Eglwys y Geni
Basilica ym Methlehem yn y Lan Orllewinol yw Eglwys y Geni, neu weithiau Basilica'r Geni.[a] Ceir groto oddi fewn i'r eglwys sydd ag arwyddocâd crefyddol amlwg i Gristnogion o wahanol enwadau fel man geni honedig Iesu Grist. Y groto yw'r safle hynaf a ddefnyddir fel addoldy Cristnogol, a'r basilica yw'r brif eglwys hynaf yn y Wlad Sanctaidd.
.jpg) | |
| Math | basilica minor, basilica, Safle Treftadaeth y Byd  |
|---|---|
| Enwyd ar ôl | Nadolig, Holy Cradle |
| Sefydlwyd |
|
| Daearyddiaeth | |
| Rhan o'r canlynol | Man Geni'r Iesu: Eglwys y Geni a Llwybr y Pererinion, Bethlehem |
| Sir | Bethlehem |
| Gwlad |  Palesteina |
| Arwynebedd | 2.98 ha, 23.45 ha |
| Cyfesurynnau | 31.70431°N 35.20758°E |
 | |
| Arddull pensaernïol | pensaernïaeth Cristnogaeth Fore, pensaernïaeth Romanésg |
| Statws treftadaeth | Safle Treftadaeth y Byd |
| Cysegrwyd i | Geni'r Iesu |
| Manylion | |
| Deunydd | craig |
| Esgobaeth | Eglwys Uniongred Roegaidd Jeriwsalem, Patriarchaeth Ladin Jeriwsalem, Patriarchaeth Armenaidd Jeriwsalem |
Comisiynwyd yr eglwys yn wreiddiol gan Cystennin I, ymerawdwr Rhufain, ychydig amser ar ôl ymweliad ei fam Helena â Jeriwsalem a Bethlehem yn 325–326, ar y safle a ystyrid yn draddodiadol fel man geni yr Iesu.[1] Mae'n debyg bod y basilica gwreiddiol hwnnw wedi'i adeiladu rhwng 330 a 333, ac fe'i cysegrwyd ar 31 Mai 339.[1] Fe'i dinistriwyd gan dân yn ystod gwrthryfeloedd y Samariaid yn y 6g, o bosibl yn 529, ac adeiladwyd basilica newydd nifer o flynyddoedd yn ddiweddarach gan yr Ymerawdwr Bysantaidd Iwstinian I (a deyrnasodd o 527 i 565). Ychwanegodd Iwstinian gyntedd a disodli'r gysegr wythochrog gyda thrawslun croesffurf wedi'i orchuddio â thri aps, ond i raddau helaeth roedd yn cadw cymeriad gwreiddiol yr adeilad, gydag atriwm a basilica yn cynnwys corff gyda phedwar ystlys.[1][2]
Mae Eglwys y Geni, er ei bod yn aros yn ddigyfnewid (fwy neu lai) ers ei ailadeiladu yn oes Iwstinian, wedi gweld nifer o atgyweiriadau ac ychwanegiadau, yn enwedig o gyfnod y Croesgadwyr, megis dau glochdy, brithwaith wal a phaentiadau (wedi'u cadw'n rhannol). Dros y canrifoedd, mae'r adeiladau o'i amgylch wedi'i ehangu, a heddiw mae'n gorchuddio oddeutu 12,000 metr sgwâr, yn cynnwys tair mynachlog wahanol: un Eglwys Uniongred Roegaidd, un Apostolaidd Armenaidd, ac un Gatholig Rhufeinig.[3] Mae'r ddau gyntaf o'r rhain yn cynnwys tyrau cloch wedi'u hadeiladu yn ytod yr oes fodern.[4]
Cafodd y seren arian, sy'n nodi'r fan lle cafodd Crist ei eni, gydag arysgriiad Lladin, ei dwyn yn Hydref 1847 gan fynachod Groegaidd a oedd am gael gwared ar yr eitem Gatholig hon.[5] Mae rhai yn honni bod hyn yn ffactor a gyfrannodd at Ryfel y Crimea yn erbyn Ymerodraeth Rwsia;[6] mae eraill yn honni bod y rhyfel wedi tyfu allan o'r sefyllfa Ewropeaidd ehangach.[7]
Er 2012, mae Eglwys y Geni yn Safle Treftadaeth y Byd a hwn oedd y cyntaf i gael ei restru gan UNESCO o dan wlad 'Palesteina'.[8][9]
Mae cytundebh 250 oed ymhlith cymunedau crefyddol yr ardal, o'r enw y Status Quo, yn berthnasol i'r safle.[10][11]
Sylfaen yn yr ysgrythur
O'r pedair efengyl ganonaidd, dim ond Mathew a Luc sy'n cynnig naratifau ynghylch genedigaeth yr Iesu. O'r ddau hyn, dim ond Luc sy'n cynnig manylion genedigaeth Iesu ym Methlehem. Mae Luc yn sôn am y preseb, ond nid yr ogof: "a rhoddodd [Mair] enedigaeth i'w mab cyntaf-anedig. Lapiodd ef mewn clytiau a'i roi mewn preseb, oherwydd nad oedd gwesty ar gael ar eu cyfer." (Luc 2:7.)
Hanes
Safle sanctaidd cyn Cystennin (tua 4 CC – OC 326)
Yn 135, trawsnewidiodd yr Ymerawdwr Hadrian y safle uwchben y groto yn addoldy i'r Duw Groegaidd Adonis, cariad marwol Aphrodite, duwies harddwch ac awydd Gwlad Groeg.[12] Nododd Sierôm yn 420 fod y groto wedi'i gysegru i addoli Adonis, a bod perllan gysegredig wedi'i phlannu yno er mwyn dileu'r cof am yr Iesu o'r byd yn llwyr.[12] Mae rhai ysgolheigion modern yn anghytuno â'r ddadl hon ac yn mynnu mai cwlt Adonis-Tammuz a greodd y gysegrfa ac mai'r Cristnogion a'i cymerodd drosodd, gan ddisodli addoliad Iesu.[13] Fodd bynnag, mae'r ffaith bod y safle'n gysylltiedig â genedigaeth yr Iesu ers yr ail ganrif OC o leiaf, wedi'i ardystio gan y diwinydd Cristnogol Cynnar a'r athronydd Groegaidd Origen o Alecsandria (185 – tua 254), a ysgrifennodd tua OC 248:
Ym Methlehem, tynnir sylw at yr ogof lle cafodd Ef ei eni, a'r preseb yn yr ogof lle cafodd Ei lapio mewn dillad cysgodi. Ac mae'r si yn y lleoedd hynny, ac ymhlith tramorwyr y Ffydd, fod Iesu yn wir wedi Ei eni yn yr ogof hon sy'n cael ei addoli a'i barchu gan y Cristnogion.[14]
Basilica Cystennin (326 – 529 neu 556)
Adeiladwyd y basilica cyntaf ar y safle hwn gan yr Ymerawdwr Cystennin I, ar safle a nodwyd gan ei fam, Helena,[15] a Makarios, esgob Jeriwsalem.[16] Dechreuwyd ar y gwaith adeiladu yn 326[17] dan oruchwyliaeth Makarios, a ddilynodd orchmynion Cystennin, ac a gysegrwyd ar 31 Mai 339 [18] – sut bynnag, roedd Pererin Bordeaux wedi ymweld ag ef eisoes yn 333,[19][20] pan roedd eisoes yn cael ei ddefnyddio.[19]
Adeiladwyd yr eglwys gynnar hon fel rhan o brosiect mwy yn dilyn Cyngor Cyntaf Nicaea yn ystod teyrnasiad Cystennin, gyda'r nod o adeiladu eglwysi ar y safleoedd y tybiwyd ar y pryd eu bod wedi bod yn dyst i'r digwyddiadau hanfodol ym mywyd yr Iesu.[21] Roedd dyluniad y basilica yn canolbwyntio ar dair prif adran bensaernïol:[22]
- Yn y pen dwyreiniol, aps mewn siâp pentagon wedi torri, yn hytrach na'r octagon llawn a gynigiwyd unwaith, yn amgylchynu llwyfan uchel gydag agoriad yn ei lawr tua 4 metr o ddimedr, a oedd yn caniatáu gweld safle'r Geni oddi tano'n uniongyrchol. Roedd llwybr cerdded gydag ystafelloedd ochr yn amgylchynu'r aps hwn.[23]
- Basilica pum-ystlys yn parhau â'r aps dwyreiniol, un bae yn fyrrach nac adluniad Iwstinian sy'n dal i sefyll.[22]
- Atriwm gyda phortico.[22]
Llosgwyd a dinistriwyd y strwythur yn un o wrthryfeloedd y Samariad yn naill ai 529 neu 556, ac yn yr ail ymddengys bod Iddewon wedi ymuno â'r Samariaid.[24][25][26]
Basilica Iwstinian (6g)
Ailadeiladwyd y basilica yn ei ffurf bresennol yn y 6g gan yr Ymerawdwr Bysantaidd Iwstinian I (527–565), ar ôl cael ei ddinistrio yn naill ai 529 neu 556.[5]
Goresgynnodd y Sassaniaid (y Persiaid) o dan Khosrau II gwlad Palesteina a goresgyn Jeriwsalem gerllaw yn 614, ond ni wnaethant ddinistrio'r adeiladau hyn. Yn ôl y chwedl, symudwyd eu cadlywydd Shahrbaraz gan y darlun uwchben mynedfa eglwys y Tri Gŵr Doeth yn gwisgo dilledyn offeiriaid Zoroastriaidd Persia, felly gorchmynnodd fod yr adeilad yn cael ei arbed.[27][28]
Cyfnod y Croesgadwr hyd at y Mamlwciad (12g – dechrau'r 16g)
Defnyddiwyd Eglwys y Geni fel y brif eglwys goroni ar gyfer brenhinoedd y Croesgadau, o ail reolwr Teyrnas Jeriwsalem yn 1100 hyd at 1131. Adferwyd ac addurnwyd yr eglwys yn helaeth gan y Croesgadwyr, ac felly hefyd y basilica a'r tiroedd,[29] proses a barhaodd tan 1169.[30]
Credir i'r Twrciaid Khwarezmian ddistrywio Eglwys y Geni yn Ebrill 1244, gan adael y to mewn cyflwr gwael.[31] Ymrwymodd Dugiaeth Burgundy adnoddau i adfer y to yn Awst 1448,[32] a chyfrannodd sawl rhanbarth gyflenwadau i atgyweirio to’r Eglwys ym 1480: Lloegr a gyflenwodd y plwm, Dugiaeth Bwrgwyn a gyflenwodd y pren, a Gweriniaeth Fenis ddarparodd y llafur.[33]
Cyfnod Otomanaidd, y tair canrif gyntaf (16g – 18g)
Ar ddiwedd y 18g gwelodd Abbé Giovanni Mariti fod yr haenau denau o farmor wedi cael eu tynnu o waliau'r eglwys, a rhoddodd y bai ar swltan yr Aifft a nododd bod y darnau haearn a oedd wedi dal y slabiau marmor yn y waliau yn dal i fod yn weladwy.[34]
19g
Gwnaeth daeargrynfeydd ddifrod sylweddol i Eglwys y Geni rhwng 1834 a 1837. Difrodwyd clochdy'r eglwys gan ddaeargryn Jeriwsalem 1834 a dodrefn yr ogof y mae'r eglwys wedi'i hadeiladu arni, a rhannau eraill o'i strwythur. Achoswyd mân ddifrod pellach ym 1836 a daeargryn Galilea ym 1837.[35] Fel rhan o'r atgyweiriadau a gyflawnwyd gan Eglwys Uniongred Gwlad Groeg, adeiladwyd wal rhwng corff yr eglwys a'r ystlysau, a ddefnyddiwyd ar y pryd fel marchnad, a rhan ddwyreiniol yr eglwys a oedd yn cynnwys y côr, a oedd yn caniatáu addoli i barhau yno.[5]
Erbyn 1846, roedd Eglwys y Geni a'r safle o'i chwmpas yn dadfeilio ac yn agored i ysbeilio. Ysbeiliwyd llawer o'r lloriau marmor mewnol yn gynnar yn hanner y 19g a throsglwyddwyd llawer ohono i'w ddefnyddio mewn adeiladau eraill o amgylch yr ardal, gan gynnwys Bryn y Deml yn Jeriwsalem. Cafodd y seren arian grefyddol arwyddocaol sy'n nodi union fan geni Iesu ei dwyn yn Hydref 1847 o Groto'r Geni.[5] Roedd yr eglwys o dan reolaeth yr Ymerodraeth Otomanaidd, ond tua Nadolig 1852, gorfododd Napoleon III yr Otomaniaid i gydnabod Ffrainc fel yr "awdurdod sofran" dros safleoedd sanctaidd Cristnogol yn y Wlad Sanctaidd.
Rhoddodd Sultan Twrci seren arian arall yn y Groto, ynghyd ag arysgrif Ladin, ond roedd Ymerodraeth Rwsia'n anghytuno â'r newid mewn awdurdod. Fe ddyfynon nhw Gytundeb Küçük Kaynarca a danfonwyd byddinoedd i ardal Afon Donaw. O ganlyniad, cyhoeddodd yr Otomaniaid eu bod yn gwrthdroi eu penderfyniad cynharach, gan ymwrthod â chytundeb Ffrainc, ac adfer y Groegiaid i'r awdurdod sofran dros eglwysi'r Wlad Sanctaidd am y tro, a thrwy hynny gynyddu tensiynau lleol. Roedd hyn i gyd yn dyfnhau'r gwrthdaro rhwng ymerodraethau Rwsia a'r Otomaniaid dros reoli yr holl safleoedd sanctaidd.
20g hyd heddiw
Ym 1918 dymchwelodd llywodraethwr Prydain, y Cyrnol Ronald Storrs, y wal a godwyd gan Eglwys Uniongred Groeg rhwng corff a chôr yr eglwys.[5]
Ehangwyd y dramwyfa sy'n cysylltu Ogof Sant Sierôm ac Ogof y Geni ym mis Chwefror 1964, gan ganiatáu mynediad haws i ymwelwyr. Roedd y dyn busnes Americanaidd Stanley Slotkin yn ymweld ar y pryd a phrynodd swm o'r rwbel calchfaen, mwy na miliwn o ddarnau afreolaidd tua 5 milimetr ar draws. Fe'u gwerthodd i'r cyhoedd wedi'u gorchuddio â chroesau plastig ym 1995 a gwnaeth ei ffortiwn.[36]
Safle Treftadaeth y Byd
Yn 2012, cyfadeilad yr eglwys oedd y safle cyntaf ym Mhalesteina i gael ei restru fel Safle Treftadaeth y Byd gan Bwyllgor Treftadaeth y Byd, yn ei 36ain sesiwn ar 29 Mehefin.[37] Fe'i cymeradwywyd trwy bleidlais gudd o 13–6 yn y pwyllgor 21 aelod, yn ôl llefarydd ar ran UNESCO, Sue Williams,[38] ac yn dilyn ymgeisyddiaeth frys a oedd yn osgoi'r broses o aros am 18 mis ar gyfer y mwyafrif o safleoedd, er gwaethaf gwrthwynebiad yr Unol Daleithiau ac Israel.
Cymeradwywyd y safle o dan feini prawf pedwar a chwech.[39] Fe'i gosodwyd ar y Rhestr o Dreftadaeth y Byd sydd mewn Perygl rhwng 2012 a 2019, gan ei fod wedi'i ddifrodi gan ddŵr.[40][41]
Gosodwyd y basilica ar Restr Gwylio 2008 o'r 100 Safle Mwyaf Mewn Perygl gan Gronfa Henebion y Byd.
Yn 2010, cyhoeddodd Awdurdod Cenedlaethol Palesteina fod rhaglen adfer gwerth miliynau o ddoleri ar fin digwydd. Er eu bont yn Fwslimaidd, mae Palesteiniaid yn ystyried bod yr eglwys yn drysor cenedlaethol ac yn un o'u safleoedd twristiaeth yr ymwelir â hi fwyaf.[42] Mae'r Arlywydd Mahmoud Abbas wedi chwarae rhan weithredol yn y prosiect, sy'n cael ei arwain gan Ziad al-Bandak. Ariennir y prosiect yn rhannol gan Balesteiniaid a'i gynnal gan dîm o arbenigwyr Palesteina a rhyngwladol.[42]
Datgelodd gweithwyr adfer o'r Eidal seithfed angel mosäig sydd wedi goroesi, yng Ngorffennaf 2016, a guddiwyd cyn hynny o dan blastr.[43] Yn ôl yr adferwr Eidalaidd Marcello Piacenti, mae'r brithwaith "wedi'i wneud o ddail tennau, tennau o aur wedi'i gosod rhwng dau blat gwydr" ac "mae wyneb, breichiau a choesau'r angel wedi eu llunio a darnau bach o gerrig." [44]
Pensaernïaeth a chynllun y safle
Canolbwynt cyfadeilad y Geni yw Groto'r Geni, ogof sy'n ymgorffori'r safle lle dywedir i'r Iesu gael ei eni.
Mae craidd yr adeiladau sy'n gysylltiedig â'r Groto yn cynnwys Eglwys y Geni ei hun, ac Eglwys Gatholig gyfagos Santes Catrin i'r gogledd ohoni.
Oriel
Noswyl Nadolig 2006 yn Sgwâr y Crud
Drws Gostyngeiddrwydd, prif fynedfa'r eglwys
Ailddarganfod llawr mosäig Cystennin o'r 4g ym 1934
Y tu mewn i Eglwys y Geni tua 1936
Eicon o'r Forwyn a'r Plentyn ("Mair Bethlehem") ger y grisiau i Groto'r Geni
Rhan uchaf Allor y Geni
Allor y Geni oddi tani mae'r seren yn nodi'r fan lle mae traddodiad yn dweud bod yr Iesu wedi'i eni
Gweler hefyd
Cyfeiriadau
Darllen pellach
- Hugues Vincent a Félix-Marie Abel, Bethléem. Le sanctuaire de la Nativité, Paris, 1914.
- Bellarmino Bagatti, Gli antichi edifici sacri di Betlemme yn seguito agli scavi e restauri praticati dalla Custodia di Terra Santa, Jeriwsalem, 1952.
- Michele Bacci, Yr Ogof Mystig. Hanes Eglwys y Geni ym Methlehem, Rhufain-Brno, 2017.
- Bianca e Gustav Kühnel, Eglwys y Geni ym Methlehem. Leinin y Crusader Basilica Cristnogol Cynnar, Regensburg, 2019.
- Alessandri, Claudio (gol. ), Adferiad Eglwys y Geni ym Methlehem, Boca Raton, 2020.
