Gandża

Oryginalna nazwa miasta pochodzi najprawdopodobniej od perskiego słowa gandż (گنج), czyli „skarb”, „skarbiec”. Według jednej z legend miasto zostało założone w miejscu odkrycia wielkiego skarbu, którego lokalizacja przyśniła się Muhammadowi ibn Khalidowi – arabskiemu władcy.

Podczas panowania dynastii Safawidów miasto nazywane było Abbasabadem, na cześć szacha Abbasa I. W późniejszym okresie, po ostatecznym przejęciu miasta przez Rosję zostało przemianowane na Jelizawietpol (Елизаветполь), na cześć żony cara Aleksandra I. W roku 1918, przy okazji powstania Azerbejdżańskiej Republiki Demokratycznej, powróciła nazwa Gandża, jednak w 1935 Józef Stalin zmienił nazwę miasta na Kirowabad (Кировабад) na cześć bolszewickiego rewolucjonisty Siergieja Kirowa. W 1991 po odzyskaniu niepodległości przez Azerbejdżan powrócono do pierwotnej nazwy.

Choć niektórzy historycy umieszczają założenie Gandży jeszcze w okresie przed naszą erą, powszechnie uważa się, że miasto zostało założone w V wieku na szlaku handlowym między Morzem Czarnym a Morzem Kaspijskim^[1]. Obszar, na którym się znajdowało nazywany był Arranem i był areną walk pomiędzy Chazarami i Arabami. W VII wieku miasto co najmniej dwukrotnie zostało zrujnowane w wyniku działań wojennych^[2], (wpierw przez Persów, a później przez Arabów) jednak szybko zostało odbudowane. Ze względu na położenie na szlaku karawan, zatrzymywali się tu podróżni i kupcy. Tutejsi rzemieślnicy wykorzystywali rudy miedzi, żelaza i innych metali, znajdujących się nieopodal, do tworzenia różnego rodzaju wyrobów. Kiedy od X wieku Barda zaczęła tracić rolę stolicy Arranu, Giandża zaczęła odgrywać ważną rolę w życiu społeczno-gospodarczym i kulturalnym. Wzniesiono mury obronne i wykopano fosy; powstała potężna twierdza. Za panowania Fadłuna I zbudowano pałace, nową twierdzę, mosty, karawanseraje i zaczęto bić własną monetę. W 1139 miasto nawiedziło silne trzęsienie ziemi w którym zginęło 250 tysięcy osób^[3]. Zniszczone wówczas miasto zrabował gruziński król Demetriusz, w tym m.in. wykute w 1063 roku słynne Wrota Giandżyjskie, które umieścił w monasterze Gelati w Gruzji, gdzie do dziś się znajdują^[4]. Po trzęsieniu ziemi miasto podupadło a dodatkowo padło ofiarą dwóch najazdów Mongołów w 1231 i 1235^[5].

Ponowny rozwój przypadł na okres panowania perskiej dynastii Safawidów. Miasto zostało odbudowane przez Abbasa I około 8 km na wschód od swojej poprzedniej lokalizacji. Miasto najpierw stało się stolicą bejlerbejatu, a później niezależnego chanatu Gandży^[6].

W 1804 miasto zajęli Rosjanie pod wodzą Pawła Cycjanowa. Według niektórych źródeł podczas zdobycia miasta zamordowane zostało od 1500 do 3000 mieszkańców, w tym 500 muzułmanów, którzy schronili się w meczecie^[7]. Jak donosił Cycjanow, do niewoli wziętych zostało 8585 mężczyzn i 8639 kobiet^[5]. W roku 1813 po przegranych wojnach persko-rosyjskich miasto trafiło ostatecznie pod administrację rosyjską. Jego nazwę zmieniono wówczas na Jelizawetpol (na cześć małżonki cara Aleksandra I). W latach 1868–1918 było stolicą Guberni jelizawietpolskiej.

W 1918 przywrócono historyczną nazwę Gandża. Miasto było wówczas tymczasową stolicą krótkotrwałego bytu państwowego Demokratycznej Republiki Azerbejdżanu, dopóki Baku nie zostało odbite z rąk Dyktatury Centralnokaspijskiej. W 1920 Azerbejdżan zajęła Armia Czerwona i miasto tak jak reszta kraju weszły w skład Azerbejdżańskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Po odzyskaniu niepodległości w 1991 powróciła oryginalna nazwa miasta.

Dzięki bogatym i różnorodnym złożom rud w okolicach Gandży region ten często nazywano „azerbejdżańskim Uralem”. Znane jest też określenie „azerbejdżańskiej Szwajcarii”, które region Gandży zawdzięcza licznym górskim jeziorom, częściowo powstałym wskutek trzęsienia ziemi z 1139^[8].

W mieście znajduje się wiele zabytków:

• pozostałości murów obronnych, baszt i mostów z XII–XIII wieku,
• zespół sanktuarium i nekropolii İmamzadə z XIV w.
• zespół grobowców z XV-XVIII w.
• hamam Çökək z XVI w.
• hamam chana w starej Giandży z XVI w.
• wieża z 1588
• mauzoleum Mürsəl z XVII w.
• Meczet Piątkowy (Meczet szacha Abbasa) z 1606
• kościół św. Jana z 1633
• karawanseraj Ugurłu-chana z XVII w.
• karawanseraj szacha Abbasa z XVII w.
• pałac władcy w starej Giandży z XVII-XVIII w.
• kościół św. Sarkisa z XVIII w.
• meczet Qırıxlı z XVIII w.
• ogród chanów z XVIII w.
• meczet imama z XVIII w.
• hamam w stylu europejskim z XIX w.
• pałac Ziyadxanovların z XIX w.
• mauzoleum Hacı Mir Qasım ağa z XIX w.
• mauzoleum Seyid Mirzə Bağır Ağa z XIX w.
• budynek gimnazjum męskiego z XIX w.
• budynek szkoły sztuki im. Mihailowa z XIX w.
• budynek kina z XIX w.
• budynek kinoteatru z XIX w.
• meczet Xəlfəli z XIX w.
• meczet Zərrabi z XIX w.
• dom Elekber beja z XIX w.
• meczet Qazaxlar z 1801
• meczet Molla Cəlil z 1815
• meczet Hüseyniyyə z 1825
• pałac Yusifbəylilər z 1877
• Meczet Şahsevənlər z 1882
• budynek szkoły z 1883
• meczet Ozan z 1884
• cerkiew Aleksandra Newskiego z 1887
• budynek Xalq Cümhuriyyəti z 1897
• meczet Səfərabad z początku XX w.
• dom Ismaila beja z początku XX w.
• dom-muzeum Israfila Memmedowa z początku XX w.
• kościół luterański z 1915
• meczet Şərəfxanlı z 1915
• budynek Państwowego Teatru Dramatycznego w Giandży z 1932

W Gandży urodził się znany perski poeta klasyczny Nizami. Znajduje się tutaj jego mauzoleum, wybudowane w 1991^[9]. Z Gandży pochodził również znany azerski kompozytor Fikret Amirow.

System transportu publicznego w Gandży jest zarządzany głównie przez Ministerstwo Transportu Republiki Azerbejdżanu i składa się wyłącznie z autobusów. W latach 1955–2004 w mieście funkcjonowała sieć trolejbusowa^[10], a w latach 1933–1967 sieć tramwajowa. W 2013 roku ogłoszono plany przywrócenia sieci tramwajowej. Prace miały się rozpocząć w 2015 roku^[11].

W 2013 roku Ministerstwo ogłosiło plany budowy metra w Gandży^[12][13].

Port lotniczy Gandża obsługuje połączenia krajowe z Baku oraz międzynarodowe z Rosją i Turcją.

Gandża leży na ważnej linii kolejowej, łączącej Baku z zachodem kraju i dalej ze stolicą Gruzji Tbilisi. Jest ona częścią linii Baku–Tbilisi–Kars, łączącej stolicę Azerbejdżanu z Turcją i otwartej 30 października 2017^[14]. Dworzec kolejowy w Giandży jest usytuowany 4 km na północ od centrum^[15].

Klimat stepowy. Opadów deszczu w ciągu roku nie ma zbyt wiele. Klasyfikacja klimatu Köppena-Geigera BSk. Na tym obszarze średnia temperatura wynosi 13,5 °C. W ciągu roku średnie opady wynoszą 348 mm. Najsuchszym miesiącem jest styczeń z opadami na poziomie 12 mm. W maju opady osiągają wartość szczytową ze średnią 54 mm. Różnica w opadach pomiędzy najsuchszym a najbardziej mokrym miesiącem wynosi 42 mm. Najcieplejszym miesiącem w roku jest lipiec ze średnią temperaturą 25,5 °C, z kolei najzimniejszym miesiącem jest styczeń ze średnią temperaturą 2,0 °C. Wahania roczne temperatur wynoszą 23,5 °C^[16].

• Derbent, Rosja
• Rustawi, Gruzja
• Newark, Stany Zjednoczone
• Izmir, Turcja
• Moskwa, Rosja
• Kutaisi, Gruzja
• Kars, Turcja