Antzinako Erromako erlijioa

Lehenengo erromatarren bizitzan alde publiko eta pribatuak zeharo bereiziak ziren eta, era berean, gurtza pribatu eta publikoa bereizten zituzten.

Etxeetan, derrigorrezkoa zen etxeko izpiritu edo jainkoak (larak, manak eta penateak) gurtzea, familia desagertu ez zedila etxeko sua babesten zutelako. Pater familias apaizaren ezaugarriak zituen eta errituak etxeko lararium edo santutegian egiten zituzten^[1]. Etxeko jainko hauek ugariak ziren, behintzat etxeko-lanak beste. Horrela,Fabulinus, Farinus eta Locutius hitz egitea irakasten zuten; Rucina, Messia, Tutulina, Terensis, Apulino, Tellumo vervactor, Tellumo occator edo Tellumo Messor nekazaritzaz arduratzen ziren edo Flora edo Silvanus abeltzaintzaz. Manak hildakoen arimak ziren, errausketa.^[2] eta gero infernura joaten zirenak. Izpiritu edo jainko kaltegarriak ere baziren, adibidez Laverna lapurren jainkosa zen. Mamuak ere beldurgarriak ziren oso.

Gurtza publikoaren apaiz gorena Pontifex Maximus izan zen, Erromako kargu nagusienetariko bat zena. Errituak zuzentzeaz gain, egutegia eta jaiak ere finkatzen zituen. Jainko garrantzitsu batzuek bere apaizak zituen, flamen izenekoak. Horrela Martek Flamen Martialis, Kirinok Flamen Quirinalis edo Jupiterrek Flamen Dialis izeneko apaizak zituzten. Jainkoei santutegiak, tenplu itxurako eraikin txikiak (aedicula), eta tenpluak (templum) eskaini zizkioten, normalean jainkoaren estatua eta batzuetan inguruko lurraldeen jabetza zituztenak. Etruskoen tradizioetan oinarrituak, igarleak edo augureak beso luzekoak ziren oso. Hauek hegaztien hegaldiak edo animalien erraiak ikertzen zituzten jainkoen mezua asmatzeko.

Erromako fundatzailea zen Romulo jainkotu ondoren, Jupiter eta Marterekin hirukotea osatu zuen. Greziarren eraginpean, hau aldatu eta Jupiter, Junon eta Minerva kapitoliotar hirukotea osatu zuten. Inperioan enperadoreek gurtza inperiala hedatu zuten eta horietako asko jainkotu zituzten^[3]. Flamen bereziak ere sortu zituzten enperadoreen kultua antolatzeko eta probintziak politikoki eta erlijioaren aldetik antolatzeko.

Ekialdeko erlijioak (Mediterraneo ekialdea) Errepublikar garaian txertatu ziren hiriburuan inperioaren hedapenaren ondorioz. Zabalpen handia izan zuten, bestak beste, Cibele eta Attis, Isis, Mitra eta helenizatutako Alexandrian sortu zen Serapis^[4].

Erromatar erlijioaren alde publikoa magistratuen esku zegoen, magistratu zibilak, edo espezializatuak. Kultu pribatu edo publikoetan (Estatuak antolatuak edo fededunen lagunarteek antolatuak) parte hartu zezaketen espezialista hauetako batzuk ziren: fetialak edo fezialak^[5], augures, flamineak, rex sacrorum-a, arval anaiak^[6], pontifizeak, Vestaren birginak, salioak, aruspizeak, Zibeleren galliak eta ekialdeko jainko-jainkosen apaiz bereziak, eta abar^[7].

Lurralde berriak konkistatu ahala, erromatarrek ohitura eta jainko berriak hartu zituzten. Frigiatik Zibele^[8] edo Antzinako Egiptotik Isis eta Osiris ekarri bazituzten ere, jainko gehienak Greziatik ekarri zituzten; askotan euren jainko eta jainkosekin parekatu zituzten,eta gainera, greziarren bertsioan jainko-jainkosa horiek zituzten hainbat ezaugarri jainko-jainkosa italiarrei egotzi zizkieten. Horrela Afrodita, Venus jainkosarekin identifikatu zuten, Apolo Feborekin, Ares Marterekin edo Poseidon Neptunorekin. Greziarren mitologia ere bereganatu zuten. Erromatarren erlijioak ez zuen mitologia zabala, baina grekoen eraginez jainkoen eta jainkosen inguruko istorioetara zaletu ziren.

Erromatar genealogia Kaosekin hasi zen, seme bi, la Gaua eta Erebo (Herio), zituen anabasa. Hauek Amor sortu zuten eta honek, era berean, Argia eta Eguna. Gero Lurra (Tellus/Gea) eta Zerua (Urano) sortu zituen.

Zuhaitz genealogiko luze baten ostean, Jupiter agertu zen, jainko gorena eta jainko eta gizakien aita^[9]. Junon bere emaztea zeruen eta ezkontzaren babeslea zen. Zeruetan ere, Vulkano, suaren jainkoa, Minerva, jakinduria eta gerraren jainkosa eta Febo, argia, poesia eta musikaren jainkoa, bizi ziren. Vesta, etxeko jainkosa, eta Merkurio, jainkoen mezularia, beste jainkoak biltzea zuten helburu.

Erromatar hiritarrentzat, jainkoekiko errespetua, betebeharra (Pietas delakoa), oso garrantzitsua zen. Augusto enperadoreak erreforma sakona egin zuen erlijio tradizionalean, apaiztegia berrantolatu zuen eta jainko tradizionalak bultzatu zituen.

Militarren artean ere jai santuen egutegi bat jarraitzen zuten eta honek erromatartze prozesuan lagundu zuela esaten da.

probintzietan, enperadorearen kultua egitera behartuta zeuden. Probintzia bakoitzeko Flamne provincialis bat zegoen, eta probintziaren hiriburuan elkartzen zen enperadorearen gurtzarako beste flamineekin. Kargu hau publikoa zenez eta maila altukoa, askotan agertzen da epigrafeetan, pertsonai publikoek, beren karguak zerrendatzen baitzituzten harrizko objektuetan: hilarriak, aldareak, estatuentzako euskarriak, leku publikoetan ipintzen ziren harrizko plakatan, eta abar.

Erromatar tenplua oro har, greziarrenen antza zeukan, baina desberdintasunak zeuden. Erromatarrek tenplu etruskoen eragina zuten, luzexkaka ziren, oinarri oso altua zuen, zutabe "libreak" aurrealdean zituen eta horman itsatsitakoak aldeetan, dekorazio gutxi zuten eta bertikalitatea markatzen zuten.

Erlijio monoteistak

Judaismoaren zehaztasun monoteistak zailtasunak ekarri zizkion erromatar politikari, batzuetan konpromiso eta salbuespen bereziak ematera eraman zituena. Tertulianok adierazi zuen erlijio judua, kristauena ez bezala, erlijio lizitoa zela, "erlijio legitimoa". Erromatarren eta juduen arteko gerrak gatazka, politikoa zein erlijiosoa, trataezina bihurtu zenean gertatu ziren. Kaligulak bere urrezko estatua bat jarri nahi zuenean Jerusalengo Tenpluan, ustezko sakrilegioa eta gerra eragotzi zuen bakarra bere heriotza izan zen^[10]. K.o. 70. urtean Jerusalemen setioak tenplua arpilatzea eta botere politiko judua sakabanatzea ekarri zuen (ikus diaspora judua).

Kristautasuna Judean sortu zen, I. mendean juduen erlijio-sekta gisa. Erlijioa, pixkanaka, Jerusalemetik kanpo zabaldu zen, eta, hasieran, oinarri nagusiak ezarri ziren Antiokian, gero Alexandrian, eta denborarekin Inperio osoan eta haratago. Inperioak baimendutako jazarpenak mugatuak eta noizbehinkakoak ziren, eta martiriak maizago gertatzen ziren tokiko funtzionarioen agintepean^{[11][12][13][14]}.

Enperadore baten lehen jazarpena Neronen menpean gertatu zen, Erromara mugatuta. Tazitok kontatzen duenez, 64. urtean Erroman izandako sute handiaren ondoren herriaren zati batek Neroni leporatu zion erantzukizuna, eta enperadorea errua kristauengana desbideratzen saiatu zen. Neronen ondoren, jazarpen handia gertatu zen Domiziano enperadorearen agindupean^[15], eta 177. urtean jazarpena areagotu zen Lugdunumen, galiar-erromatar hiriburu erlijiosoan. Plinio Gazteak, Bitiniako gobernadoreak, Trajano enperadoreari idatzitako gutun batek, bere jazarpena eta kristauen exekuzioak deskribatzen ditu^[16]. 246-251eko Dezioren jazarpena mehatxu larria izan zen Elizarentzat, baina, azken buruan, jarrera kristaua indartu zuen^[17]. Dioklezianok kristauen aurkako jazarpenik gogorrena izango zenari ekin zion, 303 eta 311 artean iraun zuena.

IV. mendearen hasieran, Konstantino I.a izan zen kristautasunera konbertitutako zen lehen enperadorea. Elizari laguntza ekonomikoa eman zion eta haren aldeko legeak aldarrikatu zituen, baina erlijio berria Konstantino baino lehen ere ezarri zen arrakastaz. Masa kritikoa 150. eta 250. urte bitarteko ehun urteetan lortu zen, kristautasuna 50.000 baino gutxiago izatetik milioi bat fededun baino gehiago izatera igaro zenean^[18]. Zenbaki absolutuen hazkundea III. eta IV. mendeetan gertatu zen^[19][20]. Konstantinok eta bere ondorengoek sakrifizio publikoak debekatu eta beste praktika pagano batzuk onartzen zituzten bitartean. Konstantinok ez zuen inoiz purgarik egin^[21], ez zen martiri paganorik izan bere erregealdian^[22][23], eta jentilak bere gorteko postu garrantzitsuetan geratu ziren. Juliano Apostata enperadorea sakrifizio publiko tradizionalak eta erlijio helenistikoa berpizten saiatu zen, baina ez zuen herriaren babesik lortu. Bere erreformak kristau erresistentziarekin eta gizartearen inertziekin egiten zuten talka^[24].

II. mendetik aurrera, Elizaren Gurasoak Inperio osoan praktikatutako erlijio ezberdinak "pagano" gisa gaitzesten hasi ziren kolektiboki^[25]. IV. mendeko kristauek uste zuten Konstantinoren konbertsioak frogatzen zuela kristautasunak arrakasta izan zuela paganismoarekiko (Zeruan), eta erretorika horretaz gain, ekintza gehigarri gutxi behar zela: dena egina zegoen, ikuspegi kristauaren ekorketa izan ezik. Ondorioz, IV. mendeak heresiaren ikuspegia sartu zuen paganismoa baino lehentasun handiago gisa^[26]. Peter Brownen arabera, "eremu gehienetan, politeistak ez ziren gogaikarriak izan, eta tokiko indarkeria istilu desatsegin gutxi batzuez gain, komunitate juduek ere mende bateko bizitza egonkorra izan zuten, baita pribilegiatua ere"^[26]. Hala, VI. mendera arte, paganismo-zentroak zeuden oraindik Atenasen, Gazan, Alexandrian eta beste leku batzuetan^[27].

Judutarren ikerleen arabera, juduen "erlijio baimendu" estatusak zekarren tolerantzia ikuspegia enperadore kristauen menpe mantendu zen. Hori ez zen heretikoetara hedatu^[28]. Teodosio I.aren garaian, oraindik ez zitzaien eskatzen pagano edo juduei kristautasunera bihurtzeko, baina kristau elizkoi nizear gisa, Teodosiok lege ugari aldarrikatu zituen eta kristautasun forma alternatibo guztien aurka egin zuen^[29]. Erromatar gobernuak eta Elizak heretiko kristauak jazarri, derrigortu eta hil zituzten Antzinate Berantiar osoan, baina kristauak ez zirenak ez ziren bizitza publikotik baztertuak izan, ezta jazarriak ere, VI. mendeko Justino eta Justiniano I.aren erregealdietara arte. Erromaren jatorrizko erlijio-hierarkiak eta bere erritualaren alderdi askok eragina izan zuten kristau formetan^[30], eta kristau aurreko sinesmen eta praktika askok bizirik iraun zuten kristau jaietan eta tokiko tradizioetan.