Γκαντζά

Παρόλο που κάποιες πηγές της μεσαιωνικής ισλαμικής εποχής αποδίδουν την οικοδόμηση της πόλης σε Μουσουλμάνο άραβα κυβερνήτη, οι σύγχρονοι ιστορικοί πιστεύουν ότι το όνομα Γκαντζά προέρχεται από το περσικό γκαντζ ("θησαυρός") και σε αραβική πηγή το όνομα καταγράφηκε ως Τζανζά (από το περσικό γκάνζα), υποδηλώνοντας ότι η πόλη υπήρχε στη προϊσλαμική εποχή και πιθανότατα ιδρύθηκε τον 5ο αιώνα.^[3] Η περιοχή στην οποία βρίσκεται η Γκαντζά ήταν γνωστή ως Αρράν από τον 9ο έως τον 12ο αιώνα. Ο αστικός πληθυσμός της ομιλούσε κυρίως τη περσική γλώσσα.^[4][5]

Φεουδαρχική εποχή

Σύμφωνα με μεσαιωνικές αραβικές πηγές, η πόλη ιδρύθηκε το 859-60 από τον Μουχαμάντ ιμπν Χαλίντ ιμπν Γιαζίντ ιμπν Μαζιάντ, Άραβα κυβερνήτη της περιοχής υπό την εποχή του χαλίφη αλ-Μουταουακίλ. Η πόλη ονομάστηκε από έναν θησαυρό που αποκαλύφθηκε εκεί. Σύμφωνα με το μύθο, ο Άραβας κυβερνήτης είχε όνειρο όπου μια φωνή του είπε ότι υπήρχε ένας θησαυρός κρυμμένος κάτω από έναν από τους τρεις λόφους γύρω από την περιοχή όπου κατασκήνωσε. Η φωνή του είπε να ξεθάψει και να χρησιμοποιήσει τα χρήματα για να ιδρύσει μια πόλη. Το έπραξε και ενημέρωσε τον χαλίφη για τα χρήματα και την πόλη. Ο Χαλίφης έκανε τον Μουχαμάντ τον κληρονομικό κυβερνήτη της πόλης υπό την προϋπόθεση ότι θα έδινε τα χρήματα που βρήκε στον χαλίφη.^[6]

Η ίδρυση της πόλης από τους Άραβες επιβεβαιώνεται από τον μεσαιωνικό Αρμένιο ιστορικό Μόβσες Καγκανκατβάτσι, ο οποίος αναφέρει ότι η πόλη Γκαντζά ιδρύθηκε το 846-47, στο καντόνι Αρσακασέν από τον γιο του Χαζρ Πάτγκος.^[7]

Ιστορικά μια σημαντική πόλη του Νότιου Καυκάσου, η Γκαντζά αποτέλεσε μέρος της αυτοκρατορίας των Σασσανιδών, της Μεγάλης Σελτζουκικής Αυτοκρατορίας, της Γεωργίας, των Αταμπέγκ του Αζερμπαϊτζάν, της Χωρασμιακής Αυτοκρατορίας, των Ιλ-Χάνων,^[8] των Τιμουριδών,^[9] των Καρά Κογιουνλού,^[10] των Ακ Κογιουνλού,^[11][12] των Σαφαβιδών, Ασφαριδών, Ζαντ, και τους Κατζάρ της Περσίας/Ιράν. Πριν από την ιρανική κυριαρχία των Ζαντ και Κατζάρ και μετά τον θάνατο του Ναντέρ Σαχ η πόλη κυβερνήθηκε για λίγες δεκαετίες από τους χάνους/δούκες του Χανάτου της Γκαντζά.^[13][14] Είναι η γενέτειρα του διάσημου Νιζαμί Γκαντζάβι.

Ο λαός της Γκαντζά γνώρισε προσωρινή πολιτισμική παρακμή μετά από σεισμό το 1139, όταν η πόλη κατελήφθη από τον βασιλιά Δημήτριο Α΄ της Γεωργίας. Οι πύλες της πόλης κλάπηκαν ως τρόπαια και εξακολουθούν να φυλάσσονται στη Γεωργία και μετά τη μογγολική εισβολή το 1231. Η πόλη αναζωπυρώθηκε μετά την άνοδο των Σαφαβιδών στην εξουσία το 1501. Οι Σαφαβίδες κατέλαβαν όλο το Αζερμπαϊτζάν και περιοχές πέρα από αυτό στην επικράτειά τους. Η πόλη έπεσε υπό σύντομη κατοχή από τους Οθωμανούς μεταξύ των ετών 1578-1606 και 1723-1735 κατά τη διάρκεια των παρατεταμένων Οθωμανικών-Περσικών Πολέμων, αλλά παρόλα αυτά παρέμεινε υπό διακεκομμένη ιρανική κυριαρχία από τον 16ο αιώνα μέχρι τον 19ο αιώνα, όταν παραχωρήθηκε βίαια στη γειτονική αυτοκρατορική Ρωσία.^[15]

16ος-19ος αιώνας και προσάρτηση στη Ρωσία

Για μια σύντομη περίοδο, η Γκαντζά μετονομάστηκε σε Αμπασαμπάντ από τον Σαχ Αμπάς μετά από πόλεμο εναντίον των Οθωμανών. Δημιούργησε μια νέα πόλη 8 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της παλαιάς και μετονομάστηκε πάλι σε Γκαντζά με τα χρόνια.^[16] Κατά τη διάρκεια των Σαφαβιδών, ήταν πρωτεύουσα της επαρχίας Καραμπάχ. Το 1747, η Γκαντζά έγινε το κέντρο του Χανάτου της Γκαντζά για μερικές δεκαετίες μετά το θάνατο του Ναντέρ Σαχ, μέχρι την έλευση των δυναστεών Ζαντ και Κατζάρ του Ιράν. Οι χάνοι/δούκες που ντε φάκτο αυτοκυβέρνησαν το χανάτο ήταν υποτελείς στην κεντρική κυριαρχία στο ηπειρωτικό Ιράν και κατάγονταν από έναν κλάδο της ιρανικής οικογένειας Κατζάρ.^[13][14]

Στα τέλη του 18ου αιώνα, η Ρωσία άρχισε να αυξάνει δραματικά τις επιθέσεις της στο ιρανικό και το τουρκικό έδαφος προς νότο. Μετά την προσάρτηση της ανατολικής Γεωργίας το 1801, η Ρωσία επιθυμούσε τώρα να κατακτήσει τις υπόλοιπες ιρανικές κτήσεις στην Καύκασο. Η ρωσική επέκταση στον Νότιο Καύκασο συνάντησε ιδιαίτερα ισχυρή αντίθεση στη Γκαντζά. Το 1804, οι Ρώσοι, με επικεφαλής τον στρατηγό Πάβελ Τσιτσιανόφ, εισέβαλαν και κατέστρεψαν τη Γκαντζά, πυροδοτώντας τον Ρωσοπερσικό πόλεμο του 1804-1813.^[17] Ορισμένες δυτικές πηγές υποστηρίζουν ότι "η κατάληψη της πόλης ακολουθήθηκε από σφαγή μέχρι 3.000 κατοίκων της Γκαντζά από τους Ρώσους".^[18] Ισχυρίζονται επίσης ότι "500 από αυτούς σφαγιάστηκαν σε ένα τζαμί όπου είχαν καταφύγει, αφού ένας Αρμένιος είπε στους Ρώσους στρατιώτες ότι ίσως να υπήρχαν «Νταγκεστανοί ληστές» μεταξύ τους".^[19]

Στρατιωτικά ανώτεροι, οι Ρώσοι ολοκλήρωσαν τον Ρωσοοερσικό πόλεμο του 1804-1813 με νίκη. Με τη συνθήκη του Γκιουλιστάν που ακολούθησε, το Ιράν αναγκάστηκε να παραχωρήσει το χανάτο της Γκαντζά στη Ρωσία.^[15] Το 1826, οι Ιρανοί κατάφεραν να διώξουν για λίγο τους Ρώσους από τη πόλη. Ωστόσο, με το τέλος του Ρωσοπερσικού πολέμου του 1826-28 και τη συνθήκη του Τουρκμεντσάι, η συμπερίληψη της πόλης στη Ρωσία έγινε οριστική.^[20][21] Η πόλη μετονομάστηκε σε Ελισάβετπολ (Ρωσική: Елизаветполь) από τη σύζυγο του Αλεξάνδρου Α΄ της Ρωσίας Ελισάβετ και το 1868 έγινε η πρωτεύουσα του Κυβερνείου Ελισάβετπολ.^[22] Το Ελισάβετπολ ήταν ουγιέζντ του κυβερνείου Τιφλίδας πριν το 1868. Οι Αζέροι απέρριψαν το ρωσικό όνομα και συνέχισαν να αποκαλούν τη πόλη ως Γκάντζα.^[23]

20ος αιώνας

Το 1918, η Γκαντζά έγινε η προσωρινή πρωτεύουσα της Λαϊκής Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν, όπου μετονομάστηκε και πάλι σε Γκαντζά, μέχρι την ανακατάληψη του Μπακού από τη Κεντροκασπιακή δικτατορία, η οποία υποστηριζόταν από τους Βρετανούς. Τον Απρίλιο του 1920, ο Κόκκινος Στρατός κατέλαβε το Αζερμπαϊτζάν. Τον Μάιο του 1920, η Γκαντζά ήταν η περιοχή που έλαβε χώρα μια αποτρόπαια αντι-σοβιετική εξέγερση, κατά την οποία η πόλη υπέστη σοβαρές ζημιές από τις μάχες μεταξύ των ανταρτών και του Κόκκινου Στρατού. Το 1935, ο Ιωσήφ Στάλιν μετονόμασε τη πόλη σε Κιροβαμπάντ, προς τιμήν του Σεργκέι Κιρόφ.^[24] Το 1991, με τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, το Αζερμπαϊτζάν επανέκτησε την ανεξαρτησία του και η πόλη επανήλθε στο αρχικό όνομά της. Για πολλά χρόνια μια αεροπορική μοίρα της ΕΣΣΔ είχε την έδρα της στη πόλη.^[25]

Το Νοέμβριο του 1988 το πογκρόμ του Κιροβαμπάντ ανάγκασε πολλούς Αρμένιους να φύγουν από τη πόλη.^[26][27]

21ος αιώνας

Η ανασυγκρότηση στον 21ο αιώνα έχει οδηγήσει σε δραματικές αλλαγές στην αστική ανάπτυξη της πόλης, μετατρέποντας την από παλιά σοβιετική πόλη σε κόμβο υψηλών κτιρίων μεικτής χρήσης.^[28]

Το 2008, οι Πύλες του Μαυσωλείου της Γκαντζά χτίστηκαν βασισμένες σε σχέδια των αρχαίων πυλών της Γκαντζά που δημιουργήθηκαν από τον ντόπιο Ιμπραήμ Οσμάν ογλού το 1063.^[29][30]

Τοποθεσία

Η Γκαντζά, η οποία βρίσκεται περίπου 400-450 μέτρα πάνω από τη στάθμη της θάλασσας, βρίσκεται στην πεδιάδα Γκάντζα-Γκαζάχ στη χαράδρα Κουρ-Αράζ στα δυτικά του Αζερμπαϊτζάν. Απέχει 375 χλμ. από το Μπακού και βρίσκεται στους βορειοανατολικούς πρόποδες των οροσειρών του Μικρού Καυκάσου στον ποταμό Γκανγκατσάι.^[31][32]

Η πόλη συνορεύει με τις διοικητικές επαρχίες του Γκοϊγκόλ στα νότια, δυτικά και βορειοοδυτικά και του Σαμούχ στα βορειοανατολικά.^[33]

Κλίμα

Η Γκαντζά έχει ημίξηρο κλίμα (τύπος BSk της κλιματικής ταξινόμησης Κέππεν).