا، فقال لهم: من يضمن عني ديني ومواعيدي ويكون معي في الجنة ويكون خليفتي في أهلي؟ فقال علي: أنا)[٢٦٩][٢٧٠] واتا: کاتێک ئایەتی خزمە نزیکەکانت ئاگادار بکەوە دابەزی، پێغەمبەر کەسە نزیکەکانی کۆکردەوە، سی کەس کۆبونەوە نان و ئاویان خوارد، پێغەمبەر گووتی کێ زەمانەتی دینەکەم دەکات لەگەڵ منە لەبەهەشت و دەبێتە جێگرەوەی من لەناو خێزانەکەمدا: عەلی کوڕی ئەبو تاڵیب گووتی من.[٢٧١]
ئیبن عەبباس دەڵێت لمّا أنزلت «وأنذر عشيرتك الأقربين» صعد رسول الله ﷺ على الصّفا فقال: يا معشر قريش! فقالت قريش: مالك يا محمد؟ قال: أرأيتم لو أخبرتكم أن خيلاً بسفح هذا الجبل أكنتم تصدقونني؟ قالوا: نعم، أنت عندنا غير متَّهم، وما جربنا عليك كذبًا قطّ. قال: فإنّي نذيرٌ لكم بين يدي عذابٍ شديدٍ، يا بني عبد المطلب! يا بني عبد مناف! يا بني زهرة! إنّ الله أمرني أن أُنذر عشيرتي الأقربين، وإنّي لا أملك لكم من الدنيا منفعة ولا من الآخرة نصيبًا، إلا أن تقولوا لا إله إلا الله. فقال أبو لهب: تبًا لك سائر اليوم، ألهذا جمعتنا؟ فأنزل الله تبارك وتعالى «تبت يدا أبي لهب وتب»[٢٧٢][٢٧٣] واتا: کاتێک ئایەتی
بەپێی ڕیوایەتێکی زوھری ئیبن عەباس دەڵێت؛ قوڕەیش لە دژی بانگەوازی محەممەد نەوەستان تا ئایەتەکان لەسەر بت پەرستی ھاتنە خوارەوە[٢٧٧]،بەڵام زۆربەی موفەسیر و نوسەرانی سیرە دەڵێن دژایەتی پێغەمبەر و ھاوەڵەکانی ھەر لەسەرەتای باگەوازی ئیسلامەوە دەستی پێکرد.[٢٧٨] لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی ئەو کەسانەی کە دەچوونە ئیسلامەوە مەترسی دروستبوو بۆ شێوازی ژیانی ئاینی لە مەککە و بە خراپی کار دەکردە لەسەر ھێزی ئابووری قوڕەیش، بۆیە قوڕەیش دژی بانگەوازەکەی وەستان و داوایان لیدەکرد واز بھێنیت بەڵام محەممەد ڕازی نەبوو لە بەرامبەر ھیچ شتێک دەست لە بانگەواز ھەڵگرێت. ھەر لەبەر ئەوە قورەیش گوتیان: محەممەد توشی جۆرێک لە شێتی بووە، و گوتیان جنۆکە و شەیتان تێکیان داوە و ھەروەھا پێیان گوت ساحیر و شاعیرە. کاتێک زانیان بەمە ناتوانن ڕێگە لە بڵاوبوونەوەی بانگەوازەکە بگرن بۆیە بڕیاری ئازاردانی موسڵمانانیان دا، و ھەر سەرۆک ھۆزێک ئازاری ئەو کەسانەی دەدا لە ھۆزەکەی کە موسڵمانبوون، و بڕیاری ئازاردان و لێدانیان دا بۆ ھەر یەکێک موسڵمان بێت. ھەتا گەیاندیانە ئەوەی کە ئازاری پێغەمبەر خۆشیان دەدا.[٢٧٩]
ئیبن مەسعوود دەڵێت: حەوت کەس لە مەککەدا موسڵمان بوونی خۆیان ئاشکرا کرد: ئەوانیش پێغەمبەر، ئەبووبەکر، بیلالی حەبەشی، خەبابی کوڕی ئەرەت، سوھەیبی ڕۆمی، عەماری کوڕی یاسر و سومەیە کچی خەیات، ھەرچی پێغەمبەر و ئەبووبەکرن ئەوا ھۆزەکانیان دەیان پاراستن، بەڵام ئەوانی تر بەرگی ئاسنیان لەبەردەکرا و لەبەر خۆری بیابان دادەندران، و ئەبوو جەھل ھات و سومەیەی بە ڕمێک کوشت.[٢٨٠][٢٨١][٢٨٢] هەتاوەکوو پێغەمبەریش پارێزراو نەبوو لە دژایەتی قوڕەیش،[٢٨٣][٢٨٤] عەبدوڵڵای کوڕی عەمری کوڕی عاس دەگێڕێتەوە دەڵێت: لەو کاتەی پێغەمبەر نوێژی لە نزیک کەعبە دەکرد عوقبە کوڕی ئەبوو موعەیت ھات و شانی پێغەمبەری گرت و جلەکەی لەملی ھاڵاند و ویستی بیخنکێنێت، لەو کاتەدا ئەبووبەکر ھات و لەپێغەمبەری دورخستەوە و گووتی: ئایا کەسێک دەکوژن کە دەڵێت خوای من تەنیا ئەڵڵایە و ئایەت و نیشانەی لەلای خواوە بۆ ھێناون.[٢٨٥][٢٨٦][٢٨٧][٢٨٨] زۆرترین ئەو کەسانەی دژایەتی پێغەمبەر و ھاوەڵەکانیان دەکرد بریتیبوون لە: ئەبوو جەھل، ئەبوو لەھەب، ئەسوەد کوڕی عەبد یەغوس، حارس کوڕی قەیس کوڕی عەدی، وەلید کوڕی موغەیڕە، ئومەییە کوڕی خەلەف و عوقبە کوڕی ئەبوو موعەیت.[٢٨٩] تا کار گەیشتە ئەوەی پێغەمبەر دووعایان لێبکات و بڵێ: ئەی خوای گەورە تۆڵە لە ئەبوو جەھل، و عوتەبەی کوڕی ڕەبیعە، و شەیبەی کوڕی ڕەبیعە، و وەلیدی کوڕی عوتبە،و ئومەیەی کوڕی خەلەف،و عوقبەی کوڕی ئەبوو موعەیت و عیمارەی کوڕی وەلید بکەیتەوە.[٢٩٠][٢٩١][٢٩٢][٢٩٣]
قوڕەیش ھەوڵیاندا لەڕێگەی گفتوگۆوە محەممەد لەئیسلام پاشگەز بکەنەوە، عوتبەی کوڕی ڕەبیعەیان بۆ ئەو مەبەستە نارد کەیەکێک بوو لە سەرکردەکانی قوڕەیش، کاتێک گوێی لەقورئان بوو گەڕایەوە و بەقوڕەیشی گوت: بەقسەم بکەن واز لەو پیاوە بێنن ھەرچی دەڵێت، سوێند بەخوا ئەوەی کەدەیڵێت داھاتوویەکی گەورەی دەبێت، خۆئەگەر عەرەب بەسەریدا سەرکەوتن ئەوا کەسانی تر کارەکەیان بۆ کردوون، بەڵام خۆئەگەر سەرکەوت بەسەر عەرەبدا ئەوا دەسەڵات و سەربەرزی ئەو دەسەڵات و سەربەری ئێوەیە.[٢٩٤][٢٩٥] دواتر زۆر ھەوڵیان لەگەڵدا سامان و سەرکردایەتییان خستە بەردەست بەڵام ھەموو جارێک ڕەتیدەکردەوە.[٢٩٦] لەو کاتەدا محەممەد لەژێر پارێزراوی ئەبوو تالیبی مامیدا بوو، بۆیە قوڕەیش چەندین وەفدیان دەنارد بۆ لای و زۆر گلەییان لێدەکرد،[٢٩٧] تاوەکوو دژایەتی کردنی زیاتری قەومەکەی قورسبوو بەلایەوە و بەمحەممەدی گوت: برازای خۆم ئەوە خزمان ھاتوون و ئەوە و ئەوەیان گوتووە، خۆم و خۆشت بپارێزە و داوای شتێک مەکە کە نەخۆم نەخۆت نەتوانین ھەڵبگرین، ئەوەی کە خزمەکانت پێیان ناخۆشە مەیڵێ. پێغەمبەر وایزانی کە مامی چیتر پاڵپشتی ناکات و دەیداتە دەست قوڕەیش، و چیتر توانای پاراستنی نەماوە، لەو کاتەدا پێغەمبەر قسە بەناوبانگەکەی کرد و گوتی:ئەی مامە ئەگەر خۆر لەسەر شانی ڕاستم دانێن، مانگیش لەسەر شانی چەپم دانێن، واز لەو ئیسلامە ناھێنم تاوەکوو خوای گەورە سەریدەخات یان لەپێناویدا دەمرم.[٢٩٨][٢٩٩][٣٠٠][٣٠١] دواتر محەممەد گریا، ئەبوو تاڵیب گوتی: برازای خۆم بەردەوام بە و ئەوەی پێت خۆشە بیکە، سوێند بەخوا ھەرگیز ناتدەم بەدەستەوە.[٣٠٢][٣٠٣]
کۆچکردن بۆ حەبەشە
کاتێک نەھامەتی زیادی کرد لەسەر موسڵمانان پێغەمبەر محەممەد ڕێگەی پێدان کە کۆچ بکەن بۆ حەبەشە لە ساڵی ٦١٥ز بۆ لای پاشا ئەسحەمەی نەجاشی لەبەرئەوەی ستەمی لە کەس نەدەکرد، پێغەمبەر گوتی: زەوی حەبەشە پاشایەکی لێیە لەلای ئەو کەس ستەمی لێناکرێت تاوەکوو ئەو کاتەی خوای گەورە دەروتان لێدەکاتەوە.[٣٠٤][٣٠٥] سەرەتا ١١ پیاو و ٤ ژن کۆچیان کرد[٣٠٦] لەسەرویانەوە عوسمانی کوڕی عەفان و خێزانەکەی،[٣٠٧] لەمانگی رەجەبی ساڵی پێنجی پێغەمبەرایەتی.[٣٠٨] ڕۆشتنی ئەوانە لەشەودا بوو بە نھێنی چوونە سەر دەریا بۆ بەندەری شعێبە، لەو کاتەدا دوو کەشتی دەڕۆشتن بۆ حەبەشە و ئەوانیش لەگەڵ ئەو دوو کەشتییە ڕۆشتن، کە ئەمە یەکەم کۆچککردنە لەئیسلامدا.[٣٠٩] دواتر نزیکەی ٨٠ پیاو و ژنی تر کۆچیان کرد بۆ حەبەشە، کە بەکۆچی دووەمی حەبەشە ناسراوە. لەدوای کۆکردن بۆ حەبەشە و بەدیاریکراوی لەرەمەزاندا، پێغەمبەر چووە حەرەم و دەستی بەنوێژ کرد، لەنوێژەکەدا سوورەتی نەجمی خوێند، پێشتر ئەوانە گوێیان لەقورئان نەبوبوو و بەردەوام بوون لەدروستکردنی ژاوەژاو لەکاتی قورئان خوێندندا،[٣١٠] کاتێک ئایەتی فَاسْجُدُوا لِلَّهِ وَاعْبُدُوا 
(نەجم:٦٢) (کوردی: کڕنوش ببەن بۆ خوای گەورە و ھەر ئەو بپەرستن)[٣١١] خوێند و سوجدەی برد، ھەموو ئەو قوڕەیشیانەی ئامادەبوون لە نزیک کەعبە سوجدەیان برد،[٣١٢] تەنیا کەسێکی پیر نەبیت کە مشتە خۆڵێکی ھەڵگرت و گوتی ئەوەندە بەسە،[٣١٣] بەم ھۆیەوە بڵاوبۆوە کەوا قورەیش موسڵمانبوون.[٣١٤] کاتێک دەنگۆی موسڵمانبوونی قورەیش بڵاوبۆوە بەشێک لەوانەی کۆچیان کردبوو گەڕانەوە بۆ مەککە، بەڵام دەرکەوت و ھەواڵەکە ڕاست نییە، بۆیە بەشاراوەیی چوونە ناو مەککە و ھەندێکیان لەژێر پارێزراوی کەسێکدا چوونە ناو مەککە دواتر گەڕانەوە بۆ حەبەشە و بەشێکی تری موسڵمانانیان لەگەڵ دەرچوو،[٣١٥] ئەمەش کۆچکردنی دووەمە بۆ حەبەشە، بەم شێوەیە ھەموو ئەو پیاوانەی کۆچیان کردبوو بۆ حەبەشە ٨٣ پیاوبوون. کاتێک قورەیش بینی ھاوەڵانی محەممەد لە حەبەشە پارێزراون عەبدوڵڵای کوڕی رەبیعە و عەمری کوڕی عاسیان بە چەند دیاریەکەوە نارد بۆلای نەجاشی بەو مەبەستەی موسڵمانان دەربکات لەوڵاتەکەی، نەجاشی موسڵمانەکانی بانگکرد و جەعفەری کوڕی ئەبوو تالیب بەرگری لە موسڵمانان دەکرد، و بەشێک لە سوورەتی مەریەمی بۆ خوێندنەوە، نەجاشی و پیاوە ئاینییەکان گریان دوای گوێگرتن لەقورئان، دواتر نەجاشی گوتی: ئەو قورئانە و ئەوەی پێغەمبەر عیسا ھێناویەتی لەیەک شوێنەوە هاتوون، بڕۆن سویند بەخوا هەرگیز موسڵمانەکانتان نادەم بەدەستەوە.[٣١٦][٣١٧] دواتر زۆربەی ئەوانەی کۆچیانکردبوو بۆ حەبەشە ڕۆیشتن بۆ مەدینە دوای ئەوەی ئیسلام لە مەدینەدا جێگیر بوو، ھەندێکیان مانەوە تا دوای فەتحی خەیبەر ساڵی ٧ی کۆجی.[٣١٨]
گەمارۆدانی بەنی ھاشم
کاتێک قوڕەیش زانییان موسڵمانان پارێزراون لای نەجاشی حەبەشە، و دوای ئەوەی عومەر کوڕی خەتتاب و حەمزەی کوڕی عەبدولموتەلیب ئیسلام بوون، و ئیسلام بڵاوئەبوویەوە لە نێو ھۆزەکاندا [٣١٩] ، ئەمە زۆربوو بەلایانەوە، کۆبوونەوە بۆ کوشتنی پیغەمبەر، قسەیان لەگەڵ بەنی ھاشم کرد و داوایان کرد بیدەن بە دەستەوە، ئەوانیش ڕازی نەبوون، و کاتێک قوڕەیش ئەمەیان زانی گەمارۆی بەنی ھاشمیان دا بەوەی کەس تێکەڵیان نەبێت و لەگەڵیان دانەنیشێت و ھیچ مامەڵەیەکیان لەگەڵ نەکات تا محەممەد ئەدەن بە دەستەوە. بۆ ئەمەش نوسراوێکیان نوسی و بە کەعبەدا ھەڵیان واسی.[٣٢٠][٣٢١][٣٢٢]
دواتر پێنج لە سەرکردەکانی قوڕەیش ھەوڵیاندا کۆتایی بەو گەمارۆیە بھێنن [٣٢٣]، پاشان ئەبوتاڵیب کۆچی دوایی کرد لە ڕەمەزان یان شەوالی دەیەم ساڵی پێغەمبەرایەتی (٣ ساڵ پێش کۆچی)،شیعەکان بە کۆی دەنگ ڕێککەوتن لەسەر ئەوەی کە ئەو وەک موسڵمانێکی باوەڕدار مردووە، [٣٢٤] ئەمەش لە ڕیوایەتێکدا ھاتووە ئیبن ئیسحاق ڕایگەیاندبوو کە لە کاتی مردنیدا باوەڕی بە ئاینی ئیسلام ھێناوە،[٣٢٥] بەڵام سوننەکان بۆچوونیان وایە کە مردووە موسڵمان نەبووە.[٣٢٦]قوڕەیش نەیانتوانی ئازاری پێغەمبەر بدەن تا ئەوکاتەی ئەبوتاڵیب لە ژیاندا بوو[٣٢٧] ، مانگێک و پێنج ڕۆژ دوای مردنی ئەبو تالیب, [٣٢٨] و لە دوو مانگدا گوترا، و لە سێ ڕۆژدا گوترا،[٣٢٩] پاشان خەدیجەی خێزانی لە تەمەنی ٦٥ ساڵیدا کۆچی دوایی کرد و لە مەککە بە خاک سپێردرا، پێغەمبەر زۆر خەمبار بوو بۆ لە دەستدانی مامی و ھاوسەرەکەی لەبەر ئەوە ئەو ساڵ ناونرا ساڵی دڵتەنگی .[٣٣٠]
دەرچوون بۆ تائیف
کاتێک قوڕەیش ئازاریان توند کرد لەسەر محەممەد و ھاوەڵەکانی دوای وەفاتی ئەبوتالیب مامی، محەممەد دەرچوو بۆ تائیف و داوای لێکردن بێنە ناو ئیسلامەوە،[٣٣١] بەڵام ئەوان زۆر بە توندی ڕەتیان دایەوە و ڕازی نەبوون، [٣٣٢] و پاشان محەممەد تائیفی بە جێ ھێشت و بە خەمباری گەڕایەوە بۆ مەککە لەبەرئەوەی کەس لە خەڵکی تائیف نەھاتن بە دەم بانگەوازەکەیەوە.[٣٣٣][٣٣٤]
ئیسرا و میعراج
لە دوای گەشتەکەی تائیف،[٣٣٥] ڕووداوی ئیسرا و میعراج یان شەوڕەو ڕوویدا بەپێی بیروباوەڕی ئیسلامی، موسڵمانان بە سوننە و شیعەوە لەو باوەڕەدان، ئەم گەشتە لە مزگەوتی حەرامەوە بۆ مزگەوتی ئەقسا [٣٣٦]واتە شاری بیت المقدس بە سواری بوراق و بە ھاوەڵی جوبرەیل، لەوێ دابەزیوە و نوێژی کردووە، پاشان ئەو شەوە لە بیت المقدسەوە ڕۆیشتووە بۆ ئاسمانی دنیا،[٣٣٧] و لەوێ ئادەمی بینیوە وسڵاوی لێکردوە و ئەویش وەڵامی داوەتەوە، ھەر لە ئاسمان بەدیداری یەحیا و عیسا و یوسف و ئیدریس و ھاروون و موسا و ئیبراھیم گەیشتووە،[٣٣٨] پاشان بوراقەکە بەرزی کردۆتەوە بۆ لای خوا، و نوێژەکان لەو شەوەدا فەڕز کراون.[٣٣٩][٣٤٠] بەپێی ڕای ئیبن ئیسحاق خوا تەنھا ئیسرای بە ڕۆحی پێغەمبەر کردووە، یان گەشتێکی ڕۆحی بووە، لە ھەمان کاتدا ھەندێ لە مێژوو ناسان وایدەبینن کە محەممەد بە ڕۆح و جەستەشی سەفەری کردووە. ھەر لەو ڕۆژەدا محەممەد بە ھۆزەکەی ڕاگەیاند بەڵام بە درۆیان خستەوە، باوەڕیان پێ نەکرد تەنھا ئەوان نەبێت کە باوەڕیان بە بانگەوازەکەی کردبوو وەک ئەبوبەکر.[٣٤١]
بەیعەتی عەقەبەی یەکەم و دووەم
محەممەد لە وەرزی حەجدا بانگی دەکرد بۆ لای خودا و داوای لێکردن پشتیوانی لێبکەن و تا ئیسلام دەگاتە خەڵک. [٣٤٢] لە ساڵی ١١ی پێغەمبەرایەتیدا بوو شەش لاوی یەسریب (مەدینە) ھاتن بۆ مەککە لە وەرزی حەجدا، بانگی کرد بۆ ئیسلام و ئەو لاوانە بەڵێنیان بە پێغەمبەردا کە پەیامەکەی بگەیەننە ھۆزەکانیان لە کاتێکدا لای عەقەبە بوون،[٣٤٣] خەڵکەکەیان بانگێشت کرد بۆ ئاینی ئیسلام , بە شێوەیەک پەیامەکەیان بڵاوکردەوە ھیچ ماڵێک لە ماڵەکانی ئەنسار (پشتیوانان)نەمابوو کە ئەم باسەی تێدانەکرێت.لە وەرزی داھاتووی حەجدا، دوانزە پیاو ھاتن، پێغەمبەريان بینینی و ئەوانیش بەیعەتییان داپێی ئەمەش بە بەیعەتی عەقەبەی یەکەم ناسراوە؛ و کاتێک خەڵکەکە گەڕانەوە، موسعەبی کوڕی عومەیری لەلایەن پێغەمبەری ئیسلامەوە نێردرا بۆ ئەوەی خەڵکەکە فێری نوێژ و بنەماکانی ئاینی ئیسلامیان بکات بۆیە پێی دەگوترا خوێنەر، [٣٤٤]پێش وەرزی حەجی داھاتوو، موسعەبی کوڕی عومەر گەڕایەوە مەککە.لە وەرزی سێیەمی حەجدا لە ساڵی ١٣ی پێغەمبەرایەتی،(حوزەیرانی ٦٢٢ی زایینی) نزیکەی حەفتا کەسێک لە موسڵمانانی یەسرب (مەدینە) ھاتن بۆ حەج،[٣٤٥] و کە گەیشتنە مەککە پەیوەندی نھێنیان بە محەممەدەوە کرد و ڕێکەوتن لەسەر ئەوەی محەممەد و ھاوڕێکانی کۆچ بکەن بۆ مەدینە ئەمەش بە بەیعەتی عەقەبەی دووەم ناسراوە.[٣٤٦]سێ مانگ پێش کۆچکردن بۆ مەدینە . [٣٤٧][٣٤٨]
کۆچکردن بۆ مەدینە
لە دوای بەیعەتی عەقەبەی دووەم، بارودۆخەکە توند بوو لەسەر موسڵمانان، پێغەمبەر ڕێگەی بە موسڵمانان دا کە کۆچ بکەن بۆ مەدینە، یەکەم کەس کە ھاتە مەدینە عەبدوڵڵا کوڕی عەبد ئەلئەسەد بوو. لە مەککە تەنیا پێغەمبەر و ئەبووبەکر و عەلی کوڕی ئەبوتالیب مانەوە لەگەڵ ئەو کەسانەی لاواز بوون و توانای کۆچکردنیان نەبوو.[٣٤٩]کاتێک قوڕەیش دەرچوونی موسڵمانانیان بینی، ترسان محەممەدیش دەربچێت، لە دارولنەدوە کۆ بوونەوە، و بڕیاری کوشتنی محەممەدیان دا،[٣٥٠] و ڕێککەوتن لە ھەر ھۆزێکی قورەیش لاوێک بۆ ئەوکارە ڕاسپێرن، و محەمەد بکوژن، ئەمەش لە پێناو ئەوەی خوێنەکەی لە نێوان ھۆزەکان ون بێت. [٣٥١]جوبڕەئیل ئەم ھەواڵەی گەیاند بە پێغەمبەر و پێی ڕاگەیاند لە شوێنەکەی نەخەوێت، محەممەد فەرمانی بە عەلی کرد بخەوێت لە جێگەکەی تا ئەمانەتەکانی لایەتی بیگەڕێنێتەوە پاشان بڕوات بە دوایاندا،[٣٥٢] پاش ئەوە پێغەمبەر چووە لای ئەبووبەکر و بەیەکەوە کۆچیان کرد و لە ڕۆژی دووشەممە دەی ڕەبیعولئەووەڵی ٦٢٢ز محەممەد خۆی چووە مەدینەوە لەگەڵ ئەبووبەکری ھاوەڵی، و پشتیوانان پێشوازییەکی گەرمیان لێ کرد.خەلیفە عومەری کوڕی خەتاب ئەم بۆنەیەی کرد بە سەرەتای مێژووی ئیسلامی، بەڵام موحەڕڕەمی کرد بە سەرەتای ڕۆژژمێری کۆچیی لە جیاتی ڕەبیعولئەووەڵ لەبەر ئەوەی ویستی کۆچەکە لە موحەڕڕەمدا دەستی پێ کرد،[٣٥٣] بەڵام شیعە لەو بڕوایەدان کە ڕۆژژمێری کۆچی ھەر لە سەردەمی محەممەددا دانراوە.[٣٥٤]
ژیانی لە مەدینە
دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامی
یەکەم ھەنگاوی محەممەد لە مەدینە فەرمانی پێکردن دروستکردنی مزگەوت بوو کە ناسراوە بە مزگەوتی پێغەمبەر،[٣٥٥] ئەو شوێنەی بۆ ھەڵبژارد کە وشترەکەی لێی وەستابوو و دەستیان کرد بە بنیاتنانی مزگەوتەکە. سەرەکەی بە گەڵای خورما دروستکرابوو، ستوونەکانی لە دارخورما دروستکرابوون، زەویەکەی بە خۆڵ و داپۆشرابوو،[٣٥٦] محمد خشتی دەگواستەوە لە بیناکەیدا، سێ دەرگای بۆ دروستکرا، و قیبلەکەی ڕووی لە مزگەوتی ئەقسا دروستکرا تا کاتێک فەرمانێک ھاتە خوارەوە بۆ گۆڕینی قیبلە بۆ کەعبە دوای شانزە مانگ لە کۆچکردن ( ٢ کۆچی ).[٣٥٧]مەدینە لە پێش گەیشتنی پێغەمبەر بەدەست ناکۆکی سەد ساڵەوە دەیناڵاند لە نێوان ھۆزە جیاوازەکانیدا، سەرکردەکانی مەدینە ھەستیان ئەکرد پێویستیان بە سەرکردەیەکی یەکگرتوو ھەیە کە پەیوەندیەکانیان ڕێک بخات و ناکۆکی نێوانیان نەھێڵێت، ئەمەش وای لێکردن محەممەد قبوڵ بکەن وەک سەرکردەی مەدینە و پاڵپشتی و پارێزگاری لە خۆی و کۆچکردووە موسڵمانەکان بکەن؛ و محەممەد برایەتی خستە نێوان کۆچکردووان و پشتیوانان،[٣٥٨] ھەر پشتیوانێک کۆچکردوویەکی ھەڵبژارد تا برای بێت و لەماڵەیدا بمێنێتەوە [٣٥٩]ئەمەش لە ھەنگاوێکدا بوو بۆ دروستکردنی پەیوەندی بەھێزی کۆمەڵایەتی لە نێوانیاندا و بۆ سڕینەوە ئەو دەمارگیریەی لە نێویاندا بوو. بەم شیوەیە پشتیوانان ماڵ و سەروەتیان بەش کرد لەگەڵ کۆچکردووەکانی برایاندا.[٣٦٠]ھەروەھا محەممەد بەڵگەنامەیەکی نوسیوە کە ناسرا بە دەستوری مەدینە، ئامانجی دەستوورەکە پابەندبوونی ھەموو لایەنەکانی ناو مەدینە بوو لە کۆچبەران و لایەنگران و جولەکەکان, سەبارەت بە ئەرک و مافەکانیان[٣٦١] دەستوورەکە ٥٢ بەندی لە خۆگرتبوو، بیست و پێنج بەندیان تایبەت بوو بە کاروبارە تایبەتەکانی موسڵمانان بیست و حەوتیان پەیوەست بوون بە پەیوەندی نێوان موسڵمانان و خاوەن ئایین و دیانەتەکانی تر،[٣٦٢] و ئەم دەستورە ڕێگەی دەدا بە خاوەن ئاینەکانی تر لەگەڵ موسڵمانان بژین بە سەربەستی، ھەروەھا باس لە ھاوپەیمانی ھۆزە جیاوازەکان کرا بوو کاتێک مەدینە بکەوێتە بەر ھێرش، و دڵنیای سەربەخۆیی دارایی ھەر ھۆزێکی تیا دووپات کرابوویەوە. زۆربەی بت پەرستەکانی مەدینە ئیسلام بوون، تەنانەت سەرکردە گەورەکانیان وەک سەعدی کوڕی موعاز، تەنھا کەمایەتییەک مانەوە لەسەر بت پەرستی کە ئەوانیش کاریگەریان دیار نەبوو.[٣٦٣]
سەرەتای ناکۆکیی سەربازی
لەگەڵ سەرەتای بوونی موسڵمانان لە مەدینە، خاخامەکانی یەھوود لە بەنی قورەیزە و بەنی قەینوقاع و بەنی نەزیرر دەستیان کرد بە دوژمنایەتی محەممەد، و ھەندێک لە پیاوەکانی ئەوس و خەزرەج چوونە پاڵیان ئەوانەی لە سەرەوە خۆیان بە ئیسلام دەردەخست و لە لایەکی دیکە دژی ئیسلام بوون، ئەمانا ناونران بە دوو ڕووەکان، لە دوای ئەوە خوا فەرمانی جەنگی بە پێغەمبەر محەممەد کرد کە ڕووبەڕوویان ببێتەوە،[٣٦٤][٣٦٥] دەستی کرد بە ناردنی نوێنەر و سریە، چووە غەزاوە و شەڕی کرد خۆی و ھاوەڵەکانی، ژمارەی ئەو غەزایانەی خۆی بۆی دەرچوو ٢٧ غەزا بوو،[٣٦٦] لە ٩ غەزایاندا خۆی جەنگاوە،[٣٦٧] و ژمارەی سریەکانی ٤٧ سریەیە،[٣٦٨][٣٦٩] و لە ھەموو ئەو غەزایانەیە محەممەد بە دەستی خۆی کەسی نەکووشتوە تەنھا ئەبی کوڕی خەلەف نەبێت.[٣٧٠]
یەکەمی سریەکان حەمزەی کوڕی عەبدولموتەلیب بوو،[٣٧١] لە مانگی ڕەمەزان لە سەری حەوتەم مانگی کۆچییدا، سی پیاو لە کۆچگردووان دەرچوون، ڕێگەیان لە کاروانێکی قوڕەیش گرت،[٣٧٢] بەڵام شەڕ ڕووی نەدا لە نێوانیان، پاشان سریەی عوبەیدەی کوڕی حاریس، و سریەی سەعد کوڕی ئەبی وەقاس ڕوویاندا،[٣٧٣] پاشان لە مانگی سەفەری سەری دوانزەیەم مانگی کۆچییدا، پێغەمبەر محەممەد دەرچوو بۆ یەکەم غەزا کە ئەویش غەزای ودان بوو،[٣٧٤] پاشان غەزاکانی بوات و عەشیرە و بەدری یەکەم ڕوویاندا.
لە ١٧ی ڕەمەزانی ساڵی ٢ی کۆچی بەرامبەر ئازاری ٦٢٤ز، غەزای بەدری گەورە ڕوویدا، بڕیاریان دا کە کاروانێکی بازرگانی ١٠٠٠ وشتری سەر بە قوڕەیش، بە سەرۆکایەتی ئەبو سوفیان ڕابگرن،کە بەرەو شام دەچوو[٣٧٥]لە ٨ یان ١٢ی ڕەمەزان ، محەمەد لەگەڵ ٣٠٥ پیاودا [٣٧٦][٣٧٧]بۆ ئەو مەبەستە بەبێ ئامادەکاری بۆ شەڕ چوونە دەرەوە،[٢٣١][٢٣١] تەنھا ئەسپێک یان دوو ئەسپ لەگەڵیان بوو، لەگەڵ حەفتا وشتریش .[٣٧٨]کاتێک ئەبو سوفیان ئاگادارکرایەوە لە جووڵەی موسڵمانەکان ڕێگەی خۆی گۆڕی بۆ کەناراوەکان و سەرکردەکانی مەککەی ئاگادارکردەوە، بۆیە ١٠٠٠ چەکدار بە سەرۆکایەتی ئەبوو جەهل هاتنە دەرەوە، بە بەکارھێنانی ١٠٠ ئەسپ و چەندین وشتر .[٣٧٩][٣٨٠] شەڕەکە لەنزیک بیری بەدر ڕوویدا. بە سەرکەوتنی موسڵمانان شەڕەکە کۆتایی پێ ھات،قورئان بەشداری فریشتەکان لە شەڕ بە سوودی موسڵمانان لە ئایەتێکدا پشتڕاست دەکاتەوە[٣٨١] و لە ئەنجامی شەڕەکەدا ١٤ کەس لە موسڵمانان کوژران، و ٧٠ کەس لە بێ باوەڕەکان کوژران کە ئەبو جەھلیان لە نێودا بوو، و ٧٠ی تریان بە دیل گیران،[٣٨٢] ١٦ کەسیان لێ موسڵمان بوو،[٣٨٣] لە دواتردا محەممەد یەھوودەکانی بەنی قینقاعی کردە دەرەوە لە غەزای بەنی قینقاع، بەھۆی شکاندنی پەیماننامەکە کە بە دەستووری مەدینە ناسراوە، دوای ئەوەی دەمەقاڵەیەک لە نێوانیاندا دروست بوو لەبەر ئەوەی لە بازاڕێکدا ژنێکیان دووچاری سێکسی کرابۆوە. [٣٨٤]ھۆزەکە دوای پازدە ڕۆژ لە گەمارۆدان پێغەمبەر کە خەریک بوو بڕیارێک بدات دواجار عەبدوڵڵا کوڕی ئوبەی خۆی تەسلیم کرد و بڕیاری دەرکردنی بەنی بەنی قەینوقاع دا.[٣٨٥]
قوڕەیش ھەوڵیاندا تۆڵەی غەزای بەدر بکەنەوە، دەرچوون لەگەڵ ژمارەیەک ھۆزەکاندا بە ٣٠٠٠ جەنگاوەر و ٢٠٠ سوارچاک و ٣٠٠٠ ووشترەوە، و لەو کاتانە ئەبووسوفیان کوڕی حەرب سەرکردایەتی ئەکردن، و کاتێک ھەواڵەکە گەیشت بە محەممەد خۆیان ئامادەکرد و لەگەڵ ١٠٠٠ ھاوەڵەکانیدا بەڕێکەوت، پاشان لە ڕێگادا عەبدوڵڵا کوڕی ئوبەی کوڕی سەلوول لەگەڵ یەک لەسەر سێی سوپاکە کشایەوە (لەو کەسانەن کە پێیان دەوترێت “ دووڕووەکان”).پێش شەڕەکە پێغەمبەر ٥٠ تیرھەڵگری لەسەر چیای عەینین دانا، لە ژێر سەرکردایەتی عەبدوڵڵا بن جوبەیر، ئامۆژگاری کردن ″لە جێگای خۆتان بمێننەوە و پشتەوەمان بپارێزن، ئەگەر بینیتان سەرکەوتین لە جێگای خۆتان مەجوڵێن، وە ئەگەر بینیتان دەکوژرێین سەرمان مەخەن″.[٣٨٦][٣٨٧] شەڕی ئوحود لە ڕۆژی شەممە ٧ شەوال لە ساڵی ٣ی کۆچی دەستی پێکرد، [٣٨٨] [٣٨٩] ، سەرەتا شەڕەکە لە بەرژەوەندی موسڵمانان بوو، تیرھاوێژەکان وایانزانی شەڕەکە کۆتای پێ ھاتووە، بێ فەرمانی پێغەمبەریان کرد و شوێنەکەیان چۆڵ کرد، خالید کوڕی وەلید ئەوەی قۆستەوە و ھاوسەنگی جەنگەکە گۆڕا بە بەرژەوەندی قوڕەیش، و ئازارێکی زۆریان بە موسڵمانان گەیاند و[٣٩٠] لەم شەڕەدا حەمزە کوڕی عەبدولموتەڵیب لەلایەن وەحشی بن حەربەوە کوژرا، ھیند کچی عوتبە بەشەکانی جەستەی بڕی، بۆیە گەدەی لە جگەری بڕدرا و لووت و گوێچکەکانی بڕا، بۆیە دواتر بانگکرا شێری خودا و شێری پێغەمبەرەکەی. [٣٩١]لە ٨ی شەوال محەممەد دەرچوو بۆ غەزای حەمڕا لئەسەد بەڵام بێ ڕوودانی جەنگ گەڕایەوە بۆ مەدینە، لە کاتێکی دواتردا غەزای بەنی نەزیڕ ڕوویدا لەگەڵ یەھوودەکانی بەنی نەزیر [٣٩٢]دوای ئەوەی غەدریان کرد بە شکاندنی پەیماننامەکە و ھەوڵی کوشتنی پێغەمبەریان دا. بۆیە محەممەد ١٠ی ڕۆژێکی پێدان بۆ ئەوەی شارەکە بەجێبھێڵن،[٣٩٣] ئەوان ڕەتیان کردەوە و خۆیان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی محەممەد ئامادەکرد، بەم ھۆیەوە بۆ ماوەی ١٥ ڕۆژ گەمارۆیان لەسەردانرا لەلایەن موسڵمانانەوە ،[٣٩٤] ھەندێک ئەلێن ٦ شەوبوو،[٣٩٥] دواتر مەدینە چۆڵیان کرد بە ژن و منداڵەوە .[٣٩٦]
گەمارۆدانی مەدینە
دوای ئەوەی بەنی نەزیر کرانە دەرەوە لە مەدینە و ڕۆیشتن بەرەو خەیبەر، خەڵکیان نارد بۆ لای قوڕەیش و ھانیان دان بۆ شەڕکردن لەگەڵ محەممەد،[٣٩٧] ڕێکەوتن لەگەڵیان، قوڕەیش ٤٠٠٠ کەس و ٣٠٠ سوارچاکیان کۆکردەوە، کۆمەڵێکی تریش لە ھۆزەکان چوونە پاڵیان لەوانە بەنی سلێم و بەنی ئەسعەد و فەزارا و بەنی غەتافان و ھەروەھا بەنی مورا ھەموویان نزیکەی ١٠٬٠٠٠ کەس بوون و ناونران بە ئەحزاب، و سەرکردەکەیان ئەبوو سوفیان کوڕی حەرب بوو، شەڕەکە لە شەوالی ساڵی ٥ی کۆچی بەرامبەر ئازاری ٦٢٧ی زایینی ئەنجامدرا[٣٩٨] لە میژوودا بە شەڕی خەندەق یان شەڕی حزبەکان ناسرا، [٣٩٩][٤٠٠] کاتێک محەممەد بە ھەواڵەکەی زانی لەگەڵ سێ ھەزار موسڵمان لە دامێنی چیای سێلا کەمپیان دانا [٤٠١]فەرمانیكرد ژن و منداڵەکان لە ناو قەڵاکانی مەدینە بمێننەوە تاکوو دەستی ھێرشبەرەکانیان پێ نەگات.دواتر بە ڕاوێژکردن بە سەلمانی فارسی ھەستان بە ھەڵکەندنی خەندەق یاخود چاڵ لە بەشی باکووری خۆرئاوای شارەکەدا ئەمەش بەھۆی ئەوەی تەنیا شوێنێک بوو کە تەخت و دەشتایی بوو ، شوێنەکانی دیکە بە شاخ و شیو و بەردەڵان و دارخورما دەورە درابوو. خۆی بەشدار و چاودێری کارەکە بوو، دوای ٦ ڕۆژ خەندەقەکەیان تەواوکرد. [٣٩٨]کاتێک خەندەقەکەیان تەواو کرد، قوڕەیشەکان و ئەوانەی لەگەڵیان بوون لە حزبەکان ھاتن و بە گەمارۆیەکی توندی شارەکەیان دا،[٤٠٢] لەو ماوەیەدا ھەوڵیاندا کە دەرچەیەک بدۆزنەوە بۆ ئەوەی بچنە ناو شارەکە لەو نێوەندەدا جوولەکەکانی بەنی قورەیزە ڕازی بوون کە ڕێگە بدەن حزبەکان بچنە ناو شارەکەوە لەدوای ئەوەی دانوستانیان لەگەڵ حیای کوڕی ئەختاب کە یەکێک بوو لە سەرکردەکانی بەنی قورەیزە كرد ، بەڵام ئەوە نەکرا، پاش ئەوەی پێغەمبەر توانی لە رێگای “نەعیم کوڕی مەسعوود ”سەر بە ھۆزی غەفتان بێ متمانەی لە نێوان بەنی قورەیزە و ئەحزابەکان دروستکرد.[٤٠٣] موسڵمانان و حزبەکان ٢٤ شەو مانەوە، جگە لە تیر و گەمارۆ ھیچ شەڕێک لە نێوانیاندا نەبوو. [٤٠٤] تا ڕەشەبایەکی توند ھات بە سەر سەربازگەکانی ئەحزابدا و چۆڵیان کرد. لە ئەنجامی ئەم گەمارۆدا ٨ لە موسڵمانان و ٤ لە حیزبەکان کوژران. [٤٠٥] وە کاتێک حزبەکان مەدینەیان بەجێھێشت، محەممەد بە ھاوەڵەکانی گوت « لەم ساڵە بەدواوە قوڕەیش ناتوانێت ھێرشبکاتە سەرتان ، بەڵکو ئێوە ھێرش دەکەن».[٤٠٦] قووریشیەکان لە دوای ئەم ھێرشە و دۆرانیان نەیانتوانی جارێکی دیکە ھێرشێکی لەو شێوەیە بکەنەوە سەر مەدینە. [٤٠٧]
دوای کۆتایی ھاتنی شەڕەکە، بەنی قورەیزە گەڕانەوە و خۆیان بە قەڵاکانیان بەھێز کرد. بەھۆی شکاندی پەیمانەکەیان محەممەد نەیتوانی ئەم کارەیان پشتگوێ بخات بەتایبەتی کاتێک خەریک بوو ببنە ھۆکاری شکستی موسڵمانان لە گەمارۆکە.[٤٠٨][٤٠٩] لەدوای دەرچوونی قورەیشییەکان و ھاوپەیمانەکانی فەرمانی دا بەرەو شوێنی بەنی قورەیزە بچن. بۆماوەی ٢٥ شەو گەمارۆدران بێ ئەوەی ھیچ جمووجۆلێک بکەن کە واتای شەرکردن بێت ، داوای لێکردن بە بێ ھیچ مەرجێک خۆیان بەدەستەوە بدەن.بۆیە بەنی قورەیزە تەسلیم بوونی خۆیان ڕاگەیاند، ڕێککەوتن لەسەر ئەوەی کە سەعدی کوڕی مەعاز بڕیار لە چارەنوسیان بدات، ھەرچەند ویستیان کە ھەمان مامەڵەی ھۆزی بەنی قیناعیان لەگەڵ بکرێت بەڵام داواکەیان ڕەتکرایەوە سەعد بڕیاریدا بە کوشتنی پیاوەکان و ژن و منداڵەکانیش بکاتە کۆیلە و دەست بەسەر سەرجەم موڵک و ماڵ و سامانیان بگیرێت.سەرئەنجام بەپێی سەرچاوەکان لە نێوان ٤٠ بۆ ٤٠٠ کەس کوژراون، لە کاتێکدا بە گوتەی ئیبن ئیسحاق ، لە نێوان ٧٠٠ بۆ ٩٠٠ کەس لە کوژراون . [٤١٠] [٤١١] [٤١٢].سەرچاوە مێژووییە کۆنەکان کۆکن لە سەر ئەوەی کە پێغەمبەر بە بڕیارەکە ڕازیبووە، ئەمەش وەک سزایەک لە بەرامبەر پەیمان شکێنی و ناپاکیان .لەگەڵ ئەوەش ھەندێک لە توێژەرانی ھاوچەرخ گومانیان ھەیە لە جێبەجێکردنی ئەم بڕیارە.[٤١٣]
ڕێکەوتنی حودەیبیە
لە مانگی زیلقەعدەی ساڵی ٦کۆچی بەرامبەر ٦٢٨زاینی، محەممەد فەرمانی کرد بە شوێنکەوتووەکانی ئامادەکاری بکەن بۆ ڕێوڕەسمەکانی عومرە لە مەککە، دوای ئەوەی لە خەونیدا بینی خۆی و ھاوەڵەکانی چوونە مزگەوتی حەرامەوە،تەوافە و عەمرەی ئەنجامداوە عەرەب و خەڵکی دەوروبەری بیابانەکەیان کۆکردەوە بۆ ئەوەی لەگەڵیدا بچنە دەرەوە، ڕۆژی دووشەممە سەرەتای مانگی زولقەعدە لە ساڵی ٦ی کۆچی ، لە ساڵی ١٤٠٠ یان ١٥٠٠، [٤١٤] دەرچوون بە بێ چەک تەنھا چەکی گەشتیار نەبێت،[٤١٥] و کاتێک قوڕەیش بەوەیان زانی، بڕیاریان دا نەھێڵن بچێتە کەعبەوە، ٢٠٠ سوارچاکیان بە سەرکردایەتی خالیدی کوڕی وەلید نارد بۆ ڕێگەی سەرەکی مەککە، بەڵام محەممەد ڕێگەیەکی سەختتری ھەڵبژاردبوو بۆ ئەوەی ڕووبەڕوویان نەبێتەوە، [٤١٦] تا گەیشتە حودەیبیە لە دووری ٩ میل لە مەککەوە،[٤١٧] کۆمەڵێک کەس ھاتنە لای محەممەد ئەویش پێی وتن:« ئێمە بۆ شەڕ نەھاتووین، بەڵکو ھاتووین عەمرە بکەین ، شەڕ و کوشتار قوڕەیشی ماندوو کردووە،چی دەبێت ئەگەر ئەوان دەستبەرداری نێوان من و سەرجەم عەرەبەکانی تر ببن، ئەگەر ئەوان سەرکەوتن بەسەرمدا ئەوا ئاواتی ئەوان دێتەدی،ئەگەر خوا منیشی سەرخست ئەوا بە لێشاو دێنە ناو ئاینی ئیسلامەوە،با ئەوانش بە خواستی خۆیان پەیمان لەگەڵ ھەرکەس دەبەستن ئازادن ،ئیتر قوڕەیش نیازی چی یە؟ سوێند بە خودا بەردەوام تێدەکۆشم لە پێناو ئەو ئاینەی خودا بەمن ئەسەردە کردووە،تا خودا سەری دەخات یان من لە پێناویدا لە ناو دەچم»[٤١٨] .پێغەمبەر خەداشی کوری ئەمییە خەزاعی ناردە لای قورەیش بۆ ئەوەی پەیامەکەی بگەیەنێتە سەرکردەکانی قورەیش کە بۆ شەڕ نەھاتوون، ھەندێک کەس ویستیان نێردراوەکە بکوژن بەڵام حەبەشەکان ڕێگەیان نەدا بیکوژن و ئازادیان کرد، ئەویش گەڕایەوە لای پێغەمبەر. ھەڵوێست و نیازەکانی پێغەمبەر بووە جێی سەرنجی ھاوپەیمانەکانی قوڕەیش ، قوڕەیشیەکانیش لە ترسی لە دەستدانی ھاوپەیمانەکانی دەستیان کرد بە وتوێژ لەگەل محەممەد. ئەوەبوو کاتێک حەلیسی کوڕی عەلقەمە گەورەی حەبەشیەکان لەلای موسڵمانەکان گەڕایەوە و بینی ئەوان بەرگی ئیحرامیان پۆشیوە و قوربانیان ئامادەکردووە، وتی ( ئەی سەرکردەکانی قوڕەیش ، سوێد بەخوا ئێمە لەسەر ئەوە ھاوپەیمانیمان لەگەڵ ئێوە نەبەستووە ،کە ڕێگە لە کەسانێک بگرن مەبەستیان مەزن ڕاگرتنی ماڵی خودایە ،بە کەسەی گیانی حەسیلی بەدەستە ،واز لە محەممەد دێنن عەمرەکەی بکات باشە ، ئەگەینا ھەموو حەبەشییەکان وەک ھەڵمەتی یەک پیاو) وتیان (بەسە ئەی (حەلیس)ماوەیەک وازمان لێبێنە تا لەناو خۆماندا لەسەر بڕیارێک ڕێکدەکەوین)[٤١٩] پاشان ووتوێژ کەوتەوە لە نێوان موسڵمانان و قوڕەیشدا.پێغەمبەر عوسمانی کوڕی عەفانی وەک نێردراوی خۆی ناردە لای قوڕەیشیەکان بۆ ئەوەی لەگەڵیان وتووێژبکات .عوسمان و چەند کەسێکی دیکە بەرەو شاری مەککە ڕێکەوتن بۆ ماوەی سێ رۆژ لە مەککە مانەوە .پێغەمبەر وا گومانی کرد کە کوژرابن [٤٢٠]بۆیە ھاوەڵاکانی بانگ کرد و بەیعەتی لێوەرگرتن کە لە دوژمن ڕانەکەن ، هەندێکیشیان بەیعەتی مردنیاندا بە پێغەمبەر، ئەم بەیعەتدانە بە بەیعەتی ڕەزوان لە مێژوودا ناسراوە.[٤٢١] کاتێک موسڵمانەکان خۆیان ئامادە دەکرد بۆ ئەگەری بەرپا بوونی شەڕ، قوڕەیش سوھێلی کوری عومەریان ناردە لای پێغەمبەر بۆ ئەوەی ڕێککەوتنێکی ئاشتەوایی واژۆ بکات کە بە سوڵحی حودەیبییە ناسراوە,ئەو ڕایگەیاند ھەر ڕێکەوتنێک بکەین پێویستە ئەو بەندەی لە خۆ گرتبێت کە ئەم ساڵ بگەڕێنەوە و ساڵێکی دیکە بێنەوە بۆ ناو مەککە.[٤٢٢]
سەرئەنجام ھەردوولا ڕازی بوون، ھەر لە ڕێکەوتنەکەدا ھاتبوو جەنگ و شەڕ لە نێوانیان بۆ ماوەی دە ساڵ ڕابوەستێت تاوەکو سەر و ماڵی خەڵکی پارێزراو بێت و کەس دەستدرێژی نەکاتە سەر کەسی تر، ھەروەھا ھەرکەسێک بەبێ پرسی خاوەنەکەی ھەڵبێت و بڕواتە لای (محەممەد)دەبێت (محەممەد)بیداتەوە قوڕەیش، بەڵام ھەرکەسێک لەلای (محەممەد)ەوە ڕابکاتە لای قوڕەیش ئەوە نادرێتەوە (محەممەد). ھەروەھا ھەرکەس و لایەنێک دەیەوێت ھاوپەیمانی لەگەڵ محەممەد ببەستێت ئازادە وە ھەرکەس و لایەنێک بیەوێت ھاوپەیمانی لەگەڵ قوڕەیش بکات ئازادە، محەممەد و ھاوەڵەکانی ئەم ساڵ دەگەرێنەوە و ناڕۆنە مەککەوە،ساڵی داھاتوو دێنەوە و دەڕۆنە ناو مەککەوە و بۆ ماوەی سێ ڕۆژ دەمێننەوە تەنیا چەکی سواریان پێ بێت و نابێت قوڕەیش ڕگەیان لێ بگرێت) بەم شێوەیە پەیمانەکە بەستراو لە دوو پەڕدا نوسرایەوە دانەیەکیان درایە دەست پێغەمبەر و دانەیەکی دیکەیان دا بە سوھەیل کوری عومەر.[٤٢٣]
موسڵمانان بە ھۆی مەرجەکانی سوڵحی حودەیبییە، و ئەنجامنەدانی عەمرە ھەست کردن بەوەی کە قورەیش باڵەدەستی بەسەریاندا زیاتر بووە ،دڵتەنگی کردن بە شێوەیەک دوای ئەوەی کە نێدراوەکانی قوریش ڕۆیشتن محەممەد سێ جار پێی گوتن: «ھەستن قوربانی بکەن و سەرتان چاک بکەن) ، بەڵام ھیچیان ھەڵنەستا و بەقسەیان نەکرد تا ئەو کاتەی چووە دەرەوە و قوربانییەکەی خۆی سەربڕی و سەری خۆشی چاککرد[٤٢٤]، کاتێک موسڵمانەکان ئەوەیان بینی بەخێرای ھەستان و قوربانییەکانیان کرد.[٤٢٥]دە ڕۆژێک لە حودەیبیە مانەوە و ھەندێک دەلێن بیست ڕۆژ، دواتر ڕۆشتنەوە بۆ مەدینە.[٤٢٦]
.لە ئەنجامی ئەم ڕێکەوتنەدا، محەممەد ھەستا بە ناردنی نوێنەر بۆلای پاشاکانی جیھان، و بانگی کردن بۆ ئیسلام بوون، یەکەم پەیامبەری نارد بۆلای نەجاشی پاشای حەبەشە، عومەری کوری ئومەییەی بوو .[٤٢٧]کاتێک نوسراوەکەی پێ گەیشت، خستیە سەر چاوی و ھاتە سەر زەوی بۆی، موسڵمان بوو، [٤٢٨]و دەحیەت کەلبی نارد بۆ لای قەیسەر ھەرقلی پاشای ڕۆم،[٤٢٩] و عەبدوڵڵا کوڕی حەزفە سەھمی نارد بۆ لای کیسرای پاشای فارس، کە نووسراوەکەی دڕاند،[٤٣٠] ھەروەھا حاتیب کوری ئەبووبەڵتاعی نارد بۆ لای مقوقسی پاشای میسر،[٤٣١] ھەروەھا چەندین نوێنەری تری نارد.[٤٣٢]
غەزای خەیبەر و مۆتە
دوای ئەوەی محەممەد گەرەنتی قوڕەیشی مسۆگەر کرد لە دوای حودەیبیە، دەرفەتی بۆ ڕەخسا لێپرسینەوە لە جولەکەکانی خەیبەر بکات بەھۆی ھاندانی ھۆزەکان لە شەڕی خەندەقدا دژی موسڵمانان ،[٤٣٣] بۆیە لە مانگی موحەڕەمی ٧ی کۆچیدا[٤٣٤] بۆ ئەو مەبەستە بە نھێنی لەگەڵ ١٥٠٠ (ھەندێک سەرچاوە دەلێن ١٤٠٠) لە سوپای موسڵمانان کە خاوەنی بەیعەتی ڕەدوان بوون، ڕووی کردە خەیبەر ، ئاڵاکەشی دا بە عەلی بن ئەبی تالیب،[٤٣٥] و دروشمی ئەوانیش لەو ڕۆژەدا (ئەی مەنسور بمرە، بمرە).[٤٣٦] سوپای موسڵمانان بە شەو گەیشتنە ئەوێ، بێ ئەوەی ئاشکرابن، کاتێک ڕۆژ بووەوە جوولەکەکانی خەیبەر موسڵمانانیان بینی، ترسان و ڕایانکردە قەڵاکانیان.لەگەڵ ئەوەی پێشتر زانیبوویان سوپای موسڵمانان ھێرشدەکاتە سەریان، ھەروەھا داوای یارمەتیان لە ھۆزی غەفتان کردبوو بەڵام ئەوان لە نیوەی ڕێگا گەڕانەوە پاش ئەوەی وا بڵاوکرایەوە کە موسڵمانان ھێرشیان کردووەتە سەر ناوچەکانیان.[٤٣٧]بەمەش لە یارمەتیەکانی ھۆزی غەفتان بێ بەش بوون.[٤٣٨] کاتێک محەممەد شپرزەیی و ترسی خەیبەری بینی فەرمانی ھێرشی کرد.
توانیان سەرکەوتووبن لە دەستبەسەرداگرتنی قەڵاکان و دیلی لێ گرتن لە ناویان سەفییە کچی حوییەی کە دواتر ھاوسەرگیری لەگەڵ محەممەد کرد.[٤٣٩][٤٤٠] دوا قەڵا کە داگیرکرا بریتی بوون لە ئەلوەتیح و ئەلسەلام و موسڵمانان بۆ چەند شەوێک گەمارۆیان دا، تا سەرکەوتنیان بەدەستھێنا. محەممەد ئەیویست جولەکەکان دەربکات لە خەیبەر بەڵام لەگەڵیان ڕێکەوت لەسەر ئەوەی ساڵانە نیوەی بەروبوومەکەیان بدەن بە موسڵمانان.[٤٤١][٤٤٢][٤٤٣]پاشان دوای ٨ مانگ، محەممەد لە زولقەعدەی ساڵی ٧کۆچی دەرچوو بۆ عومرە بەو پێیەی لە ڕێکەوتنی حودەیبیەدا لەگەڵ قوڕەیش لەسەری ڕێککەوتبوون.[٤٤٤][٤٤٥][٤٤٦]لە جەمادی یەکەمی ساڵی ٨کۆچی،[٤٤٧] غەزای موئتە ڕوویدا لە باشووری ئوردن، کە ھۆکەی کوژرانی پەیامبەرەکەی پێغەمبەر بوو کە ناردبووی بۆ پاشای بوسڕا تا بانگی بکات بۆ ئیسلام، کە حارس عومەیرئەزدی بوو،[٤٤٨] محەممەد سوپایەکی ٣٠٠٠ کەسی نارد و لە بەرامبەریاندا سوپای ڕۆم ھەبوو بە سەرکردایەتی ھەرقل و ١٠٠٬٠٠٠ جەنگاوەرەوە، شەڕی موئتە یەکەم شەڕە کە موسڵمانان لە دەرەوەی سنوورەکانی نیمچە دوورگەی عەرەبی ئەنجامیانداوە، سێ ھەزار چەکداری موسڵمان بۆ ماوەی شەش ڕۆژ بەرگەی دوو سەد ھەزار سوپای ڕۆم و عەشیرەتە عەرەبەکانی ھاوپەیمانان گرت، لە حەوتەمین ڕۆژی دوای ئەوەی ئەو سێ سەکردەی (زەید کوڕی حاریسە، جەعفەر کوڕی ئەبووتاڵیب، عبداللە کوڕی ڕەواحە) موسڵمانان کە پێغەمبەر دیاریکردبوون کوژران ،[٤٤٩] دواتر خالید خالید کوڕی وەلید سەرکردایەتییەکەی گرتە ئەستۆ لە ڕێگای تەکنیکی سەربازی خۆی، توانى سوپای موسڵمانان بکشێنێتەوە بۆ مەدینە.[٤٥٠][٤٥١][٤٥٢][٤٥٣] شەڕەکە بە شکستی موسڵمانان کۆتایی ھات. خەڵکی مەدینە کاتێک سوپاکە گەڕایەوە سەرزەنشتیان کردن و ھاواریان کرد بەسەریاندا و دەیان وت (ھەڵھاتووەکان، ئێوە لە جیھاد کردن لە پێناو خوا ھەڵھاتوون )، محەممەد کاتێک ئەوەی بیست جوابی دانەوە و وتی (ئەمانە ھەڵھاتوو نین، بەڵکو ئەمانە کۆڵنەدەرن و راکەرەن ان شادەستیان کرد بە فڕێدانی خۆڵ بەسەر ڕووخساریان و دەیانگوت: ئەی ئاواران، ئایا ئێوە لە پێناو خودا ھەڵاتوون؟ محمد دەفەرموێت (ئەوان ھەڵنەھاتوون، ئەوانە ڕاکەرن إن شاء الله). [٤٥٤]
فەتحی مەککە
لە ئەنجامەکانی ڕێکەوتنی حودەیبیە، ھۆزی خزاعە ھاتنە ھاوپەیمانییەکەی محەممەدەوە، و بەنوبەکر چوونە ھاوپەیمانییەکەی قوڕەیشەوە،[٤٥٥] و بەنی بەکر و خزاعە شەڕ و کوشتاری سەردەمی نەزانی لە نێوانیاندا بوو،[٤٥٦] ماوەیەک بە ئیسلامەوە سەرگەرم بووبوون و پاشان شەڕ لەنێوانیان دەستی پێکردەوە، و قوڕەیش یارمەتی بەنوبەکریان دا،چەندین کەسیان لەیەکتری کوشت. بەمەش کۆتایی بە ڕێکەوتنەکەیان لەگەڵ موسڵمانان ھات،[٤٥٧] ئەبوو سوفیان کوڕی حەرب لە مەککەوە ھات و ویستوی ڕێکەوتنەکەیان نوێ بکاتەوە, بەڵام ڕەتکرایەوە. پاشان محەممەد فەرمانی ئامادەکردنی سوپا و جوڵەی بەرەو مەککە دەرکرد، نزیکەی ١٠٬٠٠٠ جەنگاوەر لە ١٠ی ڕەمەزانی ساڵی ٩ک، بەرەو مەککە کەوتنە جووڵە بە شێوەی نھێنی [٤٥٨] وە خەڵک لەو ڕۆژەدا بەڕۆژوو دەبن.تاکوو شەو گەیشتنە مر زەھران لە دەورووبەری مەککە، بەھەڵکردنی ١٠ ھەزار مەشخەڵ ھەواڵی گەیشتنی سوپای چاوەروانەکراوی موسڵمانان گەیشتە سەرکردەکانی مەککە.پاشان ئەبوو سەفیان و حەکیم کوڕی حزام بۆ پشتراستکردنەوەی ھەواڵەکە لە مەککە چوونەدەر،لە ڕێگە بەدیلی کوڕی وەرقایان پێ گەیشت، بە بینی ئەو سوپایە زۆرە توشی سەرسوڕمان بوون و زانییان کە توانایی ڕووبەڕووبوونەوەیان نییە. لەو کاتەدا عەبباس کوڕی عەبدولموتەلیب کە پێشتر بۆ بینینی محەممەد بەڕێکەوتبوو گەیشتە لایان، داوای لێکردن باوەڕ بە ئیسلام بھێنن و ببنە موسڵمان گەرەنتی پاراستنی گیانان دەدا تا دەگەنە لای پێغەمبەر، ئەوانیش ڕازی بوون و دواتر چوونە لای محەممەد موسڵمان بوونیان ڕاگەیاند.[٤٥٩]ڕۆژی سێشەممە، ١٧ی ڕەمەزان لە ساڵی ٨ی کۆچی، سوپا بەردەوام بوو لە ڕێپێوانەکەی بۆ شاری مەککە.[٤٦٠][٤٦١]موسڵمان بوونی ئەبوو سفیان کە یەکێک بوو لە سەرکردەکانی قوڕەیش کاریگەری زیاتر ھەبوو بۆ ئەوەی موسڵمانان بەبێ شەڕ بچنە ناو مەککە، محەممەد لەگەڵ ئەبوو سفیان ڕێکەوت خەڵکی مەککە ڕازی بکات لەکاتی چوونە ناوەی سوپای ئیسلام خەڵک ڕووبەروویان نەبێتەوە، پاشان گەڕایەوە مەککە بۆ ئەوەی قسەکانی محەممەدیان پێ بلێت واتە: ھەرکەسێک بچێتە ناو ماڵی ئەبووسفیان پارێزراودەبێت ! وە ھەرکەسێک دەرگاکەی ماڵەکەی دابخات ونەیەتەدەرەوە پارێزراو دەبێت! وە ھەرکەسێک بچێتە ناو مزگەوتەوە (بیت الحرام-کەعبە) پارێزراو دەبێت”.[٤٦٢]ئەمەش تا ڕادەیەکی زۆرلەلایەن خەڵکی مەککەوە پێشوازی لێ کرا.
-2.jpg)
دواتر محەممەد فەرمانی بە یەکە سەربازییەکانی دا لە چەند شوێنێکەوە بچنە ناو مەککە بەبێ ئەوەی ڕووبەڕووی کەس بنەوە تەنھا ئەوانە نەبێت کە شەڕیان لەگەڵ دەکەن.[٤٦٣] ئەوەبوو خالید بن الوالید و ئەوانەی لەگەڵیدا بوون لە لە خوارەوە، وە زوبەیر کوڕی عەوام و ئەوانەی لەگەڵیدا بوون لەسەرەوە و ئەبوو عوبەیدە کوڕی جەڕاح لە دۆڵەکەوە ھاتە ناوەوە مەککە [٤٦٤] [٤٦٥]لەکاتی چوونە ناو مەککە تەنھا لەلای خالید کوڕی وەلیدەوە تووشی ڕووبەڕووبوونەوە بوون،ھەندێک لە قوڕەیشەکان بە سەرۆکایەتی عیکریمە کوڕی ئەبوو جەھل ھەوڵیان دەدا ڕووبەڕووی موسڵمانان ببنەوە،خالید شەڕی لەگەڵیان کردو دوازدە کەسیانی کوشت، ئەوانی دیکە ھەڵھاتن و دوو لە موسڵمانان کوژران.[٤٦٦]
سوپاکە گەیشتە کەعبە, و چوونە ناو مزگەوتەکە, محەممەد لە بەردی ڕەش نزیک بووەوە, دەستی لێدا, پاشان سووڕی ماڵەکەی کرد, پاشان ٣٦٠بتی شکان کە لە دەورووبەری کەعبە بوون [٤٦٧]و فەرمانی کرد بت و وێنەی ناو کەعبە دەری بھێنن و بیانشکێن.[١٠١]
ناکۆکی لەگەڵ ھۆزە عەرەبییەکان
ماوەیەکی کەم دوای فەتحی مەککە، ھۆزەکانی ھوزان و سەقیف و لەگەڵ ھەندێکی بەنی ھیلال ڕێکەوتن لەسەر شەڕکردن لەگەڵ موسڵمانان،[٤٦٨] کاتێک محەممەد ئەوەی بیست دەرچوو لە مەککە لە غەزای حونەین دا لە ڕۆژی شەممە ٦ی شەوالی ساڵی ٨کۆچی،[٤٦٩] و ١٢٬٠٠٠ جەنگاوەر لەگەڵی دەرچوون،کە زۆربەیان لەوانە پێکھاتبوون تازەببوونەوە موسڵمان. و موسڵمانان لە ئەنجامدا سەرکەوتن و زۆربەی ھۆزی ھوزان ھەڵھاتن بۆ تائیف.[٤٧٠]دوای غەزای حونەین و لە ھەمان کاتدا، محەممەد بەرەو تائیف ڕۆیشت بۆ دەرکردنی ھوزان و سەقیف،[٤٧١] و غەزای تائیف ڕوویدا لە نێوانیان، سوپای ئیسلامی گەمارۆیان دان ماوەی ٤٠ ڕۆژ، پاشان وازیان لێ ھێنان.[٤٧٢][٤٧٣]لە ڕەجەبی ساڵی ٩کۆچی، غەزای تەبوک ڕوویدا کە دوایین غەزای پیغەمبەر محەممەد بوو،[٤٧٤] دوای ئەوەی ھەواڵیان پێ گەیشت لە وڵاتی ڕۆمەوە کە پاشای ڕۆم و ھاوپەیمانە عەررەبەکانی، سوپایەکیان پێک ھێناوە بۆ ھێرش بردنە سەر دەوڵەتی ئیسلامی،[٤٧٥] موسڵمانان سوپایەکیان پێک ھێنا لە ٣٠٬٠٠٠ جەنگاوەر [٤٧٦]بە ھاوڕێیەتی ١٠٬٠٠٠ سوارچاک،[٤٧٧] بەڵام لەبەر دووری ڕێگەکاکە و توندی گەرماکە تووشی سەختی بوون و کە گەیشتنە تەبووک، ٢٠ شەو تیایا مانەوە،[٤٧٨][٤٧٩] و کاتێک ڕۆمان و ھاوپەیمانەکانیان ھەواڵی کشانی سوپای ئیسلامییان بیست ترسان و جیابوونەوە لە ناو سنووری وڵاتەکەیان،[٤٨٠] و پاشان سوپای موسڵمانان بەبێ شەڕ لە تەبوکەوە ڕۆیشتن، لە مانگی ڕەمەزاندا لە ساڵی ٩ی کۆچیدا گەڕانەوە مەدینە،[٤٨١] موسڵمانانیش دەستیان کرد بە فرۆشتنی کەل و پەلە سەربازییەکانیان کرد بەبیانووی تەواو بوونی جیھاد بەڵام بەڵام محەممەد ڕێگای لێگرتن و نەیھێشت ئەو کارە بکەن . .[٤٨٢]زۆرێک لە مێژوونووسان ڕوودانی ئەم شەڕە دەخەنە ژێر پرسیارەوە، بە پشت بەستن بە نەبوونی ھیچ ئاماژەیەک بەو شەڕە لە ھیچ سەرچاوەیەکی دیکە جیا لە سەرچاوە ئیسلامییەکان.[٤٨٣]
لە دوای ئەوە، وەفدێکی سەقیف ھاتن بۆ مەدینە و موسڵمان بوون،[٤٨٤] ھەروەھا چەندین وەفد لە ھۆزە عەرەبیەکانەوە ئەھاتن بۆ مەدینە و ئیسلام بوونی خۆیان ڕائەگەیاند [٤٨٥]و لە نێوان ساڵەکانی ٩ک و ١٠ک دا،[٤٨٦] بە شێوەیەک کە ساڵی ٩ک ناونرا بە ساڵی وەفدەکان.[٤٨٧]
حەجی ماڵاوایی
لە زولقەعدەی ساڵی ١٠کۆچی، پێغەمبەر محەممەد ویستی ڕێوڕەسمەکانی حەج ئەنجام بدات، دوای ئەوەی ٩ ساڵی لە مەدینە بەسەربرد بێ ئەوەی حەج بکات،[٤٨٨]بۆیە بە خەڵکەکەی ڕاگەیاند کە بۆ ئەو مەبەستە بەرەو مەککە بەرێ دەکەوێت.بۆیە خەڵکێکی زۆر ھاتنە مەدینە, ھەموویان ھەوڵیاندەدا لەگەڵ محەممەد سەفەر بکەن بەرەو مەککە.ئەم حەجە لە مێژوودا بە حاجی حەجی ماڵاوایی, یان حەجی پەیوەندی, یان حەجی ئیسلام ناسراوە, بەڵام زیاتر بە حەجی ماڵاوایی ناسراوە[٤٨٩] چونکە لە وتارەکەی ماڵاوایی لە موسڵمانان کردو دوای ئەوە حەجی نەکردەوە.[٤٩٠] ھەروەھا باسی ئەو شتانەی بۆ کردن کە حەرام یان حەڵاڵن، لە ڕۆژی ٢٥ی زوقەعدەی ساڵی ١٠کۆچی،[٤٩١] محەممەد دەرچوو بەرەو مەککە لەگەڵ نزیکەی ١٠٠٬٠٠٠ موسڵمانی ژن و پیاودا. [٤٩٢][٤٩٣]بە وتنەوەی «لبيك اللهم لبيك، لبيك لا شريك لك لبيك، إنّ الحمد والنعمة لك والملك، لا شريك لك»[٤٩٤] چووە مەککەوە لە ڕۆژی یەکشەممە ٤ی زیلحەجە، [٤٩٥]و چووە مزگەوتی حەرامەوە، دوای ئەوەی مەناسیکەکانی حەجی ئەنجامدا، ووتاری حەجی ماڵاوایی دا.[٤٩٦][٤٩٦]
لەم ھەڵوێستەدا و لەسەر شاخی عەرەفە، ئەم ئایەتە قورئانییە دابەزی ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾ (کوردی: ئەمڕۆ ئاین و بەرنامەکەتانم بەکۆتایی گەیاند و نازو نیعمەتی خۆمم بۆ تەواو کردن و ڕازیم بەوەی کە ئیسلام ببێتە بەرنامەو دین و ئاینتان)[٤٩٧] [٤٩٨]لەگەڵ ئەوەی شیعە باوەڕیان وایە ئەم ئایەتە لە کاتێکی تردا دابەزیووە.[٤٩٩]
کۆچی دوایی
یەکەم شت کە پێغەمبەر محەممەد زانی کاتی وەفاتی نزیک بۆتەوە ئەوە بوو کە لە فەتحی مەککەدا سورەتی نەسری بۆ دابەزی[٥٠٠] إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ (نەسر:١) (کوردی: کاتێ یارمەتی و کۆمەکی خوا دێت، شاری مەککە ڕزگار دەکرێت و دەرگای ئازادی واڵا دەکرێت).[٥٠١] لە کۆتاییەکانی مانگی سەفەری ساڵی ١١ی کۆچی، محەممەد توشی تایەکی بەھێز بوو،[٥٠٢] و نەخۆشییەکەی لێی توند بوو، و مۆڵەتی لە خێزانەکانی وەرگرت تا لە ماڵی عائیشەی کچی ئەبووبەکر بمێنێتەوە.
و پێغەمبەر نوێژی بە موسڵمانان دەکرد کاتێک نەخۆش بوو ١١ ڕۆژ و کاتێک نەخۆشییەکەی بە تەواوی قورس بوو فەرمانی بە ئەبووبەکر کرد نویژیان پێ بکات،[٥٠٣] و ١٣ ڕۆژ دوای نەخۆشییەکەی لە ڕۆژی دووشەممە ڕەیبعولئەوەلی ساڵی ١١ی کۆچی و لە تەمەنی ٦٣ ساڵیدا کۆچی دوایی کرد[٥٠٤] کە ئەم ڕێکەوتەش بەرامبەرە لەگەڵ ٨ی حوزەیرانی ٦٣٢ز،[٥٠٥] لە ماڵی عائشە نێژرا لە تەنیشت مزگەوتی پێغەمبەر.[٥٠٦]
پاش وەفاتی
لە دوای کۆچی دوایی پێغەمبەر محەممەد شوێنکەوتوانی ناکۆکییان لەسەر ئەو کەسە ھەبوو کە دەبێتە جێنشین،[٥٠٧] کۆمەڵێک موسڵمانان کۆ بوونەوە لە سەقیفەی بەنی ساعدە، سەعدی کوڕی عوبادە خۆی پاڵاوت بۆ ئەو مەبەستە و پشتیوانان پشتگیریان کرد،[٥٠٨] لە ھەمان کاتدا عومەری کوڕی خەتتاب ئەبوبەکری سدیقی دەستنیشانکرد بۆ ئەو مەبەستە، بەپێی ئەوەی کۆچکردووەکان لە پێشترن بۆ جێ نشینی،[٥٠٩] ئەمەش پشتگیری ھەموو موسڵمانانی لەسەر بوو کە لەویا کۆ بووبونەوە، لە ھەمان کاتدا کۆمەڵێک لەو موسڵمانانەی کە لەو کاتەدا سەرگەرمی کفن و دفنی پێغەمبەر بوون دوایی ناڕازیبوون، [٥١٠]سووربوون لەسەر ئەوەی عەلی کوڕی ئەبوتالیب جێنشین بێت لەبەر ئەو نزیکایەتیەی ھەیەتی لەگەڵ پێغەمبەر.[٥١١]لەو ڕووداوەوە سەرەتاکانی ناکۆکی مێژوویی لە نێوان مەزھەبی سوننە و شیعە سەریھەڵدا.[٥١٢]
دوای جێگیر بوونی دۆخەکە بۆ ئەبوبەکر، دەوڵەتی خەلافەتی ڕاشدین دامەزرا. ئیشی کرد لەسەر پارستنی ئیسلام و دژایەتی کردنی ئەوانەی لە ئیسلام پاشگەز بوونەوە پاش کۆچی دوایی پێغەمبەر، و ڕێگرییان لە زەکات کرد،[٥١٣] ھەروەھا ئەوانەی لەناوبرد کە بانگەوازی پێغەمبەرایتیان ئەکرد،[٥١٤] ئەمەش ناسراوە بە شەڕی ڕەدە؛[٥١٥] و ئەبوبەکر ھەستا بە ناردنی ھێزی سەربازی بۆ ناوچە جیاوازەکان.[٥١٦] لە سەردەمی دووەم جێ نشیندا عومەری کوڕی خەتاب و تەنھا لە ماوەی دە ساڵدا وڵاتی نێوان دوو ڕووبار و وڵاتی فارس و شام و میسر فەتح کرا .[٥١٧][٥١٨]
موعجیزەکانی
موسڵمانان ھەموو لەو باوەڕەدان، کە گەورەترین موعجیزەی پێغەمبەر محەممەد قورئانە، پاشان زۆربەیان موعجیزەی تر دەسەلمێنن کە لە کتێبەکانی فەرموودەدا ھاتووە.[٥١٩]
قورئان
بەپێی بیروباوەری موسڵمانان، قورئان موعجیزەی سەرەکی پێغەمبەر محەممەدە کە بە درێژایی سەردەمەکان کەس نەیتوانیووە ھاوشێوەی ئەوە بھێنێت لەگەڵ ئەو تەحەدایەی لە قورئاندا ھاتووە، قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآَنِ لَا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا 
(ئیسرا:٨٨) (کوردی: ئەی محمد پێیان بڵێ: سوێند بە خوا ئەگەر ھەموو ئادەمیزادو پەریەکان کۆ ببنەوەو (ھەوڵی بەردەوام بدەن تا) قورئانێکی وەکو ئەمە دانێن و بیھێننە (مەیدان) ناتوانن کاری وابکەن و ناتوانن لە وێنەی بھێنن، ئەگەر چی ھەموو لایەکیان ببنە پشتگیرو یارمەتیدەری یەکتر).[٥٢٠] بە زۆری ئیعجازی قورئان لە ڕەوانبێژی و ڕوون بێژییەکەیاتی، و ئیعجازی زمانەوانی یەکەم و گرنگترین ھۆکارەکانی ئیعجازی قورئانە، کە چەندیین ڕوو دەگرێتەوە، لەوانە باشی دانانەکەی و کۆبوونەوەی وشە و ڕەوانبێژییەکانی، و ئەو وێنە ڕێکخستنە سەیر و شێوازە نامۆیەی کە جیاوازە لە شێوازی قسەکردنی عەرەب و پەیڕەوەکانی ڕێکخستن و داڕشتنی کە لە پێش و دوایدا ھاوشێوەی نەبووە.[٥٢١] لە ڕووەکانی تری ئیعجازەکەی ئەو ھەواڵانەیە کە لە پەنھاندا ھاتووە، و ھەوألی سەدەکانی ڕابردوو و پێشینەکان،[٥٢٢] و لەم دواییانەدا بزوتنەوەیەک دروست بووە باوەڕیان بە ئیعجازی زانستی ھەیە لە قورئاندا، و ئەو ئایەتانە ڕوون دەکاتەوە کە بیرۆکە زانستییەکانی ئاشکرا نەبوون تەنھا دوای ماوەیەکی دوور و درێژ نەبێت لە دەرکەوتنی قورئان.[٥٢٣]
لەتکردنی مانگ
موسڵمانانی سوننە کۆن لەسەر ئەوەی موعجیزەی لەتکردنی مانگ ڕوویداوە بۆ پێغەمبەر محەممەد وەک یەکێک لە موعجیزە تاکەکان،[٥٢٦] ئەمەش لە پێش کۆچکردندا بووە بۆ مەدینە، عەبدوڵڵا کوری مەسعود ئەڵێت؛ مانگ بوو بە دوو لەتەوە لەسەردەمی پێغەمبەردا بە شێکی لەسەر شاخەکە و بەشێکی ئەولاتر، پێغەمبەر ووتی شایەت بن،[٥٢٧] ھاوەڵ دانەرەکان ووتیان ئەمە جادووە. لەمەشدا ئایەتێکی قورئان ھاتۆتە خوارەوە، اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَانْشَقَّ الْقَمَرُ (قەمەر:١) (کوردی: ڕۆژی قیامەت نزیک بۆتەوە و مانگیش لەت بوو).[٥٢٨]لەگەڵ ئەوەش زۆربەی مێژوو نووسانی ڕۆژئاوا گومانیان لەم موعجیزەیە ھەیە بەھی نەبوونی ھیچ بەڵگەیەکی زانستی .[٥٢٩]
لە موعجیزەکانی دیکە
دەربارەی جیھانی نادیار لەو ھەواڵانەی پێغەمبەر دەربارەی جیھانی نادیار ھەیبوو، ڕۆژی غەزای بەدر بوو،[٥٣٠] و ھەواڵەکانی دەربارەی حەسەنی کوڕی عەلی کوڕی ئەبوتالیب بەوەی کە خوا دەیکاتە ھۆکاری ئاشتی لە نێوان دوو کۆمەڵەی موسڵمانان،[٥٣١] و ھەواڵی دەربارەی ئەوەی فاتیمەی کچی یەکەم کەس دەبێت لە خیزانەکەی بە دواییدا وەفات دەکات،[٥٣٢] ھەروەھا ھەواڵ و زانیاری دەربارەی چەندیین ڕووداوی تر داوە.[٥٣٣]لە کتێبەکانی فەرموودە و ژیاننامە باسی ڕووداوی دەرچوونی ئاو دەکەن لە نێوان پەنجەکانی پێغەمبەر محەممەدەوە [٥٣٤]و لە پێش ئەو بۆ ھیچ کەسێک ڕووی نەداوە، و لە چەند جێگەیەکدا ئەمە دووبارە بۆتەوە، و تەنانەت زانایانی موسڵمانان ئەو ئاوە بە باشترین ئاو دەژمێرن.[٥٣٥]قسەکردنی لەگەڵ گیانەوەر و بێ گیاندا،[٥٣٦] و ھەروەھا سڵاو لێکردنی لەلایەن درەخت و بەردەوە و ڕۆیشتنی درەخت بۆی، و ناڵەی قەدی ئەو درەختەی ووتاری لەسەر ئەدا کاتێک مینبەرەکەی بۆ دروستکرا، لە ئامێزی گرت و قسەی بۆ کرد، [٥٣٧]و لە موعجیزەکانی لەگەڵ گیانەوەراندا، بەسەرھاتی ئەو ووشترەیە کە سکاڵای کرد لە زۆری ئیش و کەمی ئالەف،[٥٣٨] ھەروەھا چەندین ڕووداو و بەسەرھاتی تر.ھاوکات لەگەڵ ئەم موعجیزانەدا پێغەمبەر محەممەد چەندیین موعجیزەی تری ھەیە لە چاککردنەوەی نەخۆش[٥٣٩] و بەرەکەت و ڕووداو و بەسەرھاتی تر.[٥٤٠]
ژیانی تایبەتی
خێزانەکانی
خێزانەکانی محەممەد لە ئیسلامدا بە دایکەکانی باوەرداران ناسراون، و لە ژمارەی خێزانەکانییدا جیاوازی ھەیە لەسەر دوو ووتە، یەکێکیان ئەڵێت دوانزەن یان یانزەن،[٥٤١] و ھۆی جیاوازیەکەش لە ماریە قبتییدایە، ئەوەی لەسەری ڕێکەوتوون لە یانزە خێزانەکەی، شەشیان قوڕەیشین، ئەوانیش؛ خەدیجە کچی خوەیلد، سەودە کچی زەمعە، عائیشە کچی ئەبووبەکر، حەفسە کچی عومەر، ئوم سەلەمە، ئوم حەبیبە. خێزانە عەرەبییەکانی بێجگە لە قوڕەیش چوارن، ئەوانیش؛ زەینەب کچی جەحش، جوەیریە کچی حارس، زەینەب کچی خوزیمە، مەیموونە کچی حارس، و یەکێکیان عەرەب نیە ئەویش سەفییە کچی حویەی لە بەنی ئیسرائیلە، و ماریە قبتی ئەمێنێتەوە کە لە میسرەوەیە، [٥٤٢]و کاتێک محەممەد خۆی لە ژیاندا بووە دووان لە خێزانەکانی وەفاتییان کرد ئەوانیش خەدیجە کچی خوەیلد و زەینەب کچی خوزیمە بوون.[٥٤١]
مناڵەکانی
محەممەد سێ کوڕ و چوار کچی ھەبووە، دایکی ھەموویان خەدیجە کچی خوەیلد بوو بێجگە لە ئیبراھیم ئەو لە ماریە بوو، و ھەموو مناڵەکانی خۆی لە ژیاندا بوو وەفاتیان کرد بێجگە لە فاتیمە،[٥٤٣] مناڵە کوڕەکانی ئەمانە بوون؛ قاسم (کە بووە بە نازناو بۆی (ئەبووقاسم) [٥٤٤]و لە تەمەنی دوو ساڵیدا کۆچی دوایی کردووە) و عەبدوڵڵا و ئیبراھیم (ساڵ و نیوێک لە مەدینە ژیا)[٥٤٤]، مناڵە کچەکانی ئەمانەبوون؛ زەینەب و ڕوقیە و ئوم کەلسوم و فاتیمە، بەڵام شیعە فاتیمە بە تەنھا کچی محەممەد دادەنێن، و سێ کچەکەی تر دەڵێن تەنھا لە ماڵی پێغەمبەردا گەورەبوون، و لە ڕاستیشدا ئەوان کچی ھالە کچی خوەیلدی خوشکی خەدیجە بوون،زەینەب پێش کۆچ ژیانی خێزانی پێکھێنا لەگەڵ ئەبووعاس کوڕی ڕەبیع، بەڵام ڕوقیە و ئوم کەلسوم خێزانی ھاوسەرییان لەگەڵ عوسمان کوڕی عەفان پێک ھێنا یەک لە دوای یەکتر، و فاتیمە ژیانی خێزانی پێکھێنا لەگەڵ عەلی کوڕی ئەبوتالیب لە نێوان ھەردوو غەزای بەدر و ئوحود،[٥٤٥] و ھیچ کام لە کچەکانی مناڵیان نەبوو تەنھا فاتیمە نەبێت، [٥٤٤] کە حەسەن و حوسێن و زەینەب و ئوم کەلسوم بوون.
موالی و خزمەتکارەکانی
محەممەد چەند موالییەکی ھەبوو، لەوانە؛ زەید کوری حاریسە (پێغەمبەر لە خۆی گرتبوو پێش ئیسلام) و کورەکەی ئوسامە، و سوبان کوری بجدد و ئەبوھیند، و ئەبولبابە، و ئەبوڕافع،[٥٤٤] و لە ژنان ماریە قبتی بوو (لەگەڵ بوونی جیاوازی لەسەر ئەوەی کردوویەتی بە خیزانی یان نا) و ڕیحان کچی زەید،[٥٤٦] و خزمەتکارەکانی ئەنەسی کوری مالیک بو ھەروەھا ئەمانەش خزمەتیان ئەکرد، بیلال کوری ڕەباح، عەبدوڵلا کوری مەسعوود و ئەبووزڕی غەفاری و ئەوانی تر.[٥٤٧]
شێوەی
موسڵمانان ھەستاون بە کۆکردنەوەی ئەوەی وەسفی پێغەمبەرەکەیان ئەکات کە لە ھاوەڵەکانەوە بە میرات بۆیان ماوەتەوە لە کتێبەکانی شەمائلدا، و ناودارترینی ئەم کتێبانەش شەمائلی محەممەدییە کە ترمزی دایناوە، و فەرموودەیەکی زۆری داناوە لە وەسفی پێغەمبەردا؛[٥٤٨]
- جەستەی: بەشکۆ و بەرز بووە،[٥٤٩] نە بەرز بووە و نە کورت،[٥٥٠] بەڵام لە بەرزییەوە نزیک بووە، ڕەنگی گوڵی بووە،[٥٤٩] نە سپی بووە نە ئەسمەر.[٥٥١]
- سەر و قژی: سەری گەورە بووە، سەری بەرز، و قژی زۆر ڕەش بووە،[٥٥٢] قژی نە لوول بووە و نەخاو، کاتێک وەفاتی کردووە لە سەر و ڕیشیدا ٢٠ تاڵی سپی نەبووە.[٥٥٣][٥٥٤][٥٥٤]
- دەست و قۆڵی: قۆڵی درێژ بووە، زۆر موودار بووە، دەست و قاچی ئەستوور بووە، پەلەکانی درێژ و جومگەکانی بەھێز بووە.[٥٥٥]
- شان و سنگ و سکی: شانەکانی فراوان بوون، زۆر موودار بووە و سنگی بەرز بووە، و سنگی پان بووە.[٥٥٥][٥٥٦]
- نیشانەی پێغەمبەرایەتی: نیشانەیەکی سوور وەک ھێلکەی کۆتر، یان وەک ھیلال، چەند موویەکی کۆبووەوەی تیابووە لە نێوان شانییدا، و ئەمەش لە نیشانەکانی پێغەمبەرایەتی بووە بەپێی بیروباوەری موسڵمانان.[٥٥٧]
- ڕووخسار و ناوچەوانی: ڕووخساری ڕیک بووە، زۆر بە تەواوی بازنەیی نەبووە، ناوچەوانی فراوان بووە.[٥٥٥][٥٥٦][٥٥٨]
- چاو و برۆی: چاوی زۆر ڕەش بووە، لە سپیاییەکەیدا سووری ھەبووە، و چاوەکانی زۆر فراوان بووە، و برۆکانی بەھێز و کەوانەیی بووە، و بە نەرمی بە یەک گەیشت بوونەوە.[٥٥٣][٥٥٦][٥٥٩]
- لوت و دەمی: لووتی ڕێک بووە، و دەمی گەورە بووە، و دانەکانی ناسک و ڕێک بوون.[٥٥٦][٥٦٠][٥٦١]
- قاچەکانی: قاچەکانی گەورە بوون، ھەموو پێی لەسەر زەوی دادەنا[٥٦٢][٥٦٣]
پێداویستی و ئاسارەکانی
لە خووی پێغەمبەر بوو کە ناوی لە شتومەک و چەک و پێویستییەکانی دەنا،[٥٦٤] ناوی ئاڵاکەی عیقاب بوو، و ناوی شمشێرەکەی کە شەڕی پێ دەکرد زولفەقار بوو، و ھەروەھا شمشێری تری ھەبوو وەک ڕسوب و قەزیب، و ناوی کەوانەکەی کتوم بوو، و ووشترەکەی ناوی قەسوا بوو، بەو شێوەیە ھەموو شتەکانی ناو نابوو، و موسڵمانان زۆر لە کەرەستەکانیان پاراست ووە بە درێژایی مێژوو، لە میسر لە مزگەوتێک ئاسەواری پێغەمبەر ھەبوو لە باشووری قاھیرە، تا کاتی فەتحی عوسمانی ساڵی ١٥١٧ز، کاتێک سوڵتان سەلیمی یەکەمی عوسمانی چووە قاھیرەوە، ھەموو ئاسەوارەکانی پیغەمبەری لەگەڵ خۆی برد بۆ ئەستەنبوڵ، و ھەتا ئێستا لە مۆزەخانەی بابی عالی لە ئەستەنبوڵ پارێزراون.[٥٦٥]
بەڵام ئەوەی لە ئاسەواری پێغەمبەر بوو لە مەککە و مەدینە، موسڵمانان پاراست بوویان تا کاتی دەرکەوتنی بزوتنەوەی وەھابی لە نەجد لە سەردەمی خەلافەتی عوسمانی، کە وەھابییەکان دوای ئەوەی دەستیان گرت بەسەر حیجازدا، زۆربەی ئاسەوارەکانی پێغەمبەریان لەناوبرد بە بانگەوازی ترسی دروست بوونی ھاوەڵ دانان،[٥٦٦]، ئەمەش وایکرد زۆربەی زانایانی سوننە و شیعە بانگەوازی پێویست بوونی پارێزگارییان کرد بۆ ئەوەی کە ماوەتەوە و ڕێگە نەدریت لەناو ببرێت[٥٦٧][٥٦٨][٥٦٩] لەو ئاسارانەی ڕوخێنران؛ مزگەوتی بەنی قەڕیزە بوو، کە پێغەمبەر محەممەد تێیدا نوێژی کرد کاتی گەمارۆدانی بەنی قەڕیزە لەبەر خیانەتەکەیان، مزگەوتی ئەبووبەکری سدیق، و شوینی لە دایکبوونی محەممەد، و شوێنی ژیانی لە مەککە، و باخی ھاوەڵ سەلمانی فارسی، و ماڵی ھاوەڵ ئەبوو ئەیووبی ئەنساڕی، و بیری عەینول زەرقا، و بیری ئەریس و بیری حاء.[٥٦٩][٥٧٠][٥٧١]
تێڕوانینەکان لەسەر کەسایەتیی محەممەد
تێڕوانینی موسڵمانان
بەپێی زانیارییە ئیسلامییەکان، محەممەد بەڕێزترین دروستکراو و پێشەوای ھەموو مرۆڤایەتییە،[٥٧٢][٥٧٣] و دوایین پێغەمبەری خوایە، باوەڕبوون پێی و باوەڕ بە پێغەمبەرێتییەکەی پێویستە لەسەر ھەموو موسڵمانان و باوەڕ بە بێ ئەوە تەواو نابێت و ئیسلام ڕاست نابێت لەگەڵ ئەم بڕوایەدا نەبێت،[٥٧٤][٥٧٤] گوێڕایەڵ بوون بۆی و ڕازی بوون بە فەرمانەکانی پێویستە لەسەریان،[٥٧٥][٥٧٥] بەوەی کە گوێڕایەڵییە بۆ خوا؛ و پەیڕەوکردنی ڕەوشتەکانی.
ئیسلام خۆشویستنی محەممەد بە یەکێک لە ئوسوڵەکانی موسڵمان و یەکێک لە مەرجەکانی باوەڕ دادەنێت،[٥٧٦] موسڵمانان ڕێزێکی زۆریان لێناوە، و بە ڕێژەیەکی زۆر مناڵەکانیان بە ناوی محەممەد ناو دەنێن، کە ئامارەکان ئاماژە بەوە دەکەن، محەممەد بەربڵاوترین ناوە لە جیھاندا،[٥٧٧] و زۆرترین ناو بووە بۆ ناونانی لەدایکبووە نوێکان لە بەریتانیا ساڵی ٢٠٠٩.[٥٧٨] زۆربەی موسڵمانان لە ھەموو وڵاتە ئیسلامییەکاندا ڕاھاتوون بە ئاھەنگ گێڕان بە یادی لەدایکبوونی پێغەمبەر محەممەد لە سەدەی شەشی کۆچی بەرامبەر دوانزەی زایینییەوە، کۆڕ ئەبەستن بۆ گوێگرتن لە ژیاننامەکەی، و سەڵاوەتدان لەسەری، و گوێگرتن لە وەسفەکانی،[٥٧٩] لە ھەمان کاتدا شوێنکەوتوانی ئەھلی سونەو جەماعە ئەم بۆنەیە قبوڵ ناکەن و بە دروستکراوی ئەزانن،[٥٨٠] موسڵمانان ناوی محەممەد جیادەکەنەوە بەوەی لەگەڵ ناوھێنانییدا دەڵێن «پێشەوامان محەممەد (سیدنا محمد)» یان «پێغەمبەری خوا (رسول اللە)» یان «نەبی» و لە دوای ناوەکەی سەڵاواتی لەسەر ئەدەن و ئەڵێن؛ «صلّی اللە علیە وسلّم» واتە؛ «دروودی خوای لێبێت».[٥٨١]
تێڕوانینی یەھوودی
نەریتێک ھەیە لەناو یەھوودییدا، دان ئەنێن بە بوونی پێغەمبەری بێجگە لە یەھوودییەکان، خوا ناردوونی بۆ ڕێنمایی کردنی میللەتەکانیان، لەوانە؛ بلعام و ئەیووب کە عییبری نەبوون، تێڕاونینی زانا گەورەکانی یەھوود جیاوازییەکی گەورەیان تێدایە دەرباری پێغەمبەر محەممەد، زانای یەھوودی نسنائیل کوڕی فیوومی ئەڵێت، خوا پێغەمبەری ناردووە کە پەیامەکانیان یەک ناگرێتەوە لەگەڵ ئەو بیروباوەڕانەی بۆ پێغەمبەرەکانی یەھوودی ناردووە، فیوومی محەممەد بە پێغەمبەرێکی ڕاستگۆ دادەنێت بەڵام پەیامەکەی تایبەت بە [عەرەب] ئەزانێت بە شێوەکی تایبەت و بۆ یەھوودی دانانێت لەبەر ئەوەی لەگەڵ تەورات یەک ناگرێتەوە.[٥٨٢][٥٨٣] ئەوەی تێبینی دەکرێت تێڕوانینی فیوومی قبوڵێکی فراوان نەکراوە لە نێو یەھوودەکانی سەردەمەکەییدا.
موسا کوڕی مەیموون یەکێک لە گرنگترین لاھووتییەکانی یەھوودە لە سەردەمەکانی ناوەڕاستدا وای ئەبینێت کە محەممەد ھەندێک لە بنەماکانی یەھوودی ھەڵبژاردووە لە پەیامەکەیدا و پەرستشی تری بۆ زیاد کردووە، و مەیمون محەممەد بە پێغەمبەرێکی ناڕاستگۆ دادەنێت و بانگەوازی پێغەمبەرایەتییەکەی بە ناڕاست ئەزانێت لەبەر ئەوەی پێچەوانەی نەرێتی تەوراتی یەھوودییە، ھەروەھا بوونی پێغەمبەرێکی نەخوێندەوار بەوە دادەنێت کە ناتوانێت بگاتە پلەی پێغەمبەر.[٥٨٤][٥٨٥]
تێڕوانینی مەسیحییەت
یوحنا دیمەشقی (٦٧٦-٧٤٩ز) بە یەکەم کەسی مەسیحی دادەنرێت ڕای خۆی دابێت لەسەر محەممەد، بە پێغەمبەرێکی ناڕاستگۆی دادەنێت،[٥٨٦]لەگەڵ ئەوەشدا بەشێک لە پەیرەوانی مەسیحیەت بۆچوونێکی ئەرێنیان بەرامبەر محەممەد ھەبوو، بەتایبەت کاتێک خەلیفەی عەباسی ئەبو عەبدوڵڵا محەممەد مەھدی، پرسیاری لە قەشەی کەنیسەی ڕۆژھەڵات، تیماتیۆسی یەکەم کرد سەبارەت بە بۆچوونی خۆی سەبارەت بە محەممەد ، وەڵامی دایەوە: "ئەو بە شوێنپێی پێغەمبەراندا دەڕۆیشت." وە لەگەڵ چەندین ستایشی محەممەد کە ڕاستگۆ بووە. [٥٨٧] بەڵام پیکدادانەکانی دواتری نێوانیان لەگەڵ موسڵماناندا لە ئەندەلوس و فەلەستین بووە بە ھۆی دەرکەوتنی ئاڕاستەیەکی ڕەخنەگر لە ئیسلام و ئەم ئاڕاستەیە زیاتر تاوی سەند، دوای شەڕەکانی ئەورووپا لەگەڵ عوسمانییەکان. بەتایبەت لای پرۆستانتەکان.
لە سەدەکانی ناوەڕاستدا کاتۆلیکەکان ئیسلامیان بە جۆرێک لە بیدعەت دادەنا و لە ڕەدی محمەممەددا بەرھەمیان داناوە.[٥٨٨] ئەم تێڕوانینە لە سەدەکانی دواتردا بەتایبەت لەدوای ڕێنێسانس گۆڕا.بەرگریکەرەکانی کاسۆلیک لەسەرەتای سەدەی بیست وەسفی محەممەد دەکەن بەوەی چاکسازێکی کۆمەڵایەتییە، و ھیلیر بیلوک [٥٨٩]یەکێک لە دیارترینی ئەو کاسۆلیکە بەریگریکارانەیە لە سەرەتای سەدەی بیستدا، ستایشی پەیامی پێغەمبەر محەممەدی کرد لەبەرئەو جێگە تایبەتەی بۆ مەسیح و مریەمی دایک دایناوە.[٥٩٠] ھەروەھا چەندین بۆچوون ھەبووە کە مەسیحیەت دان بە پێغەمبەرایەتی محەممدا بنێن لە ژێر ئاکارە مەسیحییەکاندا ئەمەش لە پێناو ھێنانەناوەی کەشێکی ئەرێنی لەگەڵ ئاینی ئیسلامدا .[٥٩١]
تێڕوانینی ڕۆژئاوا
ڕەخنەگر و لێکۆڵەرەوەی سوری ‹ڕەنا قەبانی› ئەڵێت؛ لە سەدەکانی ناوەڕاستدا شەڕ تەنھا لە نێوان ئیسلام و ئەورووپادا تەنھا لەو ناکۆکییە سەربازییەدا نەبووە کە لە تورکیا یان ئیسپانیا ڕوویانداوە، بەڵکو شەڕێکی کولتووری و ڕۆشنبیریش بووە ،[٥٩٢] لە سەدەی دوانزەیەمەوە ئەورووپا سووربوون لەسەرئەوەی ئیسلام وەک شارستانیەتیێک قبوڵ نەکەن بەڵکو وەک ھێزێکی دژ وەریانگرتووە، ئەمەش بوو بە ھۆی بڵاوبوونەوەی نەزانی و وونبونی وردبینی لە وەرگێڕانەکاندا و دروستکردنی ئەفسانە و ئارەزووی دژانە، کە بوو بەھۆی بەرھەم ھاتنی ئەدەبێکی دژ بە ئیسلام، کە یەکێک لە ڕووەکانی ئەوە بوو پێغەمبەر محەممەد دوژمنی مەسیحە.[٥٩٣]
لەگەڵ سەردەمی ڕوناکبیری لە سەدەی حەڤدەدا و دەرکەوتنی پەیوەندی بازرگانی تایبەت لە نێوان ئەورووپا و دەوڵەتی عوسمانییدا، لەگەڵ ئەو سەردانانەی بازرگان و ئەوروپییەکان پێی ھەستان بۆ شارەکانی ڕۆژھەڵات بیرکردنەوەیان دەربارەی ئیسلام و پێغەمبەر گۆڕانی بەسەردا ھات،[٥٩٤] ئەورووپا بەرھەمێکی نوێیان بە جێھێشت، ئەدیب و شاعیرە ڕۆژئاواییەکان دەستیان کرد بە وەسفی پیغەمبەر و ستایش کردنی، بەڵام ھەندێک لەسەر بیروباوەڕە کۆنەکانی سەردەمی ناوەڕاست مانەوە دەربارەی ئیسلام و ئەمەش بەردەوام بوو ھەتا سەدەی بیست، و تا لە ئەنجامی ڕووداوەکانی ١١ی ئەیلوولدا شەپۆلی ئیسلامۆفۆبیا بەرز بوویەوە، ئەمەش بەھۆی تێکەڵ کردنی ڕەفتاری توندڕەوە ئیسلامییەکان لەگەڵ پەیامی ئیسلام بە شێوەیەکی گشتی.[٥٩٥][٥٩٦]
نووسەری یەھوودی مایکل ھارت لە دانانی کتێبی مەزنترین ١٠٠ کەسایەتی مێژوودا، پێغەمبەر محەممەدی داناوە بە بە مەزنترین کەس بەو بڕوایەی «کە تەنھا کەسە لە مێژوودا بە تەواوی سەرکەوتوو بووە لەسەر ئاستی ئایینی و دونیایی و دەڵێت محەممەد کاریگەرییەکی گەورەی لە دەروونی موسڵمانان بە جێھێشتووە، ئەمەش دەردەکەوێت لە یادکردنەوە و شوێن پێ ھەڵگرتنییاندا لە شێوازی ژیان و پەرستشەکانی، و ھەروەھا لە ھەستانیان بە لەبەرکردنی ووتە و ھەڵس وکەوت و سیفەتەکانی».[٥٩٧][٥٩٨]
تێڕوانینەکانی تر
- بابی و بەھائی و ئەحمەدی، محەممەد بە یەکێک لە پێغەمبەرەکان دادەنێن، بەڵام بە دوا پێغەمبەری دانانێن، و بەپێی ڕای ئەوان لە دوای محەممەد باب و بەھاء و غوڵام ئەحمەد قادیانی ھەیە.
- لە دیانەتی سیلیما، محەممەد بە یەکێک لە قەدیسییەکان دانراوە (کەنیسەی کاسۆلیکی)
- ناناک دامەزرێنەری دیانەتی سیخی بە یەکێک لە پیغەمبەرەکانی براھمای دادەنێت.[٥٩٩]
- کەنیسەی یەسوع مەسیح، بە یەکێک لە چاکسازەکانی دادەنێت وەک کۆنفووشیوس و سوقرات و ئەفلاتوون و ئەوانی تر، و پاداشتیان لای خوا وردەگرنەوە لە بەر بەھا ڕەوشتییەکانیان، و بانگەوازەکەیان بۆ ڕوناککردنەوە و ھێنانەدی ئاستێکی بەرزی تێگەیشتن لە نیو خەڵکدا.[٦٠٠]
ئەمانەش ببینە
تێبینییەکان
سەرچاوەکان
- سایتی تەنزیل
- ژیانی پێغەمبەری خوا لە قورئان و سوننەتدا، نوسینی/ محەممەد مەلا فائق شارەزووری
- وێکپیدیای عەرەبی
- دەنگی ئیسلام
بەستەرە دەرەکییەکان
- محەممەد لە کێرلی
- محەممەد، لە زانستنامەی ئۆکسفۆردی جیھانی ئیسلامی
- وتاری محەممەد لە زانستنامەی سەرھێڵی بریتانیکا
دەروازەی ئیسلام
دەروازەی ژیاننامە
دەروازەی سیاسەت
دەروازەی قورئان
دەروازەی محەممەد
دەروازەی مێژووی ئیسلام
دەروازەی مەککە
دەروازەی مەدینە
دەروازەی مێژوو
دەروازەی کۆمەڵگا
